Więzi w małżeństwie i rodzinie ebook

Mieczysław Plopa

Więzi w małżeństwie i rodzinieMetody badań

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006

Recenzja wydawnicza:prof. Bogdan Pietrulewicz Ph. D. Laval University, Kanada

Redakcja wydawnicza:

Danuta Porębska

Adiustacja:

Małgorzata Miller

Projekt okładki:

Ewa Tatiana Beniak

ISBN 978-83-7308-845-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail:[email protected] Wydanie IV, Kraków 2008

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

Wstęp

Badanie systemów rodzinnych jest zadaniem wielce złożonym, gdyż owa złożoność jest definiowana przez naturę przedmiotu badania. Bez względu na to, czy w procesie badawczym interesuje nas tylko konkretna jednostka, niezbędne jest osadzenie tych badań w kontekście szeroko rozumianego życia rodzinnego. Należy uwzględniać tło naszych analiz, w przeciwnym razie postawiona diagnoza będzie co najmniej niepełna, jeżeli nie fałszywa. Współczesny badacz rodziny musi rozumieć mechanizmy jej funkcjonowania i stosować różne metody, gdyż każda z nich pozwala jedynie na naświetlenie jakiegoś aspektu podejmowanego problemu.

Wielopokoleniowa, rozwojowa perspektywa analizy systemów rodzinnych zmusza do koncentracji uwagi na stadiach w cyklu życiowym rodziny oraz zadaniach, które są charakterystyczne dla każdego z nich. Takie podejście musi również brać pod uwagę wzory interakcji występujące w rodzinie w różnych okresach jej trwania i rozwoju. Wszystkie systemy rodzinne borykają się ze stresem rozwojowym, który wynika z dwóch podstawowych źródeł: (1) zmieniających się potrzeb i możliwości poszczególnych członków rodziny zmierzających ku dorosłości i (2) zmian w systemie rodziny jako całości, która przechodzi różne modyfikacje w czasie. Zmieniające się potrzeby i możliwości osób przez całe ich życie mają wpływ na jakość wzorców interakcji w rodzinie, zarówno między małżonkami, między małżonkami i ich dziećmi, między dziećmi, jak i pomiędzy wszystkimi członkami rodzin generacyjnych. Kiedy jednostki rosną i dojrzewają, ich fizyczne, społeczne, emocjonalne, psychologiczne i poznawcze potrzeby oraz możliwości adaptacyjne także się zmieniają. Ma to konsekwencje w wypełnianiu podstawowych zadań przez rodzinę. Status ekonomiczny rodziny, jej granice, emocjonalne otoczenie oraz zadania dotyczące tożsamości będą się zmieniać odpowiednio do potrzeb i możliwości jej członków. Rodzina musi być zdolna do zmieniania swoich strategii interakcji w odpowiedzi na te zmiany, jeżeli ma trwać i jednocześnie wspomagać rozwój poszczególnych jej członków. Każdy system rodzinny ma przecież swój własny, indywidualny rytm rozwoju. Rodzina przez cały czas przechodzi zmiany dotyczące jej składu, gdyż jedni członkowie przybywają, inni zaś są w różny sposób „traceni” (śmierć, odejście z domu). Przejścia te mogą powodować okresy niestałości, dezorganizacji, stresu i wymuszać potencjalne zmiany poprzez nowe formy adaptacji bądź znaczące modyfikacje dotychczasowych sposobów funkcjonowania. W trakcie strukturalnej reorganizacji, zadania muszą być zmienione, role przedefinio-wane, strategie zrewidowane. Na przykład urodzenie pierwszego dziecka przemieszcza rodzinę z dwuosobowego do trójosobowego systemu, dodając nową rolę rodzica do poprzednio istniejących ról rodziny. Prowadzi to do zmian zarówno w strukturalnym składzie rodziny, jak i w podstawowych zadaniach, jakie rodzina będzie wykonywać. Zadania dotyczące utrzymania muszą teraz obejmować zajmowanie się podstawowymi fizycznymi potrzebami noworodka. Zasoby poprzednio kierowane ku innym priorytetom teraz muszą być skupiane na dziecku. Rodzina musi ponownie wyrównać jej wewnętrzne granice, musi bowiem uwzględniać zarówno podsystem rodzicielski, jak i małżeński. Zewnętrzne granice muszą być także przesunięte z uwagi na konieczne interakcje z profesjonalnymi systemami opieki nad dzieckiem (pediatrami, opiekunami).

Im więcej uwagi skupia się na potrzebach niemowlęcia, tym bardziej może się zmieniać emocjonalny klimat rodziny. Może się pojawić konflikt między oczekiwaniami każdego z rodziców (opieka nad dzieckiemversusmałżeńskie obowiązki). Tożsamość rodziny musi ulec przedefiniowaniu – od pary małżonków do rodziny z dziećmi, to z kolei wymaga modyfikacji w formowaniu behawioralnych strategii rodziny. Potrzebne są nowe decyzje, plany, sposoby postępowania, aby wypełniać każde z pojawiających się i zmieniających zadań. Wszystkie rodziny muszą się wjakiś sposób zmierzyć z kwestiami rozwojowymi, muszą wykazywać w miarę upływu czasu określony poziom adaptabilności. Na przykład para małżonków, która z wyboru nie ma dzieci, nie musi się borykać z czynnikami stresowymi wynikającymi z obowiązków rodzicielskich. Niemniej partnerzy muszą się ciągle nawzajem do siebie dostosowywać, muszą się liczyć ze starzeniem się każdego z nich, a to będzie miało przecież wpływ na jakość ich małżeńskich relacji. Oni też mają do czynienia ze starzeniem się ich własnych rodziców, ze zmianami ich wymagań, wynikających z ich zmian rozwojowych. Podobnie rekonstruowane rodziny składające się z dorosłego, który ponownie zawarł związek małżeński, przybranych dzieci i przybranego rodzeństwa, stają przed różnymi problemami, znacznie różniącymi się od tych, jakie mają miejsce w tradycyjnych rodzinach.

Ważną kwestią jest również to, że prawdziwie systemowa perspektywa rozwoju rodziny powinna brać pod uwagę złożoność pokoleń, z których składa się system rodzinny. Każde pokolenie jest połączone z innymi i każde pokolenie doświadcza rozwojowych przejść i zmian. Zmiana w jednym pokoleniu ma wpływ na stres i napięcia odczuwane w następnych. Stres w nuklearnej rodzinie nasila się ilekroć rozwojowe zmiany zdarzają się w innych pokoleniach rodziny. Analizy rozwojowe, uwzględniające aspekt temporalny, muszą spostrzegać wielopokoleniowy system rodzinnyjako nieustannie zmieniający się w czasie, muszą dostrzegać fakt, że każde pokolenie przechodzi przez serię kolejnych stadiów. Nie istnieje tam wyraźny początek lub koniec.

Prezentowane opracowanie ma pomóc potencjalnemu badaczowi rodziny w poznawaniu niektórych, jak się wydaje istotnych, aspektów jej funkcjonowania. Diagnozowanie jakości relacji w diadzie małżeńskiej, relacji z ważnymi osobami z rodziny generacyjnej, stosunku do dziecka czy prezentowanych stylów przywiązaniowych wydaje się stosunkowo ważne. Przedstawione nowe narzędzia badawcze, głównie pozwalające na ujmowanie problemów małżeństwa i rodziny z perspektywy małżonków, mają temu celowi służyć. Z tą nadzieją został podjęty trud ich opracowania, z jednoczesnym przekonaniem o ich przydatności zarówno dla rozwoju teorii rodziny, jak i procesu diagnostycznego w praktyce diagnostyczno-terapeutycznej.

I

Teorie i metody badań nad rodziną

1.1. Teorie badania rodziny

Badania dotyczące rodziny należą do zagadnień bardzo złożonych, gdzie krzyżują się liczne dyscypliny oraz pola badawczych zainteresowań. Studia dotyczące narzeczeństwa, małżeństwa, rodziny, bycia rodzicem oraz stosunków między jakością systemu rodzinnego a rozwojem indywidualnym stanowią wspólne pole zainteresowań dla niemal wszystkich dyscyplin w ramach nauk społecznych i humanistycznych. Z tych też powodów na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat rozwinęła się różnorodność podejść teoretycznych ujmujących problematykę rodzinną, co spowodowało, że badania dotyczące rodziny zostały wyodrębnione jako samodzielny obszar badań, a tematyka ta stała się źródłem komentarzy metateoretycznych przedstawiających nieco odmienne spojrzenia i podejścia. Można je sprowadzić do trzech podstawowych:

1) identyfikacji najbardziej powszechnych teorii dotyczących badań nad rodziną;

2) konstrukcji modeli stosunków rodzinnych;

3) identyfikacji najczęściej stosowanych metod badawczych.

Większość współczesnych teorii rodziny w dużym stopniu koncentruje się na sposobach komunikacji i nawiązywania relacji w systemie rodzinnym z perspektywy czynników je warunkujących. Oto ich krótki przegląd, mający na celu uwrażliwienie badaczy rodziny na złożoność przedmiotu badania.

Teoria sieci

Teoria sieci rodziny odnosi się do przepływu i wymiany informacji czy dóbr pomiędzy członkami rodziny, jak również z innymi znaczącymi osobami spoza kręgu rodzinnego (Galvin, Brommel, 1996). Obydwa wymiary wymiany sieci rodzinnej funkcjonują, aby umożliwić czy ułatwić podejmowanie decyzji, prowadzenie negocjacji, reorganizację czynności, w celu zapewnienia wsparcia i komunikacji. Jednym z przykładów zastosowania tej perspektywy było badanie skutków włączania do sieci nowych członków (spoza kręgu rodziny) przez wdowy i wdowców (Lamme i in., 1996). Do czynników mających wpływ na powstawanie nowych sieci powiązań po śmierci jednego z partnerów można zaliczyć: dostępność sąsiadów, czas trwania wdowieństwa, natężenie wysiłku w poszukiwaniu nowych relacji i związków, jakość sieci społecznych kontaktów przed okresem wdowieństwa.

Teoria przywiązania

Przywiązanie to zwykle bliska więź, jaka powstaje między niemowlęciem a opiekunem (Bowlby, 1988). Przywiązanie jest traktowane jako niezbędny mechanizm umożliwiający przeżycie, powiązane jest z takimi zachowaniami niemowlęcia, jak płacz, niepokój wynikający z odseparowania od opiekuna, potrzeba przebywania z nim w bezpośredniej bliskości. Uważa się, że mechanizm ten rozwija się podczas stałych, ciągłych interakcji między niemowlęciem a opiekunem. Podkreśla się, że rozwój każdego z typów przywiązania (bezpiecznego, unikowego, lękowo-ambiwalentnego) ma wpływ na funkcjonowanie w bliskich związkach interpersonalnych w okresie dorosłości. Przykładem ilustrującym tę prawidłowość mogą być studia nad związkiem między przywiązaniem matek do swoich partnerów a wychowywaniem dziecka w czasie pierwszego roku ich życia (Scher, Mayseless, 1994). Badacze odkryli, że matki, które obawiały się porzucenia ze strony swoich partnerów, przejawiały bardziej ograniczającą postawę wobec dziecka, natomiast matki, które obawiały się bliskich i zależnych kontaktów ze swoimi partnerami, wykazywały wyższy poziom macierzyńskiego niepokoju o dziecko. Inne interesujące badania dotyczące 92 par małżeńskich wskazują na związek między określonym stylem przywiązania a doświadczanym obciążeniem (napięciem) i stosowanymi strategiami radzenia sobie z nim w trakcie podejmowania ról rodzicielskich. Style przywiązania były identyfikowane w trakcie ciąży, natomiast sposoby radzenia sobie i poziom napięcia zostały zbadane po urodzeniu dzieci. Rezultaty badań wskazywały, że typ przywiązania pozwalał przewidywać strategie radzenia sobie z „nową sytuacją” podczas wchodzenia w role rodzicielskie.

Teoria biegu życia rodzinnego

Teoria biegu życia rodzinnego lub teoria cyklu rodzinnego jest podejściem badającym szeroko pojęte stadia, poprzez które określona rodzina może przechodzić (Cooper, 1999). Perspektywa ta jest skierowana zarówno na określone stadia rozwoju jednostki jako członka rodziny (np. niemowlęctwo, dzieciństwo, dorosłość itd.), jak również na określone etapy w rozwoju rodziny (np. opuszczenie domu, wychowywanie dziecka, małżeństwo itp.).

Teoria systemu rodzinnego

Rodzina jako system uosabia takie cechy, jak całość, współzależność, hierarchię, zmianę i zdolność adaptacji, wymianę z otoczeniem (Little-john, 1999), ze szczególnym uwzględnieniem relacji między członkami rodziny. Za przykład w ramach teorii systemu rodzinnego służy badanie granic i konfliktów między rodzicami, którzy są po rozwodzie (Madden-Derdich i in., 1999). Wspomniane granice w ramach omawianej perspektywy są rozumiane zarówno jako wyraźne, jak i domniemane zasady przewodzące i regulujące interakcje, związki między członkami rodziny (Minuchin, 1974). Jak wynika z wielu badań, niemożność ustalenia granic, które jasno definiują zadania poprzedniego partnera w związku jako współrodzica, ale już nie partnera w nowym małżeństwie, są głównym powodem konfliktów między rodzicami po rozwodzie (Madden-Derdich i in., 1999).

Teoria roli

Rola może być opisana jako zestaw istniejących zachowań, jakie członek rodziny odgrywa w relacji z innymi członkami rodziny, włączając w to sposób, w jaki każdy członek rodziny negocjuje z innymi swoje i ich miejsce w ramach danej struktury rodzinnej (Stamp, 2004). Role matki, żony lub siostry są konstruowane w relaq'i z innymi członkami rodziny (dzieckiem, mężem, bratem), mogą się rozwijać i zmieniać na przestrzeni czasu. Jednostki mogą także doświadczyć konfliktu wykonywania roli (np. rodzica), jak również konfliktu między różnymi rolami (np. matki i żony). Adams i Parrott (1994) przebadali odgrywanie roli przez pielęgniarki pediatrii i matki w relacji do hospitalizowanych dzieci. Szczególnym zainteresowaniem objęto wieloznaczność roli, związaną z niepewnością postrzegania zasad rządzących zachowaniem zarówno pielęgniarek, jak i rodziców w stosunku do dzieci. Gdy konkretne oczekiwania roli były komunikowane rodzicom przez pielęgniarki, pielęgniarki osiągały wyższy poziom zadowolenia zawodowego, a rodzice byli bardziej zadowoleni z jakości opieki, jaką otaczano ich dzieci.

Teoria wymiany

Thibaulti Kelley (1959) dowodzą, że relage międzyludzkie (włączając w to relacje rodzinne) opierają się na wymianie dóbr (takich jak miłość, informacja, usługi, pieniądze itp.)oraz na szacunku kosztów i nagród/ zysków w związku lub innych możliwych związkach/relacjach. Heaton i Albrecht (1991) wykorzystali perspektywę teorii wymiany w badaniu trwałości małżeństw niezadowolonych z jakości związku. Jak stwierdzili autorzy, teoria wymiany pozwala przewidzieć, że analiza kosztów i zysków pozostawania w danym małżeństwie, uwzględniająca trudność w dostrzeżeniu atrakcyjnej alternatywy – jest głównym czynnikiem pozwalającym wyjaśnić stabilność nieudanego związku. Wyniki badań wspomnianych autorów pokazują, że takie czynniki, jak wiek, brak doświadczenia z poprzedniego związku, niska aktywność społeczna, brak poczucia kontroli nad własnym życiem oraz przekonanie, że rozwód będzie czymś gorszym – pozwalają przewidywać stabilność nieszczęśliwych małżeństw.

Teoria typów małżeńskich

Teoria typów małżeńskich M. Fitzpatricka dostarcza sposobów podziału par na wyraźne grupy (tradygonalistów, niezależnych, odseparowanych), uwzględniającego trzy czynniki: ideologię, niezależność oraz konflikt. Tradycjonaliści mają tendencję do bardziej konwencjonalnych zachowań, niezależni z kolei do niekonwencjonalnych, a separatyści do bardziej ambiwalentnych postaw wobec swoich małżeństw. Chociaż większość par może być umieszczona w jednej z tych trzech kategorii, to mogą istnieć też pary mieszane, jeśli mąż i żona należą do innej kategorii (np. mąż do tradycyjnej, podczas gdy żona do separatystycznej). Zastosowanie teorii typów małżeńskich jest widoczne w studium przeprowadzonym przez Fitzpa-trick i Ritchie (1994). Badane były związki między typem małżeństwa a wzorcami komunikacji w rodzinie (za pomocą dwóch narzędzi: Relation Dimensions Inventory oraz Revised Family Communication Patterns).

Okazało się, że członkowie rodziny, w których typ małżeństw był określony jako tradycyjny, odseparowany lub mieszany, rodzinne interakcje postrzegali jako zorientowane na wysoki konformizm, natomiast osoby z małżeństw niezależnych wykazywały zwiększoną tendencję do nawiązywania interakcji zorientowanych na aktywną kooperację.

Teoria feministyczna

Teoria feministyczna bada znaczenie płci w kontekście uwarunkowań społecznych i kulturowych. Do jej trzech głównych założeń należą tezy, że płeć (rodzaj) jest konstruktem społecznym; nierówność jest kreowana przez typ społeczeństwa patriarchalnego; oraz że życie rodzinne i małżeńskie jest bardziej problemowe częściej dla kobiet niż mężczyzn (Litde-john, 1999). Przykładów zastosowania teorii feministycznej dostarczają badania Blaisure i Allen (1995), w których analizowano relage małżeńskie kobiet-feministek i ich mężów. Badania potwierdziły istnienie różnicy między ideologią a praktyką, innymi słowy: brak równości w małżeństwach. Stąd też feministyczna orientacja wysuwa różne propozycje „ulepszania” małżeństw, aby kobiety doświadczały rzeczywistej, a nie pozorowanej równości w związku (por. Plopa, 2004).

Teoria społecznego uczenia się

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się zachowanie (oraz jego zmiana) występuje dzięki nabywaniu informagi z otoczenia. Najbardziej rozpowszechniony typ informacji pociąga za sobą naśladowanie zachowania innych ludzi. Na przykład przemocy wobec innych ludzi uczymy się przez naśladowanie i imitowanie zachowania innych osób (włączając ludzi odgrywających sceny przemocy w telewizji). W systemie rodzinnym dzieci mogą naśladować i imitować zachowania swoich rodziców. Teoria uczenia się społecznego sugeruje, iż ludzie poddani surowej dyscyplinie uczą się, że przemoc może być efektywnym sposobem wpływania na zachowanie innych, a wręcz podporządkowywania ich sobie.

Swinford i współpracownicy (2000) wykorzystali podejście społecznego uczenia się dla zbadania związku pomiędzy doświadczaniem surowej, fizycznej dyscypliny w dzieciństwie a przemocą ujawnianą w późniejszych bliskich związkach. Odkryli, że surowe kary fizyczne w dzieciństwie miały związek z częstszym wykorzystaniem przemocy fizycznej wobec bliskiego partnera w małżeństwie. Zatem z perspektywy wyszczególnionej w tym miejscu teorii transmisja różnych zachowań wcześniej doświadczanych na późniejsze relacje społeczne dokonuje się zgodnie z prawami uczenia się.

Teoria atrybucji

Jako kognitywna perspektywa, ukazuje, w jaki sposób ludzie nadają znaczenie zachowaniu zarówno własnemu, jak i innych ludzi (Scott, Lyman, 1968). Wyjaśnienia zachowania odnoszą się do stosownego usytuowania konkretnych źródeł. Na przykład atrybucje zewnętrzne oznaczają wyjaśnienia odnoszące się do ograniczeń sytuacyjnych, natomiast te wewnętrzne opierają się na wyjaśnieniach odnoszących się do osobowości. Jeśli chodzi o teorie relacji, to są one często postrzegane w zależności od tego, czy osoba oferuje wyjaśnienie, uzasadnienie czy jakąś inną drogę wyjaśnienia zachowania własnego lub jakiejś innej osoby. Przykładem wykorzystania teorii atrybucji w studiach nad rodziną było badanie atrybucji odpowiedzialności (przypisywania winy) ofiar przemocy domowej (Andrews, Brewin, 1990). Rezultaty badań wykazały, że kobiety pozostające w związku z partnerami stosującymi przemoc i doświadczający ciągłych krzywd były bardziej skłonne do przypisywania sobie winy, podczas gdy kobiety niepozostające już w wyżej opisanych związkach dokonywały więcej atrybugi wobec swoich nadużywających przemocy partnerów (przypisując im winę).

Teoria narracji

Badanie narracji odnosi się do analizy indywidualnych lub kolektywnych sprawozdań na temat określonych doświadczeń życiowych (Bochner, 1994). Narracje zazwyczaj konsekwentnie dotyczą określonych znaczeń zorganizowanych tematycznie. Sposób, w jaki jednostka doświadcza zdarzeń czyje konstruuje w swojej świadomości, ma określoną wartość diagnostyczną. Przykładem teorii narracyjnych zastosowanych do komunikacji rodziny może być badanie doświadczeń małżeńskich nowożeńców (Orbuch, Veroff, Holmberg, 1993), w którym badacze przeanalizowali historie narzeczeństwa młodożeńców. Historie te zostały zakodowane zgodnie z typem historii, procesem opowiadania i zawartością historii, a wyciągnięte wnioski wskazały, że historie z czasów narzeczeństwa mogą pomóc wyjaśniać życiowe doświadczenia i znaczenie wypowiedzi par będących w związku.

Teoria dialektyczna

Badanie stosunków rodzinnych z dialektycznego punktu widzenia koncentruje się na zmianie (lub procesie) w relacjach oraz na doświadczaniu sprzeczności w międzyludzkich kontaktach, takich jak: autonomia i związek, stałość i zmiana, otwartość i izolacja (Baxter, 1988). Przykładem wykorzystania teorii dialektycznej w badaniach nad rodziną jest studium nad rolą rytuałów w kierowaniu systemem rodzinnym i podejmowaniem różnych decyzji przy uwzględnieniu dialektycznego napięcia między „nowym” a „starym” (rodziną prokreacji a rodziną generacyjną) (Braithwaite i in., 1998). Zainteresowanie badaczy koncentrowało się na sposobach wzajemnego dostosowywania się. Zauważono, że istnieje trwałe napięcie między „starą rodziną” a „nową rodziną”, z którym różni członkowie rodziny musieli nauczyć się radzić. Otwartość na nowość relacji pozwalała rodzinom mieszanym akceptować „nową rodzinę” przyjednoczesnym ocenianiu tego, co było ważne w „starej rodzinie”.

Teoria symbolicznego interakcjonizmu

Według symbolicznych interakcjonistów doświadczenia osobiste wywodzą się ze stałych interakcji ze znaczącymi osobami i ważnymi grupami społecznymi. To wzajemne oddziaływanie opiera się na użyciu symboli przy zachodzącym jednocześnie procesie rozumienia, dzielenia się doświadczeniami przez ludzi, włączając w to ich własne zachowania w ramach społecznego świata (Blumer, 1969). Przykładem wykorzystania założeń symbolicznego interakcjonizmu było studium zmian osobowości (tożsamości) jednego z małżonków po starcie partnera lub innej ważnej osoby spowodowanej śmiercią lub rozwodem (DeGarmo, Kitson, 1996). Rezultaty badań wskazują, że proces odbudowy tożsamości przebiegał wtedy, gdy dana osoba przestawała postrzegać siebie jako stronę w relacji czy małżeństwie (tożsamość współmałżonka/partnera) na rzecz percepcji siebie jako osoby wolnej (tożsamość osoby niezależnej). Dodatkowo wykazano, że wdowieństwo było bardziej unieszczęśliwiające niż rozwód. Jednakże niezależnie od przyczyn stania się osobą wolną (wdowieństwo lub rozwód), stwierdzono prawidłowość sugerującą, że im wyższa była identyfikacja ze związkiem (postrzeganie siebie jako partnera/współmałżonka), tym wyższy byl poziom odczuwanego niezadowolenia, poczucia nieszczęścia, rozpaczy po stracie czy rozstaniu.

Teoria równości

Teoria równości, pod pewnymi względami podobna do teorii wymiany społecznej, opiera się na normie „sprawiedliwości dystrybucji” (Rostowski, 1986). Równość w relacjach/kontaktach może być określona poprzez porównanie stosunku zysków i strat każdej ze stron, (kly zachodzi równowaga, to mamy do czynienia z równością, natomiast gdy oba czynniki stosunku nie są jednakowe, mamy do czynienia z nierównością. Dodatkowo ludzie starają się cały czas maksymalizować zyski, są bardziej wynagradzający wobec ludzi, którzy pozostają z nimi w stosunku równości podczas wymiany oraz są bardziej nieszczęśliwi z powodu pozostawania w związkach/relacjach nierówności. Przykładem wykorzystania teorii równości było badanie stosowanych strategii w związkach celem osiągania i podtrzymania równości w małżeństwie (Plopa, 2004). Badacze odkryli, że poczucie równości jest głównym czynnikiem motywującym do podtrzymania relacji i zabiegania ojej dobrą jakość.

Teoria niezależności

Teoria niezależności (Kelley i in., 1983) podkreśla takie elementy w relacjach, jak: myśli, uczucia, czynności, emocje itd. Interesuje się właściwościami tych elementów oraz, co najważniejsze, zwyczajnymi powiązaniami pomiędzy uczestnikami bliskich relacji, przy uwzględnieniu różnych wydarzeń. Kelley i współpracownicy twierdzą, że badanie diadycznych związków (diad) opiera się na danych pochodzących z dwóch połączonych ze sobą sieci/elementów. Johnson i Huston (1998) zastosowali tę perspektywę w badaniach nad zmianami zachodzącymi w trakcie wchodzenia w stan rodzicielski. Zostanie rodzicem powoduje zwiększenie współdziałania, ponieważ działanie każdego z partnerów bardziej zależy od drugiego partnera. Na przykład wnioski z tych badań wskazują, że preferencje żon dotyczące podziału obowiązków w opiece nad dzieckiem zasadniczo zmieniają się z chwilą podejmowania ról rodzicielskich, co wiąże się ze zmianą oczekiwań co do wpływu ojca na wychowanie dziecka.

Można sądzić, że każda z opisanych tu teorii, przedstawiona skrótowo za: G. Stampem (2004), zawiera określony potencjał eksplanacyjny, chociaż w różnym stopniu jest wykorzystywana w studiach nad rodziną. Niektóre z nich są perspektywami dominującymi, inne zaś mogą do takiej pozycji pretendować, ale na obecnym poziomie badań żadnej z nich nie można odrzucić jako mało bądź zupełnie nieużytecznej. Przemawia za tym wyraźnie zaznaczająca się na początku obecnego stulecia dynamika przeobrażeń, dokonująca się na arenie życia społecznego, i to w perspektywie światowej. Wymienione teorie reprezentują dominujące paradygmaty dotyczące rodziny, ukazując różnorodność spojrzeń teoretycznych na rodzinę. Nie są one rozłączne czy wykluczające się. Wydaje się, że teorią, która może „wchłonąć” większość z nich, jest teoria systemowa (Plopa, 2004).

1.2. Strategie badawcze systemu rodzinnego

Relacje w systemie rodzinnym mogą być badane za pomocą różnych strategii badawczych, takich jak raporty samych badanych, obserwacje czy techniki eksperymentalne. Wszelkie metody mają oczywiście swoje wady i zalety, dlatego tak ważny jest dobór odpowiedniej metodologii do zbadania konkretnych kwestii. System rodzinny może być badany z perspektywy jakościowej i ilościowej, jak też przez te dwie strategie łącznie w jednym badaniu lub serii badań. Strategia ilościowa sprowadza się najczęściej do analizy statystycznej wyników uzyskanych w badaniach kwestionariuszowych czy eksperymentalnych. Jeśli chodzi o dane jakościowe, to mogą być one analizowane za pomocą metod ilościowych, jednak dane te często poddaje się analizie przy zastosowaniu alternatywnych metod. Do metod tych można zaliczyć: analizy tematyczne pogłębionych wywiadów, analizy treści zapisanych w pamiętnikach, listach, wypowiedziach lub pisemnych oświadczeniach. Metody jakościowe skupiają się wokół doświadczeń uczestników/badanych, często zapisanych ich własnymi słowami. Każde z podejść metodologicznych – ilościowe czy jakościowe – ma swoje wady i zalety.

1.2.1. Strategie otwarte (oparte na wypowiedziach badanych)

Metody oparte na wypowiedziach osób badanych są często używane w badaniach systemów rodzinnych. Należą do nich kwestionariusze, pamiętniki, techniki próbek eksperymentalnych, a także wywiady.

Kwestionariusze

Ograniczenia metod kwestionariuszowych są dobrze znane. Problemy w tej kwestii dotyczą ograniczonej świadomości respondentów co do własnych myśli, uczuć i zachowań, społecznej przydatności oraz uprzedzeń wobec samego siebie (niechęci do przedstawiania niepożądanych zachowań) oraz trudności, jakich mogą doświadczyć respondenci, próbując objąć rozumowo pojawianie się zachowań w różnym czasie i różnych sytuacjach.

Skutki stosowania kwestionariusza mogą zostać zminimalizowane poprzez użycie skal szacowania poziomu społecznie pożądanych reakcji/ odpowiedzi. Na przykład J. Synder do swego zestawu narzędzi badawczych włączył – Marital Satisfaction Inventory (Skala Satysfakcji Małżeńskiej) miarę „konwencjonalizacji” lub tendencji do opisywania związków/stosunków w pozytywny, społecznie pożądany sposób. Synder odnalazł korelację 0,7 między wyróżnionym wynikiem a Marital Adjustmen Test (Test Dostosowania Małżeńskiego) (Noller, Feeney, 2004). Odkrył także, iż dążenie do zachowań społecznie pożądanych powodowało tendencję do obniżania korelacji między różnymi czynnikami występującymi w Skali Satysfakcji Małżeńskiej a ogólną satysfakcją małżeńską, jednakże miało mały wpływ zarówno na ogólne znaczenie tych powiązań, jak i na osiąganie pozycji na skali w kwestiach związanych z możliwością przewidywania.

Chociaż ograniczenia kwestionariusza są dobrze znane, to zalety tej metodologii są już mniej zbadane. Na przykład możliwe jest wykorzystanie kwestionariusza do oszacowania częstotliwości zachowań w różnym czasie i sytuacjach. Strategia taka nie byłaby możliwa przy użyciu metod polegających na obserwacji, których stosowanie odnosi się generalnie do próbek zachowań w pojedynczym punkcie czasu i określonym kontekście.

Kwestionariusze mogą być stosowane do oceny więzi między partnerami, spostrzegania siebie i partnera w różnych aspektach wspólnego życia małżeńskiego, rodzinnego, oceny obrazu małżeństwa i rodziny partnera, badania relacji między rodzicami i dziećmi i wielu innych problemów związanych z funkcjonowaniem w strukturach rodzinnych. Za pomocą kwestionariuszy można uzyskiwać odpowiednie dane retrospektywne. Przykładem kwestionariusza stworzonego do zbierania danych retrospektywnych jest Parental Bonding Instrument (PBI, Kwestionariusz Więzi Rodzicielskich) w opracowaniu Parkera, Tuplinga i Brona (za: Noller, Feeney, 2004), w którym pyta się respondentów, w jaki sposób zachowywali się wobec nich rodzice, gdy byli dziećmi. W badaniu ocenia się dwa wymiary: opiekę oraz nadopiekuńczość. Przykładowe wypowiedzi to: „mówili do mnie przyjaznym i ciepłym głosem”, „próbowali kontrolować wszystko, co robiłem (łam)”. Główny problem dotyczący badań retrospektywnych to ich rzetelność. Oznacza to problem, czy odpowiedzi na pytania naprawdę oddają to, co się zdarzyło w przeszłości, czy też przedstawiają rekonstrukcje zdarzeń przeszłych, mogące pozostawać pod wpływem pozytywnych lub negatywnych zdarzeń bieżących. Ważne jest, aby pamiętać, że jednostkowa percepcja tego, co się zdarzyło w przeszłości w życiu danej jednostki, może mieć większy wpływ na jej bieżącą sytuację niż „obiektywna prawda”.

Badania kwestionariuszowe pozwalają na ocenę zachowań, które bardzo trudno byłoby sprowokować w warunkach laboratoryjnych, na przykład wycofywanie się, unikanie, okazywanie intymności partnerowi itp., co przecież często występuje w warunkach domowych.

Roberts (2000) przedstawia kwestionariusz Interaction Response Patterns Questionnaire skonstruowany do oszacowania zachowań unikania i wycofania. Oszacowane zostały trzy typy wycofania: wycofanie się ze złością, intymne unikanie oraz unikanie konfliktowe. Uczestników poproszono, by opisali, w jaki sposób – ich zdaniem – zareagowałby ich partner na takie zachowania, jak: „krytykuję, winię lub wyśmiewam mojego partnera” (aby ocenić wycofanie ze złością); „pozwalam mojemu partnerowi znać moje najgłębsze uczucia” (dla oszacowania intymnego unikania); „kiedy mamy problem w małżeństwie, staram się rozmawiać o tym, dzielić się uczuciami i wypracować rozwiązanie” (dla oszacowania unikania konfliktu). W ten sposób może być oceniona odpowiedź partnera na sytuację, którą można poddać oszacowaniu.

Innym problemem badawczym, gdzie omawiane metody mogą być użyteczne z podobnych powodów, jest badanie zjawiska przemocy w rodzinie. Pojawienie się zjawisk agresywnych w warunkach laboratoryjnych jest mało prawdopodobne. Chociaż w warunkach laboratoryjnych można dokonać porównania par małżeńskich wykazujących zachowania agresywne i nieagresywne, to jednak rzeczywiste okazywanie przemocy powinno być zbadane za pomocą metodself-report.Wiadomo także, że respondenci są bardziej skłonni do ujawniania występowania zjawisk związanych z przemocą w anonimowych kwestionariuszach niż w wywiadach. Zasadne wydaje się także zbieranie danych za pomocą kwestionariusza wypełnianego przez oboje partnerów, tak aby zminimalizować możliwość zatajenia zjawisk, które miały miejsce.

Pamiętniki

Stosowanie ustrukturyzowanej metody pamiętnikarskiej ukazuje trudności, jakie mają badani w uśrednieniu pojawiania się zachowań na przestrzeni czasu i w różnych sytuacjach. Pamiętniki wymagają zwykle pisania krótkich sprawozdań dotyczących różnych sytuacji pojawiających się w życiu rodzinnym. Główną zaletą metody pamiętnikarskiej jest fakt, że sprawozdanie/zapis może zostać zrobiony natychmiast bądź w krótkim czasie po zdarzeniu. Najważniejszym ograniczeniem metod pamiętnikarskich jest możliwość kontroli swoich sprawozdań (mając na uwadze ich dostępność dla badacza). Gdy uczestnicy badań zostaną poinformowani, jakiego typu zachowania mają opisywać, mogą zmieniać swoje zachowanie w taki sposób, że będą one stosownie „wygładzane” lub przeciwnie „eksponowane”. Innym problemem może być fakt, że uczestnicy mogą nie uzupełniać pamiętników regularnie lub uzupełniać sprawozdania dotyczące kilku dni w tym samym czasie. Gdy tak się dzieje, dane pochodzące z pamiętników mają charakter bardziej danych retrospektywnych.

Noller i Feeney (2004) badali próbę nowożeńców, których poproszono o uzupełnianie pamiętników po okresie 6 miesięcy trwania ich małżeństwa. Mężów i żony poproszono o zapisywanie zdarzeń/interakcji, które trwały 10 minut lub więcej, przy użyciu zestawów raportów interakcji powstałych na podstawie Rochester Interaction Rekord. Dane zebrane w ten sposób dostarczyły informacji o interakgi par (data, czas, trwanie, kto był obecny oraz temat). Zostały także zaprezentowane oceny (szacujące częstotliwość, inicjację, uznanie, ujawnianie, konflikt i satysfakcję), które następnie zaliczono w grupy miar „jakość”, „ilość” oraz „konflikt”.

Wywiady

Kolejną metodą zdobywania danych zawierających ujęcie sytuacji z punktu widzenia uczestników jest wykorzystanie wywiadów. Wywiady różnią się co do poziomu strukturyzacji narzuconej przez badacza. Na najwyższym poziomie strukturyzacji wywiady mogą się niewiele różnić od kwestionariuszy, jedyna różnica dotyczy faktu, że poszukiwana informacja jest uzyskana w bezpośrednim kontakcie. Na najniższym poziomie strukturyzacji mogą być dość swobodne wypowiedzi osoby badanej bez szczególnej interwencji badacza. Wywiady mogą być uznawane za narzędzia lepsze niż kwestionariusze, ponieważ badacz może modyfikować swoje hipotezy w trakcie badania lub zadawać pytania tak, aby osiągnąć więcej szczegółów odnośnie do interesującego go obszaru życia rodzinnego. Słabą stroną wywiadów jest jednak to, że badacze przeprowadzający wywiady mogą „podążać za własnymi celami” lub mogą pozostawać pod wpływem własnych uprzedzeń i w ten sposób wpływać na zadawane przez siebie pytania. Dodatkowo niewerbalne zachowania/reakcje badaczy przeprowadzających wywiady mogą wpływać na odpowiedzi uczestników badań oraz na stopień ich szczerości i prawdziwości wypowiedzi. Kwestia ta może być szczególnie ważna w wypadku poszukiwania takich informagi, które dotyczą szczególnie ważnych czy bolesnych wydarzeń w życiu małżeńskim czy rodzinnym osoby badanej.

Inną słabą stroną wywiadów jest