Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz ebook

Uznając, że zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa, stanowi się, co następuje:

1. Ustawodawca, zamieszczając na wstępie ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego preambułę (innymi słowy, wstęp do ustawy), podkreślił tym samym, jak istotne znaczenie ma ta ustawa dla ochrony zdrowia psychicznego oraz polskiego systemu prawnego. Według słownika języka polskiego preambuła to wstęp do aktu prawnego o dużym znaczeniu, zazwyczaj politycznym, gdyż jest ona zamieszczana przede wszystkim w konstytucji oraz umowach międzynarodowych. Wyjaśnia okoliczności związane z wydaniem aktu prawnego oraz określa cel, jakiemu powinien on służyć (M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1996, s. 875). Niewątpliwie preambuła zamieszczona w ustawie psychiatrycznej ma charakter uroczysty. Treść preambuły z jednej strony jednoznacznie wskazuje, iż zdrowie psychiczne jest fundamentalnym (podstawowym) dobrem osobistym każdego człowieka, z drugiej zaś, odnosząc się do kwestii ochrony praw osób, u których występują zaburzenia psychiczne, stanowi, że kwestia ta należy do obowiązków państwa. Oznacza to, iż państwo polskie ma prawny obowiązek ochrony praw osób, u których występują zaburzenia psychiczne w rozumieniu komentowanej ustawy. Wprawdzie ochrona zdrowia psychicznego nie stanowi obowiązku konstytucyjnego, to jednak i tak nadano jej bardzo duże znaczenie. Wyrazem tego jest chociażby uchwalenie odrębnej ustawy, poprzedzonej uroczystym wstępem, a także powołanie krajowego konsultanta do spraw ochrony zdrowia psychicznego.

2. Definicję legalną osoby z zaburzeniami psychicznymi zawiera art. 3 u.o.z.p. stanowiący, do tej kategorii osób zalicza się osoby:

1) chore psychicznie (wykazujące zaburzenia psychotyczne);

2) upośledzone umysłowo;

3) wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoby te wymagają świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.

3. Nie ulega wątpliwości, iż zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem człowieka, na skutek czego ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do podstawowych obowiązków państwa polskiego, a w konsekwencji – do obowiązków organów administracji rządowej i samorządowej, a ponadto instytucji do tego bezpośrednio powołanych. W zaistniałej zatem sytuacji uchwalona przez Sejm w 1994 r. ustawa o ochronie zdrowia psychicznego stanowi akt prawny mający zapewnić gwarancję realizacji – wynikających z Konstytucji RP oraz norm prawa międzynarodowego ratyfikowanych przez Polskę – zasad poszanowania prawa i wolności obywatelskich (K. Korzan, Postępowanie w sprawach ochrony zdrowia psychicznego, Rejent 1996, nr 6, s. 23 i literatura tam powołana).

4. Dobra osobiste to prawa podmiotowe, i to tak ściśle związane z podmiotem podlegającym ochronie (osoba fizyczna), że razem z nim powstają i wygasają oraz nie mogą przechodzić na inne podmioty ani w drodze czynności prawnych, ani dziedziczenia. Mają one poza tym charakter niemajątkowy, nawet jeżeli ich naruszenie powoduje szkodę majątkową (zob. szerzej S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Część ogólna, Warszawa 1998, s. 64–76). Warto wspomnieć, iż art. 23 k.c. wymienia przykładowo dobra osobiste człowieka, stanowiąc, że są nimi: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Katalog ten nie jest jednak zamknięty, co sprawia, iż także dobra inne niż wymienione powyżej mogą korzystać ze statusu dobra osobistego. Jest nim między innymi zdrowie psychiczne, co jednoznacznie wynika z preambuły ustawy psychiatrycznej. Znamienne jest to, iż kodeks cywilny nie zawiera definicji dobra osobistego, wymieniając je jedynie przykładowo, o czym świadczy użyty w przepisie art. 23 k.c. zwrot „w szczególności”. Przewiduje natomiast sposób ochrony tych dóbr, stwarzając możliwość wytoczenia powództwa cywilnego o:

1) zaniechanie działania naruszającego dobro osobiste (w sytuacji gdy konkretne dobro nie zostało jeszcze naruszone, a jedynie jego naruszenie zostało realnie zagrożone);

2) dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego (np. można się domagać złożenia oświadczenia o określonej treści, w którym pozwany przeprosi powoda za oszczercze wypowiedzi). Osoba, której dobra osobiste zostały naruszone, może domagać się także na zasadach wynikających z kodeksu cywilnego zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24 § 2 k.c.). Jeżeli jednak na skutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może także domagać się jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 24 § 2 k.c.).

5. W art. 24 § 1 k.c. ustawodawca ustanowił domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego, w tym także dotyczącego zdrowia psychicznego. Domniemanie to jest jednak wzruszalne i podlega obaleniu w sytuacji wykazania uprawnienia do określonego działania, które zostało odczytane jako naruszenie konkretnego dobra osobistego. W zaistniałej zatem sytuacji kto twierdzi, iż zostało naruszone jego dobro osobiste, nie musi wykazywać bezprawności (argument wynikający z treści art. 6 k.c.), albowiem ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne (Z. Gordon, J. Łopuski, M. Nesterowicz, K. Piasecki, A. Rembieliński, L. Stecki, J. Winiarz, Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989, t. 1, s. 41).

6. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podnosi się, iż stwierdzenie w postępowaniu o ochronę dóbr osobistych i zadośćuczynienie za ich naruszenie, że zachodziły przesłanki do przymusowej hospitalizacji obserwacyjnej, nie prowadzi automatycznie do legalizacji podjętej decyzji, lecz może wpłynąć na przyznanie i rozmiar zadośćuczynienia (wyrok SN z dnia 9 lipca 2015 r., I CSK 524/14, LEX nr 1802573).

Rozdział 1Przepisy ogólne

Art. 1.1. Ochronę zdrowia psychicznego zapewniają organy administracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane.

2. W działaniach z zakresu ochrony zdrowia psychicznego mogą uczestniczyć stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, fundacje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne osoby fizyczne i prawne.

1. Kluczowym zagadnieniem dla niniejszej ustawy jest pojęcie zdrowia psychicznego i jego ochrona. Zdrowie psychiczne według definicji podanej przez N.C. Shahrokha i R.E. Halesa to stan, który jest raczej względny niż absolutny. Oznacza ono prawidłowe funkcjonowanie czynności psychicznych, przekładające się na skuteczne działanie, satysfakcjonujące relacje interpersonalne oraz umiejętność przystosowania się do zmian i radzenia sobie z przeciwnościami (N.C. Shahrokh, R.E. Hales, Amerykański słownik psychiatryczny, red. B. Łoza, A. Czernikiewicz, Wrocław 2009).

2. Według WHO nie ma jednej, „oficjalnej” definicji zdrowia psychicznego ze względu na różnice kulturowe, subiektywne odczucia oraz rywalizujące ze sobą profesjonalne teorie. Większość ekspertów uważa, iż zdrowie psychiczne i zaburzenie psychiczne nie są stanami przeciwstawnymi sobie, ponieważ brak rozpoznanej choroby psychicznej nie musi oznaczać zdrowia psychicznego.

3. Zaburzenie psychiczne jest zespołem objawów psychopatologicznych, które powodują znaczne cierpienie (bolesność objawu) lub niesprawność (zaburzenie funkcjonowania w jednym lub więcej ważnych obszarach życia) albo istotnie zwiększają ryzyko śmierci, bólu lub utraty wolności. Uważa się, że zespół jest przejawem dysfunkcji behawioralnych, psychologicznych lub biologicznych występujących u danej osoby (i w niektórych przypadkach jest wtórny do choroby somatycznej lub spowodowany przez chorobę somatyczną). Nie stosuje się tego terminu w przypadku konfliktów powstających pomiędzy jednostką a społeczeństwem (np. politycznych, religijnych, dotyczących preferencji seksualnych), o ile te konflikty nie są wynikiem dysfunkcji stwierdzanej u danej osoby (N.C. Shahrokh, R.E. Hales, Amerykański słownik...).

4. Definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) podaje, że „zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu (dobrego samopoczucia)”. Definicja ta nie tylko neguje samo występowanie choroby, ale także wyraźnie podkreśla, że zdrowie ma w sobie aktywny aspekt, którym jest dobrostan. W praktyce oznacza to, że zadania dotyczące zdrowia mają się koncentrować nie tylko na zwalczaniu choroby, ale także podtrzymaniu i wzmacnianiu dobrego stanu zdrowia. W konstytucji z 1946 r. Światowa Organizacja Zdrowia określiła zdrowie jako „stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagania (ułomności)” (B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Warszawa 2007, s. 19). W ostatnich latach definicja ta została uzupełniona o sprawność do „prowadzenia produktywnego życia społecznego i ekonomicznego”, a także wymiar duchowy.

5. Termin „zdrowie psychiczne” odnosi się do dobrego samopoczucia psychicznego i emocjonalnego. Obejmuje ono zdrowie emocjonalne oraz umysłowe. Zdrowie emocjonalne to zdolność do rozpoznawania uczuć, wyrażania ich w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciem, lękiem, depresją, agresją. Zdrowie umysłowe jest zdolnością do logicznego, jasnego myślenia.

6. Słownikowa definicja zdrowia psychicznego według Merriam‍-Webster (http://www.merriam-webster.com; dostęp 20 stycznia 2016 r.) określa zdrowie psychiczne jako stan dobrego samopoczucia psychicznego i emocjonalnego. Zgodnie z definicją człowiek zdrowy psychicznie jest w stanie używać swych zdolności poznawczych i emocji, funkcjonować w społeczeństwie oraz sprostać wymogom życia codziennego.

7. Najlepszą metodą weryfikacji stanu zdrowia psychicznego jest codzienne funkcjonowanie danej osoby i radzenie sobie z wyzwaniami ciągle zmieniającego się środowiska zewnętrznego, zaspokajaniem podstawowych potrzeb życiowych, jak i radzenie sobie z własnymi emocjami, odczuciami, przeżyciami. Każde rozpoznanie zawarte w klasyfikacji zaburzeń psychicznych ICD-10 zawiera wśród kryteriów klinicznych i czasowych wpływ występujących objawów na funkcjonowanie pacjenta (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, IPiN, Kraków–Warszawa 2000).

Klasyfikacja DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition, American Psychiatric Association, 2013), ICD-11 (http://www.who.int/classifications/icd/revision/betaexpectations/en/; dostęp 7 marca 2016 r.), zgodnie z ideą, że najważniejszy jest funkcjonalny aspekt obrazu klinicznego, odeszła od podziału na dotychczas obecne poszczególne osie diagnostyczne, które opisywały przyczynę stwierdzanego obrazu klinicznego. Innymi słowy, nie ma znaczenia, czy na wystąpienie stwierdzanego zaburzenia psychicznego miały wpływ czynniki środowiskowe, biologiczne, ogólnomedyczne, organiczne czy psychologiczne. Najistotniejszy staje się wpływ obrazu klinicznego na stopień zaburzenia funkcjonowania i jest to czynnikiem determinującym wystąpienie zaburzenia psychicznego.

8. Z punktu widzenia medycznego zdrowie psychiczne jest więc niewystępowaniem objawów psychopatologicznych, utrzymywaniem równowagi procesów fizjologicznych oraz brakiem defektów w strukturze i funkcjach psychicznych. Pod względem psychologicznym zdrowie psychiczne jest zdolnością do rozwoju jednostki, samorealizacji, akceptacji i poczucia własnej wartości i tożsamości, zdolności do osiągania satysfakcji z życia i umiejętności realistycznej oceny rzeczywistości. Definicja socjologiczna za zdrowie psychiczne uważa zdolność przystosowania się jednostki do norm kulturowych i środowiska społecznego, uwewnętrzniania norm w przebiegu socjalizacji, umiejętności prawidłowej koegzystencji w grupie i właściwego funkcjonowania w rolach społecznych (K. Dąbrowski, Zdrowie psychiczne, Warszawa 1985; S. Pużyński, Leksykon psychiatrii, Warszawa 1993; W.A. Brodniak, Choroba psychiczna w świadomości społecznej, Warszawa 2000; Psychologia: podręcznik akademicki, red. J. Strelau, D. Doliński, Gdańsk 2008, s. 546).

9. Do ochrony zdrowia psychicznego ustawa wyznacza organy administracji rządowej i samorządowej oraz instytucje do tego powołane. Współczesną administrację rządową tworzą organy, urzędy oraz inne podmioty publiczne powołane do wykonywania zadań z zakresu administracji publicznej przypisane – na mocy Konstytucji RP i ustaw – ministrom i podległym im innym jednostkom organizacyjnym. Za zadania administracji rządowej odpowiadają wojewoda, organy rządowej administracji zespolonej w województwie, kierownicy zespolonych służb, inspekcji, straży, organy niezespolonej administracji rządowej, jednostki samorządu terytorialnego oraz, jeśli wykonywanie zadań wynika z odrębnych ustaw, to również związki jednostek samorządu terytorialnego, starosta lub inne podmioty. Łącznie tworzą one aparat realizujący zadania administracji rządowej, przy czym najczęściej wykonują uprawnienia władcze, ale także orzecznicze, egzaminacyjne, kwalifikacyjne (www.premier.gov.pl; dostęp 31 sierpnia 2012 r.). Realizacją zadań państwa w terenie zajmuje się administracja samorządowa, którą tworzy samorząd gminny, powiatowy czy samorząd województwa. Samorząd wykonuje zadania samodzielnie, na podstawie upoważnień i w ramach środków przyznanych mu przez Konstytucję i ustawy. Administracja samorządowa występuje na szczeblu województwa (marszałek, sejmik, zarząd), powiatu (starosta, rada powiatu) oraz gminy (prezydent, burmistrz lub wójt, rada gminy). Podstawą prawną jest Konstytucja RP (ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), a także ustawy: z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1515 z późn. zm.), z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1445 z poźn. zm.) i również z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1392 z późn. zm.).

10. Alternatywnie do organów administracji publicznej ustawa pozwala, by w ochronie zdrowia psychicznego mogły brać udział również „instytucje do tego powołane”. Należy przez nie rozumieć odrębne jednostki organizacyjne powołane do zapewnienia ochrony zdrowia psychicznego w drodze ustawy bądź tworzone w tym celu przez organy administracji rządowej lub samorządowej albo inne uprawnione podmioty (S. Dąbrowski, J. Pietrzykowski, Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, IPiN, Warszawa 1997, s. 44).

W ust. 2 art. 1 u.o.z.p. wymieniono stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, fundacje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne osoby fizyczne i prawne jako osoby uprawnione z mocy ustawy do realizacji zadań ochrony zdrowia psychicznego. Przykładem stowarzyszenia działającego na rzecz ochrony zdrowia psychicznego może być Towarzystwo Przyjaciół Niepełnosprawnych w Łodzi (TPN). Celem TPN jest udzielanie bezinteresownej pomocy osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne w sprawach dotyczących poprawy warunków socjalnych, ich sytuacji materialnej i adaptacji w społeczeństwie ludzi zdrowych, aktywizowanie społeczeństwa na rzecz osób niepełnosprawnych, zwłaszcza na rzecz osób z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi, i rozwijanie samopomocowego ruchu osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Do celów TPN należą także: podejmowanie i rozwijanie indywidualnych i zorganizowanych form pomocy dla osób z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi, podejmowanie działań zmierzających do przystosowania osób z zaburzeniami psychicznymi oraz ich rodzin do życia w warunkach zdrowego środowiska naturalnego przez wdrażanie szeroko pojętej edukacji ekologicznej, wspieranie rehabilitacji społecznej i zawodowej osób wykluczonych społecznie, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225 z późn. zm.), a także rodzin tych osób, podejmowanie działań zmierzających do zmiany postaw pracodawców dotyczących zatrudnienia tych osób, propagowanie modelu przedsiębiorstwa społecznego jako sposobu rozwiązywania problemów zawodowych grup dotkniętych wykluczeniem społecznym, budowanie krajowych i zagranicznych struktur wspierających zatrudnienie socjalne. Cele, jakie stawia przed sobą TPN, to również: wyrównywanie szans środowisk wiejskich z miejskimi poprzez wspieranie inicjatyw gospodarczych na wsiach, podejmowanie działań zmierzających do aktywizacji zawodowej i społecznej młodzieży chorującej psychicznie, podejmowanie działań zmierzających do rozwoju współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi, a także współpracy organizacji pozarządowych z podmiotami administracji publicznej i z przedsiębiorcami, podejmowanie działań związanych z ochroną i promocją zdrowia oraz przeciwdziałaniem patologiom społecznym, podejmowanie działań związanych z kulturą, sztuką, edukacją oraz upowszechnianiem kultury fizycznej i sportu, prowadzenie działalności charytatywnej dla osób chorych psychicznie i wykluczonych społecznie (http://www.tpn.org.pl; dostęp 20 stycznia 2016 r.).

Innym przykładem stowarzyszenia działającego na rzecz ochrony zdrowia psychicznego może być Stowarzyszenie Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół POMOST z siedzibą w Łodzi założone w 2000 r. i obejmujące opiekę nad osobami od 19 do 35 lat oraz ich rodzinami i przyjaciółmi, Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej, które powstało w 1999 r. w Krakowie z inicjatywy profesjonalistów związanych z psychiatrią społeczną, zajmujących się leczeniem, psychoterapią i rehabilitacją osób chorujących psychicznie (http://www.stowarzyszenie-rozwoju.eu/; dostęp 20 stycznia 2016 r.), Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób Mniejszych Szans „Więź”, które powstało z inicjatywy członków rodzin osób chorych psychicznie przy wsparciu zaprzyjaźnionych ludzi dobrej woli w 2004 r. w Szczecinie (http://polfamilia.org.pl/stowarzyszenie-rodzin-i-przyjaciol-osob-mniejszych-szans-wiez-ze-szczecina/; dostęp 7 lutego 2016 r.). Należy również wspomnieć w tym miejscu o Ogólnopolskim Związku Stowarzyszeń Rodzin i Opiekunów Osób Chorych Psychicznie POL-FAMILIA, który jako pierwszy związek stowarzyszeń w Polsce przystąpił w kwietniu 2004 r. do Europejskiej Federacji Stowarzyszeń Osób Chorujących EUFAMIA. Związek Stowarzyszeń Rodzin i Opiekunów Osób Chorych Psychicznie POL-FAMILIA został założony w Toruniu we wrześniu 2000 r. Członkami związku są stowarzyszenia z Wrocławia, Krakowa, Bydgoszczy, Łodzi, Radomia, Poznania, Gdańska, Szczecina i Torunia. Obecnie Związek zrzesza 12 stowarzyszeń działających na rzecz ochrony zdrowia psychicznego. Cele Związku pozostają zgodne z założeniami ustawy o ochronie zdrowia psychicznego; są to:

1) przeciwdziałanie powszechnemu dystansowi otaczającemu chorych psychicznie i przybliżenie społeczeństwu rzeczywistego obrazu osoby chorej psychicznie i jej problemów,

2) promowanie postaw lub form terapeutycznych korzystnych dla osób chorych psychicznie,

3) aktywizowanie lobby politycznego na rzecz udoskonalenia ustawodawstwa dotyczącego osób chorych psychicznie,

4) organizowanie form wsparcia dla członków rodzin w rozwiązywaniu ich osobistych problemów oraz realizowaniu własnych potrzeb,

5) współpraca z profesjonalistami we wprowadzaniu wyników nowych badań naukowych oraz nowych metod leczenia i nowych form terapii oraz aktywizacji społecznej i zawodowej osób chorych psychicznie,

6) podejmowanie działań zmierzających do przystosowania osób z zaburzeniami psychicznymi oraz ich rodzin do życia w warunkach zdrowego środowiska naturalnego,

7) współpraca z organizacjami i instytucjami krajowymi i zagranicznymi o pokrewnych celach dla wymiany doświadczeń i wzajemnego wsparcia.

Związek wraz z Polskim Towarzystwem Psychiatrycznym jest współtwórcą Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Jest także inicjatorem i współorganizatorem ogólnopolskiej kampanii „Zdrowie psychiczne – wspólna sprawa” oraz Światowego Dnia Solidarności z Osobami Chorymi na Schizofrenię „Schizofrenia – otwórzcie drzwi” i wielu innych. Ponadto współtworzy i organizuje wraz ze swymi członkami różne konferencje, szkolenia i sympozja w całym kraju (http://www.polfamilia.org.pl; dostęp 31 sierpnia 2012 r.).

11. Przykładem działalności fundacji na rzecz ochrony zdrowia psychicznego jest Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego, która prowadzi działalność wydawniczą oraz organizuje konferencje naukowe i szkoleniowe w zakresie psychiatrii. Jej głównym celem statutowym jest inicjowanie, wspieranie i koordynacja wszelkich działań mających na celu ochronę zdrowia psychicznego oraz rozwój infrastruktury i badań związanych z ochroną zdrowia psychicznego (http://www.fozp.org.pl; dostęp 20 stycznia 2016 r.).

12. Grupy samopomocy są najpopularniejszą formą działalności. Funkcjonują one najczęściej przy stowarzyszeniach w postaci klubów czy środowiskowych domów samopomocy. Przykładem może być tu Środowiskowy Dom Samopomocy „Przystań” działający przy wymienionym wcześniej Stowarzyszeniu POMOST w Łodzi. Jego celem jest przygotowanie młodych osób z problemami psychicznymi do możliwie jak najpełniejszego życia w społeczeństwie oraz budowania relacji z innymi ludźmi. Przy opisanym w pkt 5 TPN działają takie formy wsparcia dla osób chorujących psychicznie, jak: Środowiskowy Dom Samopomocy, Klub „Więź”, Zakłady Aktywności Zawodowej oraz wiele innych przedsięwzięć mających na celu ochronę zdrowia psychicznego realizowaną zgodnie z założeniem ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.

13. Cele statutowe funkcjonowania stowarzyszeń czy fundacji działających na rzecz ochrony zdrowia w zakresie głównych zadań wyznaczonych przez ustawę służą realizacji ochrony zdrowia psychicznego.

Art. 2.1. Ochrona zdrowia psychicznego obejmuje realizację zadań dotyczących w szczególności:

1) promocji zdrowia psychicznego i zapobiegania zaburzeniom psychicznym;

2) zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społeczny;

3) kształtowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji.

2. Zadania, o których mowa w ust. 1 pkt 1, są realizowane w ramach Narodowego Programu Zdrowia, o którym mowa w art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym (Dz. U. poz. 1916), zwanego dalej „Narodowym Programem Zdrowia”, a zadania, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, poprzez działania określone w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego.

3. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego określa w szczególności:

1) okres jego obowiązywania;

2) diagnozę sytuacji i zagrożeń dla zdrowia psychicznego, w tym zróżnicowań regionalnych;

3) cele główne i cele szczegółowe;

4) podmioty biorące udział w jego realizacji;

5) sposób realizacji zadań;

6) niezbędne działania legislacyjne, w szczególności mające na celu zapewnienie przestrzegania praw osób z zaburzeniami psychicznymi.

4. Prowadzenie działań określonych w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego należy do:

1) zadań własnych samorządów województw, powiatów i gmin;

2) zadań Narodowego Funduszu Zdrowia oraz ministrów właściwych ze względu na charakter działań określonych w programie.

5. Wskazane w ust. 4 pkt 1 działania polegają w szczególności na:

1) promowaniu zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym;

2) zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej, zintegrowanej i dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form pomocy niezbędnych do życia w środowisku społecznym, rodzinnym i zawodowym.

6. Rada Ministrów określa, w drodze rozporządzenia, Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, uwzględniając zagadnienia, o których mowa w ust. 3, oraz biorąc pod uwagę konieczność ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi.

7. Minister właściwy do spraw zdrowia przedkłada Radzie Ministrów, w terminie do dnia 30 września każdego roku, informację o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku poprzednim.

8. Rada Ministrów składa corocznie Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej, w terminie do dnia 31 października, informację o realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku poprzednim.

1. Artykuł 2 w ust. 1 u.o.z.p. określa kierunek zadań, jakie ma do zrealizowania ochrona zdrowia psychicznego. Ustawa nie ogranicza ich jedynie do trzech wymienionych w niej celów, ale podkreśla, że zadania te obejmują „w szczególności”:

1) promocję zdrowia psychicznego i zapobieganie zaburzeniom psychicznym;

2) zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym;

3) kształtowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji.

2. Wyznaczone cele ochrony zdrowia psychicznego nawiązują do współcześnie obowiązujących definicji zdrowia psychicznego, które uznają, że zdrowie psychiczne to nie tylko brak samej choroby, ale i zapobieganie jej występowaniu, jak również polepszanie codziennego funkcjonowania społecznego i poprawa komfortu życia w społeczeństwie zarówno osób dotkniętych chorobami psychicznymi, jak i ich najbliższego otoczenia.

3. Pierwszym celem ochrony zdrowia psychicznego jest promocja zdrowia psychicznego. Promocja zdrowia, a więc również promocja zdrowia psychicznego, jest procesem umożliwiającym jednostkom i grupom społecznym zwiększenie kontroli nad uwarunkowaniami zdrowia w celu poprawy ich stanu zdrowia oraz sprzyjającym rozwijaniu zdrowego stylu życia, a także kształtowaniu innych środowiskowych i osobniczych czynników prowadzących do zdrowia.

4. Termin „promocja zdrowia” został wprowadzony przez Henry’go Siegerista w 1945 r. jako jedno z czterech głównych zadań współczesnej medycyny obok zapobiegania chorobom, leczenia chorób i rehabilitacji. Opisał on promocję zdrowia jako wszelkie działania prowadzące do zapewnienia odpowiednich warunków życia, pracy, kształcenia, kultury fizycznej oraz wypoczynku i rekreacji. W drugiej połowie XX wieku zwrócono uwagę, że głównym czynnikiem determinującym zdrowie jednostek są indywidualne zachowania ludzi. Mając to na uwadze, w 1984 r. Biuro Regionu Europejskiego WHO wydało dokument zatytułowany „Promocja zdrowia”. Opisano w nim koncepcję systemowych działań w ramach polityki promocji zdrowia i podkreślono, że zdrowie jako wartość jednostek tworzących społeczność państwa wymaga aktywnych działań ze strony państwa poprzez inwestowanie w warunki życia jednostek. W 1986 r. odbyła się w Ottawie pierwsza Międzynarodowa Konferencja Promocji Zdrowia. Wtedy też powstała Karta Ottawska, uznana za akt instytucjonalizacji promocji zdrowia. Według definicji promocji zdrowia zawartej w Karcie jest to „proces umożliwiający ludziom kontrolę nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę przez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeb i kompetencji do rozwiązywania problemów zdrowotnych oraz zwiększanie potencjału zdrowia”. W Karcie zawarto pięć głównych zadań służących promocji zdrowia:

1) określenie zdrowotnej polityki społecznej w państwie (m.in. poprzez ustalenie i sukcesywną realizację programów prozdrowotnej polityki społecznej przy zapewnieniu realnych źródeł finansowania);

2) tworzenie środowisk wspierających zdrowie (osiągane poprzez rozwijanie wiedzy i umiejętności działań na rzecz zdrowia, angażowanie członków społeczeństwa, poprzez sieć struktur społeczności lokalnych, do aktywnego uczestnictwa w sprawach dotyczących zdrowia);

3) wzmacnianie działań społecznych;

4) rozwijanie umiejętności osobniczych;

5) reorientacja świadczeń zdrowotnych (odejście od modeli ekonomiki szpitalnej w kierunku holistycznego ujmowania korzyści zdrowotnych, ekonomicznych i rozwojowych całego kraju).

5. W praktyce promocją zdrowia zajmuje się edukacja zdrowotna i prozdrowotna polityka publiczna. Edukacja zdrowotna jest procesem, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Wskazuje ona na związki między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Proces edukacji zdrowotnej powinien się odbywać poprzez działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań, motywacji i umiejętności wpływających na postawę zdrowotną jednostki, które w efekcie będą prowadzić do zachowań służących zdrowiu. Karta Ottawska podkreśla, że dobre samopoczucie fizyczne, psychiczne i społeczne człowiek lub grupa ludzi może osiągnąć, jeżeli jest zdolna do określenia i realizacji własnych aspiracji, zaspokojenia własnych potrzeb, zmiany lub radzenia sobie ze środowiskiem. Właściwa edukacja powinna koncentrować się na indywidualnej i środowiskowej diagnozie, posiadać plan działania, powinna charakteryzować się odpowiednim doborem informacji, metod, technik przekazu tych informacji, używaniem argumentów racjonalnych i emocjonalnych, mając na uwadze poziom intelektualny edukowanych oraz przyjęte standardy zdrowotne. W Karcie podkreślono bezwzględną konieczność respektowania zasad etycznych i prawa jednostki do samostanowienia, również w sprawach zdrowia.

6. W pierwszym założeniu celów ochrony zdrowia psychicznego, równolegle do promocji zdrowia psychicznego, mowa jest również o zapobieganiu zaburzeniom psychicznym. Podkreślona została przez to równoważność działań na rzecz utrzymywania i poprawiania stanu zdrowia, jak również działań mających zapobiegać występowaniu chorób psychicznych. Zapobieganie chorobom, inaczej prewencja zdrowotna, według Karty Ottawskiej jest to zespół działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed rozwinięciem przez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom choroby dzięki jej wczesnemu wykryciu i leczeniu. Celem prewencji jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie. Ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby, dzięki czemu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem jest też zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorców zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby. W prewencji zdrowotnej wyróżnia się następujące fazy:

1) wczesna – utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań w odniesieniu do osób zdrowych;

2) pierwotna – zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka;

3) wtórna – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie, np. badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych;

4) trzeciorzędowa – zahamowanie postępu choroby i ograniczenie powikłań.

7. Prowadzenie działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci poprawy świadomości zdrowotnej populacji, zwiększenia zaangażowania społecznego, poprawy stanu zdrowia ludności, zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju, zmniejszenia liczby osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem, zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów, zmniejszenia absencji chorobowej, obniżenia kosztów leczenia i mniejszych strat finansowych, takich jak np. zasiłki chorobowe, straty produkcyjne (J. Naidoo, J. Wills, Health promotion: foundations for practice, Bailliere Tindall, London 2004; J. Karski (red.), Promocja zdrowia, Warszawa 1999; A. Wojtczak, Zdrowie publiczne wyzwaniem dla systemów zdrowia XXI wieku, Warszawa 2009; WHO, Milestones in Health Promotion. Statements from Global Conferences, Genewa 2009).

8. Ze ściśle medycznego punktu widzenia zapobieganie jako proces jest fazą leczenia chorób psychicznych następującą po ostrej fazie leczenia, a następnie leczeniu podtrzymującym. W standardach leczenia poszczególnych grup zaburzeń psychicznych zapobieganie obejmuje zarówno farmakoterapię, psychoterapię, edukację pacjentów, jak i, pośrednio, pomoc środowiskową umożliwiającą eliminację czynników zewnętrznych mogących się przyczynić do nawrotu choroby czy zaburzenia psychicznego.

9. Drugi wymieniony cel ochrony zdrowia psychicznego jest szczegółowym rozwinięciem i wskazaniem kierunku promocji zdrowia psychicznego oraz zapobiegania zaburzeniom psychicznym. Wyróżnia on konieczność zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym.

10. Ustawa wskazuje, że osobom z zaburzeniami psychicznymi musi być zapewniona wielostronna, a więc nie tylko sensu stricto leczniczo‍-psychiatryczna opieka zdrowotna w postaci dostępu do lekarza psychiatry (poradnie zdrowia psychicznego, konsultacje psychiatryczne). Do zrealizowania założeń ochrony zdrowia potrzebne są również opieka pielęgniarska, socjalna, terapeutyczna, środowiskowa.

11. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego wskazuje na, zgodną z założeniami ochrony zdrowia psychicznego, konieczność zapewnienia osobom z zaburzeniami psychicznymi powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym. System opieki zdrowotnej w Polsce jest zespołem osób i instytucji mających za zadanie zapewnić opiekę zdrowotną ludności. Polski system opieki zdrowotnej oparty jest na modelu ubezpieczeniowym. Konstytucja RP w art. 68 gwarantuje obywatelom prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa. Obecnie system kształtowany jest przez dwa podstawowe akty: ustawę z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 581 z późn. zm.) oraz ustawę z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 618 z późn. zm.). Inne ustawy mające zastosowanie w zapewnianiu opieki zdrowotnej to przede wszystkim: ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159 z późn. zm.), ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 651 z późn. zm.), ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 464 z późn. zm.), ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1435 z późn. zm.), ustawa z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 z późn. zm.).

12. W pkt 3 ust. 1 art. 2 u.o.z.p. ustawodawca wskazuje, jako kolejne zadanie dla ochrony zdrowia psychicznego, kształtowanie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi właściwych postaw społecznych, a zwłaszcza zrozumienia, tolerancji, życzliwości, a także przeciwdziałania ich dyskryminacji. Wyznacza to kierunek działań zwrócony na kształtowanie właściwej świadomości społecznej dotyczącej zaburzeń psychicznych. Najważniejszą rolę wydaje się tu odgrywać edukacja zdrowotna nakierowana na epidemiologię, symptomatologię, leczenie, rokowanie i zdolność funkcjonowania społecznego osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi. Najlepszym przejawem powolnych zmian zmierzających w kierunku zwiększenia akceptacji społecznej i poprawy życia w społeczeństwie osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi jest toczący się od końca XX wieku proces deinstytucjonalizacji lecznictwa psychiatrycznego polegający na zamykaniu, przekształcaniu, a także nietworzeniu wielkich szpitali psychiatrycznych grupujących i izolujących osoby chore psychicznie na rzecz otwierania oddziałów psychiatrycznych przy szpitalach ogólnych. Podkreśla się również konieczność usprawniania funkcjonowania opieki środowiskowej, która nie ogranicza opieki psychiatrycznej jedynie do zinstytucjonalizowanego lecznictwa psychiatrycznego, lecz kładzie nacisk na opiekę w środowisku zamieszkania pacjenta i umożliwienie mu jak najpełniejszego powrotu do życia w grupie społecznej. Obecnie funkcjonujący w krajach rozwiniętych środowiskowy model opieki psychiatrycznej nad osobami z zaburzeniami psychicznymi ma na celu nie tylko poprawę jakości życia tej grupy społeczeństwa, ale także zmniejszanie liczby i czasu hospitalizacji w całodobowych oddziałach psychiatrycznych. Nacisk kładzie się na wzmacnianie umiejętności fizycznych, intelektualnych i emocjonalnych potrzebnych do życia, uczenia się i pracy w społeczności, przy możliwie jak najmniejszym wsparciu ze strony instytucji zawodowo zajmujących się pomocą (J. Meder, A. Cechnicki, Rehabilitacja osób chorych psychicznie w Polsce (w:) Psychiatria w Polsce, A. Bilikiewicz, J. Rybakowski, Gdańsk 2002, s. 137–151; K. Bobińska, P. Gałecki, Zaburzenia psychiczne u osób upośledzonych umysłowo, Wrocław 2010).

13. Działalność większości stowarzyszeń, fundacji czy innych form realizacji zadań ochrony zdrowia psychicznego odgrywa właśnie rolę przybliżania zagadnień zdrowia psychicznego społeczeństwu, umożliwiając tym samym funkcjonowanie osób chorych psychicznie w społeczeństwie. Zmiany postaw społecznych wobec osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi są trudne i długotrwałe; niestety, wciąż w społeczeństwie występuje poczucie wstydu związane z przyznawaniem się do korzystania z szeroko pojętej pomocy psychiatrycznej, dyskryminacją osób chorujących w miejscach pracy czy trudnościami w podjęciu aktywności zawodowej.

14. Ustawodawca wyznacza, jako zadanie do realizacji dla ochrony zdrowia, przeciwdziałanie dyskryminacji. Mówiąc o zapobieganiu dyskryminacji osób chorych psychicznie, warto wspomnieć o art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.). Brzmienie art. 14 Konwencji prezentuje model niedyskryminacji, nie zawiera jednak ogólnej zasady równego traktowania (L. Garlicki, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Komentarz, t. 1, Warszawa 2010, s. 754–794). W Polsce prawa człowieka gwarantowane są przez Konstytucję Rzeczypospolitej z 1997 r., a także ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe, wśród których, oprócz wspomnianej już Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, wymienić należy przede wszystkim: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Międzynarodową konwencję w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, Konwencję w sprawie likwidacji wszelkich Form dyskryminacji kobiet, Konwencję Praw Dziecka, Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

15. Niezwykle ważną pozycją naukową dotyczącą poszanowania praw człowieka u osób chorych psychicznie jest Human Rights of Persons with Mental Disabilities: A Global Perspective on the Application of Human Rights Principles to Mental Health autorstwa L.O. Gostina [63 Md. L. Rev. 20–121 (2004) – http://scholarship.law.georgetown.edu/facpub/98; dostęp 31 sierpnia 2012 r.]. Pozycja ta podkreśla wzajemny związek między prawami człowieka a chorobami psychicznymi. Opiera się ona na trzech głównych założeniach:

1) polityka zdrowotna, dotycząca chorób psychicznych, wpływa na prawa człowieka;

2) naruszenie praw człowieka wpływa na zdrowie psychiczne;

3) pozytywna promocja, zarówno zdrowia psychicznego, jak i praw człowieka, wpływa na wzajemne wzmacnianie obu tych zjawisk.

W pracy tej, napisanej na podstawie wcześniejszego artykułu L.O. Gostina Human Rights of Persons with Mental Disabilities: The European Convention of Human Rights [23 Int’l J. Law & Psychiatry 125 (2000)], podkreślono, że międzynarodowe prawo dotyczące praw człowieka jest niezwykle ważne w kontekście zdrowia psychicznego z powodu dwóch podstawowych idei unikalnych w światowej ochronie praw i wolności. Po pierwsze, prawa człowieka są jedynym źródłem prawa sankcjonującym międzynarodowe badanie polityki dotyczącej zdrowia psychicznego i jej praktyki w suwerennym państwie. Po drugie, międzynarodowe prawa człowieka zapewniają podstawową ochronę, która nie może być odsunięta przez zwykły proces polityczny.

16. Zadania opisane w uwadze 1. mają być realizowane przez działania określone w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego (zob. załączone do komentarza akty prawne). Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 grudnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego (Dz. U. z 2011 r. Nr 24, poz. 128), które obowiązywało do 31 grudnia 2015 r., ustanowiono Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego określający strategię działań mających na celu ograniczenie występowania zagrożeń dla zdrowia psychicznego, poprawę jakości życia osób z zaburzeniami psychicznymi i ich bliskich oraz zapewnienie dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej. Był to plan stopniowej, zasadniczej zmiany pozycji zdrowia psychicznego oraz systemowej modernizacji psychiatrycznej opieki zdrowotnej w naszym kraju. Rozporządzenie to nałożyło na samorządy każdego szczebla obowiązek realizacji poszczególnych zadań programu. Obowiązujący na lata 2011–2015 program zakładał osiągnięcie trzech głównych celów, z których dwa pierwsze są jednobrzmiące z pkt 1 i 2 ust. 1 art. 2 u.o.z.p., trzeci zaś przybierał formę rozwoju badań naukowych i systemu informacji z zakresu zdrowia psychicznego.

17. W ust. 3 art. 2 u.o.z.p. ustawodawca wylicza w sposób nietaksatywny zadania, jakie uwzględnia Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego. Ustawa wymienia wśród nich podanie czasu obowiązywania programu, diagnozę sytuacji i zagrożeń dla zdrowia psychicznego, w tym zróżnicowań regionalnych, podanie celów głównych i szczegółowych, wymienienie podmiotów biorących udział w jego realizacji, sposób realizacji zadań oraz niezbędne działania legislacyjne, w szczególności mające na celu zapewnienie przestrzegania praw osób z zaburzeniami psychicznymi.

18. Ustęp 4 art. 2 u.o.z.p. wymienia podmioty odpowiedzialne za prowadzenie działań określonych w Narodowym Programie Ochrony Zdrowia Psychicznego. Prowadzenie tych działań należy do zadań własnych samorządów województw, powiatów i gmin, do zadań Narodowego Funduszu Zdrowia oraz ministrów właściwych ze względu na charakter działań określonych w programie.

19. Zadania własne samorządów województw, powiatów i gmin polegać mają na promowaniu zdrowia psychicznego i zapobieganiu zaburzeniom psychicznym oraz zapewnieniu osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej, zintegrowanej i dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form pomocy niezbędnych do życia w środowisku społecznym, rodzinnym i zawodowym – zob. komentarz do art. 2 ust. 1 u.o.z.p.

20. Jako organ odpowiedzialny za określenie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego ustawa wyznacza Radę Ministrów, która określa go w drodze rozporządzenia, uwzględniając zagadnienia wymienione w ust. 3 art. 2. u.o.z.p. oraz biorąc pod uwagę konieczność ochrony praw osób z zaburzeniami psychicznymi.

21. Minister właściwy do spraw zdrowia ma przedłożyć Radzie Ministrów do 30 września każdego roku informację o realizacji działań wynikających z Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku poprzednim.

22. Rada Ministrów ma przedłożyć Sejmowi Rzeczypospolitej do 31 października każdego roku informację o realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego w roku poprzednim.

23. Obecnie zakończony został program Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2010−2015, natomiast projekt na lata 2016−2020 został sformułowany przez grupę ekspertów i przedłożony 15 grudnia 2015 r. Ministrowi Zdrowia do akceptacji. Wśród proponowanych założeń znajdują się jako cele główne:

1) zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym;

2) rozwój badań naukowych i systemów informacyjnych w zakresie zdrowia psychicznego.

Jako cele szczegółowe wymieniono:

1) w zakresie zapewniania osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej i powszechnie dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form opieki i pomocy niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym i społecznym:

a) upowszechnienie środowiskowego modelu psychiatrycznej opieki zdrowotnej;

b) upowszechnienie zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego;

c) aktywizację zawodową osób z zaburzeniami psychicznymi;

d) skoordynowanie różnych form opieki i pomocy;

2) w zakresie rozwoju badań naukowych i systemów informatycznych z zakresu zdrowia psychicznego:

a) przekrojowe i długoterminowe epidemiologiczne oceny wybranych zbiorowości zagrożonych występowaniem zaburzeń psychicznych;

b) promocję i wspieranie badań naukowych w dziedzinie zdrowia psychicznego;

c) unowocześnienie i poszerzenie zastosowania systemów statystyki medycznej;

d) ocenę skuteczności realizacji programu.

Według opracowanego projektu założeń Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego na lata 2016−2020 podmiotami biorącymi udział w realizacji Programu są:

1) ministrowie właściwi ze względu na cele Programu, a w szczególności Minister Sprawiedliwości, Minister Obrony Narodowej oraz ministrowie właściwi do spraw: zdrowia, oświaty i wychowania, zabezpieczenia społecznego, pracy, nauki i szkolnictwa wyższego, wewnętrznych i administracji publicznej;

2) Narodowy Fundusz Zdrowia;

3) samorządy województw, powiatów i gmin.

W realizacji zadań wynikających z Programu mogą uczestniczyć również organizacje społeczne, stowarzyszenia, fundacje, samorządy zawodowe, kościoły i inne związki wyznaniowe oraz grupy samopomocy pacjentów i ich rodzin, a także inne podmioty, które zakresem swojej działalności obejmują cele i zadania Programu.

Minister właściwy do spraw zdrowia kieruje realizacją Programu i koordynuje wykonanie zadań. Podmioty realizujące Program przesyłają ministrowi właściwemu do spraw zdrowia lub wskazanemu przez niego podmiotowi, w terminie do dnia 15 maja, roczne sprawozdania z wykonania zadań objętych harmonogramem realizacji Programu w roku poprzednim. Sprawozdania powinny zawierać odniesienie do stanu wyjściowego oraz wskaźników przedstawionych w załączniku do rozporządzenia.

Niezbędnymi działaniami legislacyjnymi, w szczególności mającymi na celu zapewnienie przestrzegania praw osób z zaburzeniami psychicznymi, są:

1) wprowadzenie regulacji ułatwiających objęcie kompleksową opieką osoby z zaburzeniami psychicznymi, w tym w szczególności dotyczące rejestracji Centrów Zdrowia Psychicznego, kontraktowania świadczeń opieki zdrowotnej oraz monitorowania efektywności opieki;

2) określenie zasad współpracy jednostek systemu pomocy społecznej, jednostek systemu oświaty przy koordynacji opieki nad osobami z zaburzeniami psychicznymi.

Art. 3.Ilekroć przepisy niniejszej ustawy stanowią o:

1) osobie z zaburzeniami psychicznymi, odnosi się to do osoby:

a) chorej psychicznie (wykazującej zaburzenia psychotyczne),

b) upośledzonej umysłowo,

c) wykazującej inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym;

2) szpitalu psychiatrycznym, odnosi się to również do:

a) oddziału psychiatrycznego w szpitalu ogólnym,

b) kliniki psychiatrycznej,

c) sanatorium dla osób z zaburzeniami psychicznymi,

d) innego przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej, sprawującego całodobową opiekę psychiatryczną lub odwykową,

niezależnie od podmiotu, który je tworzy i utrzymuje;

3) domu pomocy społecznej lub środowiskowym domu samopomocy, odnosi się to również do wszelkich form pomocy instytucjonalnej dla osób, o których mowa w pkt 1;

4) zgodzie, oznacza to swobodnie wyrażoną zgodę osoby z zaburzeniami psychicznymi, która – niezależnie od stanu jej zdrowia psychicznego – jest rzeczywiście zdolna do zrozumienia przekazywanej w dostępny sposób informacji o celu przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, jej stanie zdrowia, proponowanych czynnościach diagnostycznych i leczniczych oraz o dających się przewidzieć skutkach tych działań lub ich zaniechania;

5) dyspozytorze medycznym, kierującym akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, zespole ratownictwa medycznego, należy przez to rozumieć odpowiednio: dyspozytora medycznego, kierującego akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, zespół ratownictwa medycznego w rozumieniu ustawy z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. Nr 191, poz. 1410, z późn. zm.);

6) przymusie bezpośrednim, bez wskazania środka przymusu bezpośredniego, należy przez to rozumieć:

a) przytrzymanie – doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie osoby z użyciem siły fizycznej,

b) przymusowe zastosowanie leków – doraźne lub przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu osoby – bez jej zgody,

c) unieruchomienie – obezwładnienie osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł, kaftana bezpieczeństwa lub innych urządzeń technicznych,

d) izolację – umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu.

1. Artykuł 3 u.o.z.p. definiuje podstawowe pojęcia używane w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego.

2. Za osobę z zaburzeniami psychicznymi ustawodawca uznaje osobę chorą psychicznie (wykazującą zaburzenia psychotyczne), osobę upośledzoną umysłowo lub wykazującą inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym.

3. Osoba chora psychicznie, w świetle ustawy, to osoba wykazująca zaburzenia psychotyczne. W obecnie obowiązujących systemach diagnostycznych zrezygnowano z pojęcia „choroba psychiczna”; jak podaje Pużyński, stosowanie tego terminu w polskim prawodawstwie „jest anachronizmem, który może być przyczyną poważnych nieporozumień i nadużyć” [S. Pużyński, Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, Psychiatria Polska 2007, t. XLI (3), s. 299–308]. Obecnie nie istnieje jednoznaczna definicja pojęcia choroby psychicznej. W literaturze tematycznej preferowany jest termin „zaburzenie psychiczne”. Choroba psychiczna, zgodnie z definicją zawartą w Wielkim słowniku medycznym, obejmuje wszystkie zaburzenia przebiegające z objawami psychotycznymi – omamami, urojeniami, ciężkimi zaburzeniami nastroju i emocji (Wielki słownik medyczny, Warszawa 1996). W wąskim znaczeniu choroba psychiczna jest synonimem psychozy (S. Pużyński, Choroba psychiczna..., s. 299–308). Jest zaburzeniem ograniczającym w znacznym stopniu poczucie choroby, radzenia sobie w codziennym życiu lub utrzymywania właściwego kontaktu z otoczeniem (Wielki słownik medyczny...). Obraz kliniczny psychozy charakteryzuje się zaburzeniami myślenia, intelektu, świadomości, postrzegania, uczuć, napędu psychoruchowego oraz innych funkcji warunkujących prawidłowe zachowania w środowisku społecznym. Tak rozumiana choroba psychiczna jest podstawą do przyjęcia niepoczytalności w sprawach karnych (art. 31 k.k.), zastosowania środka zabezpieczającego (art. 93a i n. k.k.), ubezwłasnowolnienia (art. 13 k.c.), wystąpienia wady oświadczenia woli w postaci stanu wyłączającego świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.), przeszkodą prawną w zawarciu małżeństwa oraz stanowi podstawę do jego unieważnienia (art. 12 k.r.o.) (K. Eichstaedt, P. Gałecki, A. Depko, Metodyka pracy biegłego psychiatry, psychologa oraz seksuologa w sprawach karnych, Warszawa 2012).

4. Pojęcie choroby psychicznej jest zagadnieniem nadal nie w pełni sprecyzowanym w terminologii psychiatrycznej. Najnowsze systemy klasyfikacyjne [DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition, American Psychiatric Association, 2013), ICD-11 (http://apps.who.int/classifications/icd11/browse/l-m/en; dostęp 20 stycznia 2016 r.)] wychodzą naprzeciw wyzwaniu zdefiniowania tego zagadnienia. Odchodzi się obecnie od pojęcia „choroba psychiczna” na rzecz zaburzenia psychicznego, które staje się najistotniejsze z punktu widzenia perspektywy i diagnostyki psychiatrycznej. Zaburzenie psychiczne to pojawiający się u jednostki syndrom (zespół) lub wzorzec zachowania albo wzorzec psychiczny mający znaczenie kliniczne, związany w chwili występowania z odczuwanym cierpieniem (bolesnym symptomem) bądź upośledzeniem (zakłóceniem w co najmniej jednym ważnym obszarze funkcjonowania) lub z istotnie zwiększonym ryzykiem śmierci, bólu, inwalidztwa albo też z poważnym ograniczeniem swobody działania. Zespół ten musi być przejawem behawioralnej, psychologicznej lub biologicznej dysfunkcji występującej u danej osoby.

5. Zgodnie z obowiązującymi klasyfikacjami diagnostycznymi to zespół psychopatologiczny jest podstawowym i jedynym rozpoznaniem nozologicznym. Opisy zaburzeń psychicznych zawarte w klasyfikacjach służą przede wszystkim celom statystycznym oraz ujednoliceniu terminologii i ułatwieniu porozumiewania się badaczy i klinicystów. Klasyfikacja DSM-5, zgodnie z ideą, że najważniejszy jest funkcjonalny aspekt obrazu klinicznego, odeszła od podziału na dotychczas obecne poszczególne osie diagnostyczne, które opisywały przyczynę stwierdzanego obrazu klinicznego. Innymi słowy, nie ma znaczenia, czy na wystąpienie stwierdzanego zaburzenia psychicznego miały wpływ czynniki środowiskowe, biologiczne, ogólnomedyczne, organiczne czy psychologiczne. Najistotniejszy staje się wpływ obrazu klinicznego na stopień zaburzenia funkcjonowania i jest to czynnikiem determinującym wystąpienie zaburzenia psychicznego.

6. Ustawodawca nie uwzględnia dynamiki zmian w zakresie podejścia medycznego do zagadnień zdrowia psychicznego. Terminologia medyczna w obszarach naukowo‍-medycznych i prawniczych przestaje zatem być spójna. Wobec przedstawionego obecnie obowiązującego podejścia do definicji zaburzeń psychicznych, należy uznać zaburzenia psychiczne wymienione we współczesnych klasyfikacjach diagnostycznych (DSM-5, ICD-10, ICD-11) za równoważne z tym, co ustawa o ochronie zdrowia psychicznego uznaje za „chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe czy inne zakłócenia zdrowia psychicznego” (L.K. Paprzycki (red.), Środki zabezpieczające, t. 7, Warszawa 2012, s. 154−173).

7. Terminu „osoba umysłowo chora” (art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji) nie można precyzyjnie zdefiniować, jako że psychiatria jest dziedziną ewoluującą zarówno w wymiarze medycznym, jak i w wymiarze postaw społecznych (wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 11 grudnia 2008 r., sprawa nr 34449/03, LEX nr 468459).

8. Termin „upośledzenie umysłowe” jest pojęciem historycznym, obecnie używa się określenia „niepełnosprawność intelektualna” (NI). Niestety, zmiana ta nie znajduje nadal swojego odzwierciedlenia we współczesnym podejściu nozologicznym [M. Durkin, The epidemiology of developmental disabilities in low‍-income countries, Ment Retard Dev Disabil Res Rev, 2002, 8, s. 206–211; K. Bobińska, P. Gałecki, Zaburzenia psychiczne u osób upośledzonych umysłowo...; S. Cumella, Zdrowie psychiczne i niepełnosprawność intelektualna: rozwój usług opiekuńczych (w:) A. Florkowski, P. Gałecki (red. wyd. pol.), Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie, N. Bouras, G. Holt, Psychiatric and Behavioural Disorders in Intellectual and Developmental Disabilities, Wrocław 2010]. Dwieście lat temu w literaturze można było spotkać takie terminy, jak: „idiotyzm”, „imbecylizm”, „debilizm” (C.F. Goodey, Blockheads, roundheads, pointed heads: Intellectual disability and the brain before modern medicine, Journal of the History of the Behavioral Sciences 2005, 41, s. 165–183). Termin „upośledzenie umysłowe” został wprowadzony pod koniec lat 50. XX wieku przez American Association on Mental Deficiency (AAMD) [R.A. Heber, A manual on terminology and classification in mental retardation (2nd ed.), Monograph Supplement to the American Journal of Mental Deficiency, 1961]. W Polsce terminami najczęściej spotykanymi w literaturze ostatnich lat były „upośledzenie umysłowe”, „niedorozwój umysłowy”, „oligofrenia”, „opóźnienie w rozwoju umysłowym”, „obniżona sprawność umysłowa”. Terminy „upośledzenie umysłowe” (mental retardation), „osłabienie rozwoju intelektualnego”, „upośledzenie zdolności uczenia się” (learning disability), chociaż nadal są powszechnie stosowane w istniejących klasyfikacjach diagnostycznych, uważane są za terminy nieaktualne, natomiast termin „niepełnosprawność intelektualna” (NI) (intellectual disability) jest terminem coraz szerzej promowanym i akceptowanym (L. Salvador‍-Carulla, M. Bertelli, „Mental Retardation” or „Intellectual Disability”. Time for a Conceptual Change, Psychopathology 2008, 41, s. 10–16). Termin „niepełnosprawność intelektualna” używany jest powszechnie w literaturze fachowej, m.in. w Journal of Intellectual Disability Research, głównej międzynarodowej organizacji zajmującej się tym zagadnieniem (International Association for the Scientific Study of Intellectual Disabilities), przez inne organizacje, takie jak: American Psychology Association, President’s Committee for People with Intellectual Disabilities, American Academy of School Psychology. Ze względu na ogólną akceptację i rozpowszechnianie się tego terminu zarówno w środowisku naukowym, jak i w społeczeństwie obie międzynarodowe organizacje: Section Psychiatry of Mental Retardation przy World Psychiatric Association oraz European Association for Mental Health in Mental Retardation, zaakceptowały pojęcie niepełnosprawności intelektualnej w 2005 r. Również inne światowe towarzystwa (np. włoskie czy hiszpańskie) gromadzące ekspertów zajmujących się niepełnosprawnością intelektualną przyjęło ten termin za obowiązujący. Niezależnie od tego, jak bardzo określenie „upośledzenie umysłowe” uważane jest za przestarzałe, niewiele poprawy, jeśli chodzi o specjalistyczną wiedzę w tej dziedzinie, wnosi sama jego zmiana na termin „niepełnosprawność intelektualna” (L. Salvador‍-Carulla, M. Bertelli, „Mental Retardation”...). Wszelkie zmiany w nazewnictwie są wyrazem walki ze stygmatyzującym wydźwiękiem stosowanej terminologii. Taki obecnie obserwowany trend doprowadził na przykład do rezygnacji z terminów „upośledzenie” czy nawet „niepełnosprawność” w obowiązującej obecnie klasyfikacji niepełnosprawności WHO, która zmieniła nazwę na „międzynarodową klasyfikację funkcjonowania” [WHO, International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (10th Revision), Genewa 2001]. Zostało to jednak nieprzychylnie odebrane przez wiele organizacji krajów rozwijających się, w których rezygnacja z terminu „niepełnosprawność” mogłaby doprowadzić do całkowitego pominięcia tego zagadnienia na arenie politycznej danego kraju, i ostatecznie rozwinięto nazwę do „międzynarodowej klasyfikacji funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia” (international classification of functioning, disability and health), aczkolwiek pozostawiono skrót ICF (international classification of functioning – międzynarodowa klasyfikacja funkcjonowania), pomijając tym samym „problematyczną” część terminologii, tj. disability and health (niepełnosprawności i zdrowia) (WHO, International...). Jak podnoszą Salvador‍-Carulla i Bertelli, najistotniejszy w terminologii jest problem jasnej komunikacji o ściśle określonych granicach i znaczeniu używanych terminów, zarówno w środowiskach naukowych, jak i w społeczeństwie. Niezależnie od przyjętej terminologii należy się spodziewać, że w przyszłości również termin „NI” zostanie uznany za stygmatyzujący i będzie wymagał zastąpienia nowym. W najnowszej amerykańskiej klasyfikacji DSM-5, obowiązującej od maja 2013 r., nastąpiła zmiana używanej w klasyfikacji terminologii na niepełnosprawność intelektualną (intellectual disability) (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.) DSM-5; American Psychiatric Association, 2013).

9. O ile w ujęciu historycznym terminologia zmieniała się znacznie, o tyle definicja w swoim przesłaniu pozostaje dość podobna. Wielu autorów określało niepełnosprawność intelektualną, wskazując na jej główny aspekt, mianowicie: zaburzenie funkcjonowania społecznego i osobniczego mające różnorodną etiologię. Niektórzy autorzy próbowali ująć w definicji również etiologię niepełnosprawności. Niewątpliwie w przytaczanych definicjach zaznacza się odejście od określania niepełnosprawności intelektualnej na podstawie stwierdzanego poziomu funkcjonowania intelektualnego mierzonego testami na rzecz stwierdzenia stopnia nieprzystosowania do samodzielnego funkcjonowania i egzystencji.

10. W światowych definicjach, akceptowanych przez American Association on Mental Deficiency (AAMD), w 1959 r. R. Heber określa „upośledzenie umysłowe” jako funkcjonowanie intelektualne poniżej przeciętnej, mające początek w okresie rozwojowym i związane z upośledzeniem dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego. Swoją definicję R. Heber wkrótce zmodyfikował jedynie do ujęcia upośledzenia w zachowaniach adaptacyjnych [R.L. Schalock, R.A. Luckasson, K.A. Shogren, S. Borthwick‍-Duffy, V. Bradley, V.H.E. Buntinx, D.L. Coulter, E.M. Craig, S.C. Gomez, Y. Lachapelle, A. Reeve, M.E. Snell, S. Spreat, M.J. Tasse, J.R. Thompson, M.A. Verdugo, M.L. Wehmeyer, M.H. Yeager, The Renaming of Mental Retardation: Understanding the Change to the Term Intellectual Disability, Intellectual and Developmental Disabilities 2007, (45) 2, s. 116–124]. Definicja ta została przyjęta przez AAMD. J. Grossman w 1973 r. „upośledzenie umysłowe” opisuje jako funkcjonowanie intelektualne poniżej przeciętnej istniejące równolegle z deficytami w zachowaniach adaptacyjnych i manifestujące się już w okresie rozwojowym (R.L. Schalock i in., The Renaming...). Definicja ta została przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia. Według definicji R. Luckasson z 1992 r. „upośledzenie umysłowe” odnosiło się do znaczących ograniczeń w aktualnym funkcjonowaniu. Charakteryzowało się poziomem intelektualnym poniżej przeciętnej, istniejącym równolegle z ograniczeniami w dwóch lub więcej obszarach adaptacyjnych umiejętności, takich jak komunikacja, dbanie o siebie, życie domowe, umiejętności społeczne, życie w grupie społecznej, decydowanie o sobie, dbanie o zdrowie i bezpieczeństwo, umiejętność nauki, wypoczynku i pracy. Początek zaburzeń musiał być obserwowany poniżej 18. roku życia (R.L. Schalock i in., The Renaming...). W roku 2002 Luckasson podała koleją definicję opisującą „upośledzenie umysłowe” jako znaczące ograniczenia zarówno w funkcjonowaniu intelektualnym, jak i adaptacyjnym wyrażanym umiejętnościami konceptualistycznymi, społecznymi i praktycznymi (R.L. Schalock i in., The Renaming...). Obowiązującym standardem są definicje podawane przez aktualnie obowiązujące w danym czasie klasyfikacje diagnostyczne. Kolejne edycje amerykańskiej klasyfikacji DSM (Diagnostic and Statistical Manuals), przedstawiane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric Association), podawały również modyfikowane przez poglądy definicje niepełnosprawności intelektualnej.

Obowiązująca klasyfikacja DSM-5 z 2013 r. podaje definicję niepełnosprawności intelektualnej, która kładzie nacisk na deficyty w funkcjonowaniu intelektualnym (wśród których wymienia się: rozumowanie, rozwiązywanie problemów, planowanie, myślenie abstrakcyjne, osądzanie, uczenie się, zdolność uczenia się na doświadczeniach) (kryterium A), które muszą zostać potwierdzone zarówno przez ocenę kliniczną jak i standaryzowane testy oceniające poziom funkcjonowania intelektualnego. Kryterim B określa konieczność skutkowania deficytów funkcjonowania przystosowawczego w niepowodzeniu sprostania standardom rozwojowym i socjokulturowym w osobistej samodzielności i odpowiedzialności społecznej. Bez pomocy innych osób deficyty funkcjonowania ograniczają w jednej lub więcej aktywnościach dnia codziennego, takich jak: komunikacja, uczestniczenie w życiu społecznym, samodzielna egzystencja, w złożonych obszarach społecznych (dom, szkoła, praca, społeczność). Kryterium wieku to początek deficytu intelektualnego i funkcjonalnego w okresie rozwojowym (kryterium C). „Niepełnosprawność intelektualna to zaburzenie charakteryzujące się zarówno deficytem intelektualnym, jak i deficytem w funkcjonowaniu przystosowawczym z początkiem w okresie rozwojowym”. Definicja ta podkreśla różnorodną etiologię upośledzenia, traktując je jako wspólną ścieżkę końcową różnych procesów patologicznych wpływających na ośrodkowy układ nerwowy. Wszystkie trzy kryteria według tej klasyfikacji muszą być spełnione.

12. Klasyfikacja DSM-5 jako pierwsza oficjalnie zrezygnowała z określenia „upośledzenie umysłowe” na rzecz terminu, który powszechnie był już używany wśród profesjonalistów medycznych, edukacyjnych i innych – „niepełnosprawność intelektualna (zaburzenie rozwoju intelektu)”. Obecnie, pomimo zmiany terminologii, niepełnosprawność intelektualna wraz z towarzyszącymi kryteriami diagnostycznymi uważana jest za zaburzenie psychiczne. Terminologia podawana w DSM-5 w nawiasie, tj. „zaburzenie rozwoju intelektu”, jest mostem łączącym z nadchodzą klasyfikacją ICD-11, również w kontekście ujęcia niepełnosprawności intelektualnej jako zaburzenia psychicznego, a nie stanu. Klasyfikacja DSM-5 odeszła bowiem od wyróżniania poszczególnych osi diagnostycznych, jak miało to miejsce w DSM-4, uznając, że najważniejszy z punktu widzenia diagnostycznego jest obraz kliniczny i jego wpływ na funkcjonowanie jednostki. Obowiązująca klasyfikacja diagnostyczna DSM-5 podkreśla potrzebę oceny niepełnosprawności nie tylko ze względu na stwierdzany iloraz inteligencji, ale przede wszystkim ze względu na zdolności adaptacyjne w funkcjonowaniu jednostki.

13. Jako osobę z zaburzeniami psychicznymi komentowana ustawa opisuje w podpunkcie trzecim ust. 1 art. 3 osobę wykazującą inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym. Podpunkt ten obejmuje bardzo szeroki wachlarz zaburzeń opisanych w klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10 [WHO, International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (10th Revision), Genewa 2001]. Warunkiem uznania przez ustawę osoby z innymi zakłóceniami czynności psychicznych za osobę z zaburzeniami psychicznymi jest wpływ tychże zakłóceń czynności psychicznych na funkcjonowanie osoby w taki sposób, że wymaga ona świadczeń zdrowotnych (np. ambulatoryjna opieka psychiatryczna, psychologiczna, hospitalizacje, oddziały dzienne) lub innych form pomocy (warsztaty terapii zajęciowej, pomoc socjalna, opieka pielęgniarska bądź socjalna, rehabilitacja psychiatryczna, przystosowanie do życia w społeczeństwie) w stopniu umożliwiającym funkcjonowanie rodzinne i społeczne.

14. W klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania (WHO, International...) na liście kategorii znajdują się następujące grupy zaburzeń psychicznych:

1) organiczne zaburzenia psychiczne włącznie z zespołami objawowymi – stany otępienia o różnej etiologii, majaczenie niewywołane alkoholem, inne zaburzenia psychiczne spowodowane uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu i chorobą somatyczną, zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane chorobą, uszkodzeniem lub dysfunkcją mózgu;

2) zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych;

3) schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii (schizotypowe), wśród których wylicza się: różne postaci schizofrenii, zaburzenia typu schizofrenii (schizotypowe), uporczywe (utrwalone) zaburzenia urojeniowe, ostre i przemijające zaburzenia psychotyczne, indukowane zaburzenia urojeniowe, zaburzenia schizoafektywne;

4) zaburzenia nastroju, wśród których znajduje się epizod depresyjny, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, zaburzenia depresyjne nawracające, uporczywe (utrwalone) zaburzenia nastroju (afektywne);

5) zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną – w tej kategorii ICD-10 wyróżnia: zaburzenia lękowe w postaci fobii, inne zaburzenia lękowe, zaburzenia obsesyjno‍-kompulsyjne (nerwica natręctw), reakcja na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne), zaburzenia występujące pod postacią somatyczną, inne zaburzenia nerwicowe;

6) zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi, do których należą: zaburzenia odżywiania, nieorganiczne zaburzenia snu, dysfunkcja seksualna niespowodowana zaburzeniem organicznym ani chorobą somatyczną, zaburzenia związane z połogiem, nadużywanie substancji niepowodujących uzależnienia;

7) zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych;

8) upośledzenie umysłowe (lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie);

9) zaburzenia rozwoju psychicznego (specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka, zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, specyficzne zaburzenie rozwoju funkcji motorycznych, całościowe zaburzenia rozwojowe);

10) zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (zaburzenia hiperkinetyczne, zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie, zaburzenia funkcjonowania społecznego rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie lub wieku młodzieńczym, tiki).

15. Artykuł 3 pkt 2 u.o.z.p. definiuje pojęcie szpitala psychiatrycznego. Szpitalem psychiatrycznym, oprócz profilowanego szpitala psychiatrycznego, ustawa nazywa również oddział psychiatryczny w szpitalu ogólnym, klinikę psychiatryczną, sanatorium dla osób z zaburzeniami psychicznymi oraz inne przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej, sprawujące całodobową opiekę psychiatryczną lub odwykową, niezależnie od podmiotu, który je tworzy i utrzymuje. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 9 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 618 z późn. zm.) szpital to przedsiębiorstwo podmiotu leczniczego, w którym podmiot ten wykonuje działalność leczniczą w rodzaju świadczenia szpitalnego. Świadczeniem szpitalnym są wykonywane całą dobę kompleksowe świadczenia zdrowotne polegające na diagnozowaniu, leczeniu, pielęgnacji i rehabilitacji, które nie mogą być realizowane w ramach innych stacjonarnych świadczeń zdrowotnych (art. 2 ust. 1 pkt 11 u.dz.l.). Są nimi również świadczenia udzielane z zamiarem zakończenia ich udzielania w okresie nieprzekraczającym 24 godzin.

16. Według definicji WHO osobą korzystającą ze świadczeń opieki zdrowotnej jest pacjent, niezależnie od tego, czy jest on osobą chorą czy zdrową (I. Rudawska, Marketing w nowoczesnej opiece zdrowotnej. Wybrane aspekty, Szczecin 2005, s. 50). Prawa pacjenta zostały zebrane w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 159 z późn. zm.). W ustawie tej określono:

1) prawa pacjenta;

2) zasady udostępniania dokumentacji medycznej;

3) obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych związane z prawami pacjenta;

4) tryb powoływania, odwoływania i kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta;

5) postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów;

6) zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku zdarzeń medycznych.

Zgodnie z ustawą o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta przestrzeganie praw pacjenta określonych w ustawie jest obowiązkiem organów władzy publicznej właściwych w zakresie ochrony zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia, podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, osób wykonujących zawód medyczny oraz innych osób uczestniczących w udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Zamieszczono w niej również kilka istotnych definicji, również w odniesieniu do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.

Opiekunem faktycznym jest osoba sprawująca, bez obowiązku ustawowego, stałą opiekę nad pacjentem, który ze względu na wiek, stan zdrowia albo stan psychiczny opieki takiej wymaga. Osobą bliską jest małżonek, krewny lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostającą we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta. Osoba wykonująca zawód medyczny to osoba, o której mowa w art. 2 ust. 1 pkt 2 u.dz.l. Pacjentem jest osoba zwracająca się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystająca ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych to podmiot wykonujący działalność leczniczą, o którym mowa w art. 2 ust. 1 pkt 5 u.dz.l. Świadczenie zdrowotne zdefiniowane jest jako świadczenie zdrowotne, o którym mowa w art. 2 ust. 1 pkt 10 u.dz.l.

Ilekroć w ustawie o działalności leczniczej jest mowa o lekarzu, rozumie się przez to także lekarza dentystę oraz felczera w zakresie wynikającym z przepisów o zawodzie felczera. Według ustawy pacjent ma prawo między innymi do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych możliwości udzielenia odpowiednich świadczeń zdrowotnych – do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń (art. 6 u.p.p.RPP). Pacjent ma także prawo do informacji o swoim stanie zdrowia (art. 9 u.p.p.RPP). W art. 16 ustawa określa prawo pacjenta do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody; po uzyskaniu informacji w zakresie określonym w art. 9 u.p.p.RPP pacjent ma prawo do dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia oraz udzielonych mu świadczeń zdrowotnych (art. 23 u.p.p.RPP).

17. W pkt 3 art. 3 u.o.z.p. ustawodawca zaznacza, że ilekroć w ustawie jest mowa o domu pomocy społecznej lub środowiskowym domu samopomocy, odnosi się to również do wszelkich form pomocy instytucjonalnej dla osób, o których mowa w pkt 1 tegoż artykułu. Zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 163 z późn. zm.) dom opieki społecznej jest jednostką organizacyjną opieki społecznej. Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Osobę taką kieruje się do odpowiedniego domu opieki społecznej najbliższego jej miejsca zamieszkania. Dom pomocy społecznej świadczy usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb osób w nim przebywających. Organizacja domu pomocy społecznej, zakres i poziom usług świadczonych przez dom uwzględnia w szczególności wolność, intymność, godność i poczucie bezpieczeństwa mieszkańców domu oraz stopień ich fizycznej i psychicznej sprawności. Dom pomocy społecznej może również świadczyć usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze dla osób w nim niezamieszkujących. Domy opieki w zależności od tego, dla kogo są przeznaczone, dzieli się na domy dla:

1) osób w podeszłym wieku;

2) osób przewlekle somatycznie chorych;

3) osób przewlekle psychicznie chorych;

4) dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie;

5) dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie;

6) osób niepełnosprawnych fizycznie;

7) osób uzależnionych od alkoholu.

Dom pomocy społecznej może być również prowadzony łącznie dla: osób w podeszłym wieku oraz osób przewlekle somatycznie chorych, osób przewlekle somatycznie chorych oraz osób niepełnosprawnych fizycznie, osób w podeszłym wieku oraz osób niepełnosprawnych fizycznie, osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie oraz dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej domy pomocy społecznej mogą być prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego, Kościół katolicki i inne kościoły, związki wyznaniowe, organizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia, inne osoby prawne i osoby fizyczne.