Upadłość konsumencka. Wzory pism, orzeczeń z komentarzami ebook

Wykaz skrótów

Akty prawne

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.)

k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2082 z późn. zm.)

pr. restr. – ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. poz. 978 z późn. zm.)

pr. up. – ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe w wersji obowiązującej od dnia 1 stycznia 2016 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.)

pr. up. i napr. – ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze w wersji obowiązującej do dnia 1 stycznia 2016 r. (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233)

u.k.s.c. – ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1025 z późn. zm.)

ustawa o FUS – ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 748 z późn. zm.)

Inne skróty

CEIDG – Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej

FUS – Fundusz Ubezpieczeń Społecznych

KRS – Krajowy Rejestr Sądowy

MSiG – Monitor Sądowy i Gospodarczy

OSNC-ZD – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna – Zbiór Dodatkowy

SN – Sąd Najwyższy

Wstęp do II wydania

Roczny okres obowiązywania przepisów dotyczących upadłości konsumenckiej po ich fundamentalnej nowelizacji dostarczył niezmiernie bogatego materiału pozwalającego na dokonanie ich oceny. Do największego wydziału upadłościowego w Polsce, tj. X Wydziału Gospodarczego dla spraw upadłościowych i restrukturyzacyjnych Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy, rozpoznającego ok. 25% wszystkich składanych w skali kraju wniosków, wpłynęły w tym okresie tysiące wniosków. Umożliwiły one postawienie diagnozy, które z regulacji prawnych i jakie stany faktyczne sprawiają najwięcej trudności uczestnikom postępowania i jego organom. Konieczne było zmierzenie się z takimi trudnościami, jak: brak jakichkolwiek zgłoszeń wierzytelności, zakres stosowania ogólnych przepisów o skutkach ogłoszenia upadłości małżonków w upadłości konsumentów, skuteczna likwidacja udziałów we własności nieruchomości i ruchomości czy też błędna praktyka Zakładu Ubezpieczeń Społecznych co do kwoty przekazywanej do masy upadłości.

Już powyższe powody były wystarczające, aby przygotować II wydanie niniejszego opracowania. Jednakże konieczność taka wynikała również z wejścia w życie nowelizacji prawa upadłościowego zawartego w nowym Prawie restrukturyzacyjnym. Wśród zmian, które zaczęły obowiązywać w dniu 1 stycznia 2016 r., znalazł się m.in. istotny wymóg formalny, zgodnie z którym wniosek o ogłoszenie upadłości składa się na urzędowym formularzu, co oczywiście nie wyczerpuje trudności związanych z jego skutecznym złożeniem, ale w istotny sposób powinno ułatwić konsumentom zainicjowanie całego procesu oddłużenia.

Jednocześnie Minister Sprawiedliwości wydał wiele rozporządzeń, w których zostały zawarte wzory: spisu inwentarza, listy wierzytelności, sprawozdań rachunkowych, sprawozdań z czynności czy planów podziału. Wzory te mają zastosowanie nie tylko w postępowaniach przedsiębiorców, ale również osób nieprowadzących działalności gospodarczej i z tego względu znalazły się w niniejszym opracowaniu. Warto podkreślić, iż dotychczas żaden inny komentarz nie uwzględnił tej, tak istotnej z punktu widzenia osób pełniących funkcję syndyka, okoliczności. Dzięki temu niniejsze opracowanie będzie użyteczne również dla tych syndyków, którzy zajmują się upadłością przedsiębiorców.

Wychodząc naprzeciw zgłoszonym potrzebom, publikacja została istotnie wzbogacona o liczne nowe wzory pism syndyków (nie tylko te wynikające wprost z rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości) i stron postępowania składanych w toku postępowania upadłościowego. Ponadto każdy wzór umieszczony w opracowaniu został opatrzony praktycznym komentarzem.

Oddawana w ręce Czytelników publikacja stanowi dowód na to, że tysiące ogłoszonych w 2015 r. upadłości konsumenckich zapoczątkowały trwałą i niezwykle istotną obecność tej instytucji w polskiej rzeczywistości społecznej i prawnej. Z tego względu warto podejmować wysiłek stałego pogłębiania wiedzy w tym zakresie, zarówno pod względem teoretycznym, jak też praktycznym.

Niniejsze opracowanie zdecydowanie wyszło poza ramy typowych wzorów pism i orzeczeń, skłaniając się w stronę komentarza, i to nie wyłącznie teoretycznego, ale wzbogaconego o praktyczne uwagi i zalecenia. Z tego powodu stanowi obowiązkową pozycję dla każdego praktyka, który chce w pełni profesjonalnie wykonywać swoje obowiązki zawodowe.

Wprowadzenie

Znowelizowane przepisy dotyczące upadłości osób nieprowadzących działalności gospodarczej, czyli upadłości konsumenckiej, stworzyły zupełnie inną rzeczywistość prawną, która wychodzi naprzeciw niezwykle istotnym społecznie problemom związanym z nadmiernym zadłużeniem osób fizycznych.

Niniejsze opracowanie ma charakter ściśle praktyczny i świadomie zostały w nim pominięte analizy teoretyczne, doktrynalne i naukowe, jeżeli nie mają one bezpośredniego wpływu na praktykę stosowania przepisów przez sądy.

Skierowane jest ono przede wszystkim do uczestników postępowania, tj. do konsumentów, którzy myślą o skorzystaniu z możliwości, jakie daje upadłość osób nieprowadzących działalności gospodarczej, oraz do wierzycieli, profesjonalnych pełnomocników, a także do organów postępowania upadłościowego, tj. syndyków i sędziów orzekających w sprawach upadłościowych.

Opracowanie zawiera wzory pism i orzeczeń wraz z praktycznymi komentarzami zwracającymi uwagę na aspekty, które w trakcie stosowania znowelizowanych przepisów w sposób naturalny będą budziły największe wątpliwości i rodziły trudności w ich stosowaniu.

Należy bowiem zauważyć, że treść przepisów w wielu ważnych regulacjach nie jest dostatecznie jasna i klarowna. Część norm prawnych zawiera ogólne i ocenne sformułowania, które zostaną wypełnione konkretną treścią dopiero w trakcie ich stosowania przez sąd. Komentarze do poszczególnych wzorów mają na celu przybliżenie i wyjaśnienie omawianych zagadnień oraz praktyczne wskazanie możliwych i dopuszczalnych rozwiązań.

W celu uniknięcia powtórzeń do części wzorów nie są przypisane żadne komentarze, jeśli dana materia wyczerpująco jest omówiona w innym komentarzu (zwykle w komentarzu do orzeczenia sądu albo sędziego-komisarza).

Upadłość konsumencka otwiera ogromne możliwości, ale niesie też ze sobą zagrożenia. Świadomość jednych i drugich musi się wiązać z poznaniem nie tylko treści przepisów, ale i praktycznych konsekwencji ich stosowania.

IPisma upadłego

1. Wniosek o ogłoszenie upadłości

1.1. Wniosek o ogłoszenie upadłości osoby nieposiadającej istotnego majątku

Komentarz

Uwagi ogólne

Wniosek o ogłoszenie upadłości osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej składa się na formularzu, którego treść została określona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 2015 r. w sprawie określenia wzorów formularzy wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej (Dz. U. poz. 2276).

Należy opowiedzieć się za poglądem, że formularz określa minimalne wymogi wniosku, natomiast dopuszczalne jest, w przypadku dysponowania elektroniczną wersją formularza, jego modyfikowanie poprzez dodanie wierszy do tabeli w pkt 8 (Dowody potwierdzające okoliczności wskazane w uzasadnieniu wniosku), tak, by nie było konieczności dołączania karty dodatkowej do formularza.

Sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa (art. 4914 ust. 1 pr. up.).

Nawet dłużnik, który prowadził swoje sprawy w sposób nienależyty, niedbały (zwykła postać niedbalstwa), uprawniony jest do skorzystania z dobrodziejstwa upadłości konsumenckiej, pod warunkiem, że jego niedbalstwo nie osiągnęło stopnia rażącego.

Choć dłużnik we wniosku nie jest zobowiązany wykazywać, że nie doprowadził do swojej niewypłacalności ani też istotnie nie zwiększył jej stopnia umyślnie ani na skutek rażącego niedbalstwa (zobowiązany jest on jedynie do wskazania okoliczności uzasadniających wniosek i uprawdopodobnienia ich – art. 4912 ust. 4 pkt 3 pr. up.), to powinien być świadomy, że sąd z urzędu będzie badał, czy nie zachodzą podstawy do oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

W interesie dłużnika leży więc wskazywanie okoliczności, które spowodowały niewypłacalność, i udowodnienie ich w toku postępowania. Wykazanie tych okoliczności we wniosku skróci postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości i zwiększy szansę konsumenta na uzyskanie oczekiwanego przez niego orzeczenia.

Dłużnik nie musi posiadać jakiegokolwiek majątku, żeby wobec niego została ogłoszona upadłość konsumencka (wykluczenie stosowania art. 13 pr. up. – por. art. 4912 ust. 1 pr. up.).

Jeżeli wobec konsumenta toczyło się wcześniej lub powinno było się toczyć postępowanie upadłościowe bądź toczyło się wobec niego postępowanie w związku z pokrzywdzeniem wierzycieli, powinien sprawdzić, czy nie zachodzi tutaj przeszkoda wykluczająca ogłoszenie upadłości (art. 4914 ust. 2 i 3 pr. up.).

Dłużnik powinien podawać dane zgodnie z prawdą i zupełne (nie powinien ukrywać żadnych okoliczności). Zaniedbanie tego obowiązku jest podstawą oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, ewentualnie umorzenia postępowania upadłościowego. Jak wskazuje orzecznictwo, uwaga ta ma zasadnicze i fundamentalne znaczenie.

Konsument składa wniosek do właściwego sądu gospodarczego (sądu rejonowego), nie zaś do najbliższego sądu, który często nie jest sądem gospodarczym. Wykaz sądów gospodarczych, do których należy składać wnioski o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, z określeniem ich właściwości znajduje się w załączniku nr 2 na końcu opracowania.

Opłata od wniosku wynosi 30 zł. Należy ją uiścić poprzez wpłatę przelewem bankowym na numer konta (można je uzyskać za pośrednictwem Internetu lub telefonicznie) lub dokonać wpłaty w kasie sądu.

Bezwzględnie należy pamiętać o podpisaniu wniosku oraz o podpisaniu karty dodatkowej do formularza zawierającej informacje, które nie mieściły się w rubrykach formularza.

Doświadczenia praktyczne wskazują jednoznacznie, że konsument jest w stanie samodzielnie sporządzić prawidłowy wniosek o ogłoszenie swojej upadłości bez konieczności sięgania do pomocy profesjonalnego pełnomocnika, wystarczy, że wypełni prawidłowo formularz.

Uwagi szczegółowe

Przedstawione poniżej wyliczenie zawiera omówienie wymogów formalnych wniosku o ogłoszenie upadłości, zgodnie z art. 4912 ust. 4 pr. up.

1. Imię i nazwisko dłużnika, numer PESEL, a jeśli dłużnik nie posiada numeru PESEL, dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację.

We wniosku należy wskazać wszystkie posiadane imiona i pełne brzmienie nazwiska, bez żadnych skrótów.

Niezbędne jest podanie numeru PESEL. Wskazanie innych danych umożliwiających identyfikację dłużnika (np. numeru NIP, numeru i serii paszportu itp.) jest możliwe dopiero wówczas, gdy dłużnik nie posiada numeru PESEL. Zatem dłużnik nie może dowolnie wybierać sobie podawanych danych identyfikacyjnych, gdy posiada numer PESEL.

Jeżeli dłużnik nie posiada numeru PESEL, wówczas wskazuje inne dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację. Dane te muszą charakteryzować się niepowtarzalnością (żadna inna osoba nie może posiadać identycznych danych) i trwałym związaniem z daną osobą.

Do takich danych zaliczyć należy numer identyfikacji podatkowej NIP, numery i serie dokumentów ze zdjęciem potwierdzających tożsamość, wydanych przez organy prowadzące rejestr takich dokumentów (dowodów osobistych, paszportów), numery indywidualne danych osób nadane w innych państwach.

Nie można zaliczyć do takich danych adresu zameldowania czy też zamieszkania (są to dane zmienne), numerów i serii dokumentów bez zdjęcia lub wydawanych przez organy, które nie prowadzą rejestru wydanych dokumentów.

2. Wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek dłużnika.

Konieczne jest wymienienie wszystkich miejsc, w których znajduje się majątek.

Wskazanie miejsca musi być na tyle precyzyjne, aby umożliwić syndykowi objęcie tego majątku. Można to uczynić poprzez szczegółowe podanie adresu, opis miejsca położenia (np. parking przed blokiem nr 9 przy ul. Mickiewicza itd.), wskazanie osoby dysponującej składnikiem mienia (np. samochód posiada żona, której miejsce zamieszkania jest następujące…).

3. Wskazanie okoliczności uzasadniających wniosek i ich uprawdopodobnienie.

Podstawą ogłoszenia upadłości jest niewypłacalność, a zatem dłużnik jest zobowiązany w pierwszej kolejności wskazać okoliczności z tym związane, tzn. stwierdzić, że nie reguluje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.

Okolicznościami, które uzasadniają wniosek, są również okoliczności świadczące, że przyczyną niewypłacalności nie były zaniedbania dłużnika, a jeśli do nich doszło, zaniedbania te nie były rażące.

4. Aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników.

Dłużnik jest zobowiązany wskazać cały swój majątek (tylko wówczas wykaz będzie zupełny), również taki, który nie wejdzie w skład masy upadłości. Powinien więc wskazać swój majątek osobisty, mimo że zgodnie z art. 63 ust. 1 pkt 1 pr. up. w zw. z art. 829 k.p.c. majątek ten jest zwolniony spod egzekucji i nie wejdzie w skład masy upadłości.

W szczególności należy wskazać, że zgodnie z art. 829 k.p.c. nie podlegają egzekucji m.in.:

– przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie codzienne, niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny, a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu;

– zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków rodziny na okres jednego miesiąca;

– narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika;

– przedmioty niezbędne do nauki, papiery osobiste, odznaczenia i przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych oraz przedmioty codziennego użytku, które mogą być sprzedane tylko znacznie poniżej ich wartości, a dla dłużnika mają znaczną wartość użytkową.

Niemniej ocena tego, co wchodzi w skład masy upadłości, będzie dokonywana po ogłoszeniu upadłości i dłużnik nie może ukrywać majątku z uzasadnieniem, że nie wejdzie on w skład masy upadłości. Dłużnik nie jest bowiem uprawniony do samodzielnego dokonywania takiej oceny. Nie ujmując w wykazie takich składników majątkowych, naraża się na oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości, a gdy ta okoliczność zostanie ujawniona po ogłoszeniu upadłości – na umorzenie postępowania.

Aby wykaz majątku był zupełny, należy wskazać nie tylko nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne, ale również należności (np. należność z tytułu pożyczki udzielonej krewnej).

Wykaz majątku musi być aktualny, czyli zbędne jest wskazywanie składników majątku, które już nie należą do dłużnika albo takich, które jeszcze nie weszły do jego majątku.

Zamieszczenie informacji o przyszłych, prawdopodobnych składnikach jest pożądane, gdyż umożliwi syndykowi sprawne ich objęcie. Jednak ich niewykazanie nie może stanowić podstawy uznania, że wniosek obarczony jest brakami formalnymi.

Szacunkowa wycena powinna wynikać z własnej wyceny upadłego dokonanej przez niego z należytą starannością w oparciu o rynkową wartość poszczególnych składników. Konsument powinien więc spróbować dokonać analizy, za jaką kwotę mógłby daną rzecz sprzedać lub kupić. Istotną pomocą w tym względzie mogą być portale internetowe, za pośrednictwem których sprzedawane są rzeczy używane, bowiem w oparciu o ceny ofertowe można z większą dokładnością dokonać ustaleń w tym względzie.

Zauważyć należy, że nawet oczywiście błędne oszacowanie przez wnioskodawcę składników majątkowych nie może być uznane za brak spełniania wymogu formalnego wniosku, ale może rodzić to m.in. odpowiedzialność karną (art. 522 ust. 1 pr. up.).

5. Spis wierzycieli z podaniem ich adresów i wysokości wierzytelności każdego z nich oraz terminów zapłaty.

Spis wierzycieli powinien zawierać przede wszystkim prawidłowe i pełne ich wskazanie. W przypadku osoby fizycznej będą to imiona i nazwiska, zaś w przypadku osób prawnych – firma i forma organizacyjnoprawna (np. spółka akcyjna, spółdzielnia mieszkaniowa). W przypadku spółek cywilnych nie wystarczy wskazać nazwy spółki, lecz konieczne jest podanie imion i nazwisk wspólników.

Skarb Państwa należy opisać wraz ze wskazaniem tzw. statio fisci (np. Skarb Państwa – Ministerstwo Zdrowia). Analogicznie należy określić podmioty wyodrębnione w ramach jednostek samorządu terytorialnego, które nie są odrębnymi osobami prawnymi.

Wspólnota mieszkaniowa, choć nie posiada osobowości prawnej, może być jednakże podmiotem praw i obowiązków, czyli jest tzw. ułomną osobą prawną. Ujmując w wykazie wspólnotę mieszkaniową, należy wskazać ją precyzyjnie, zgodnie z nazwą, pod jaką funkcjonuje.

Obowiązek podania adresu należy wiązać z obowiązkiem skutecznego doręczania zawiadomień, a zatem niezbędne jest m.in. wskazanie kodu pocztowego, a nie tylko miasta, ulicy i numeru domu (lokalu).

Mając na uwadze treść art. 135 § 2 k.p.c., za dopuszczalne i wystarczające należy uznać podanie samego adresu skrytki pocztowej, jeżeli wierzyciel posługiwał się takim adresem w relacjach z konsumentem.

Obowiązek wskazania wierzytelności obejmuje nie tylko określenie należności głównej, ale również wysokości należności ubocznych. W wielu przypadkach określenie wysokości wierzytelności ubocznych może stanowić dla konsumenta istotny problem związany z koniecznością matematycznego wyliczenia wysokości odsetek ustawowych od daty wymagalności poszczególnych wierzytelności do daty składania wniosku. Z tego względu zupełnie wystarczające jest, aby we wniosku wskazać jednoznacznie kwotę wierzytelności głównej (np. kwotę, która miała być spłacona w związku z zaciągniętym kredytem) oraz wymagalności poszczególnych wierzytelności i terminy, w których miały być spłacone (np. odsetki karne z tytułu braku spłaty rat kredytu za miesiąc czerwiec, lipiec, sierpień). Wymaganie od konsumenta dalej idących uściśleń, tj. wyliczenia dokładnie kwoty odsetek, jest zbędne, gdyż brak takiego uściślenia wierzytelności w żadnym stopniu nie uniemożliwia rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości, a konieczność jego dołączenia stanowiłaby często istotną barierę uniemożliwiającą konsumentom skorzystanie z możliwości oddłużenia.

Określenie terminów zapłaty może odbyć się zarówno poprzez wskazanie konkretnej daty dziennej (np. 24 maja 2014 r.), jak również przez jednoznaczne określenie sposobu ustalenia terminu (np. 10. każdego miesiąca kalendarzowego).

6. Spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu, w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności.

Spis wierzytelności spornych powinien zawierać również wskazanie podmiotu, któremu ma przysługiwać wierzytelność sporna (imię, nazwisko, firmę, formę organizacyjnoprawną itd.), mimo że przepis ustawy wyraźnie mówi w tym zakresie o spisie wierzytelności, a nie spisie wierzycieli. W przeciwnym razie wierzytelność nie będzie w ogóle identyfikowalna.

Mając na uwadze jednoznaczną treść przepisu, trzeba podkreślić, że nie jest konieczne podawanie adresów podmiotów, którym przysługują wierzytelności sporne, mimo że informacja ta bez wątpienia byłaby użyteczna w postępowaniu upadłościowym.

Prawo upadłościowe nie definiuje pojęcia wierzytelności spornych. Taka definicja zawarta jest w ustawie – Prawo restrukturyzacyjne. Zgodnie z art. 65 ust. 5 pr. restr.: „Przez wierzytelność sporną należy rozumieć wierzytelność inną niż wskazana w ust. 4, która została skonkretyzowana co do zakresu świadczenia dłużnika i podstawy faktycznej, w szczególności wierzytelność, co do której dłużnik został wezwany do spełnienia świadczenia, zawezwano dłużnika do próby ugodowej, wytoczono powództwo przeciwko dłużnikowi albo podniesiono zarzut potrącenia w sprawie wszczętej przez dłużnika, albo co do której toczy się postępowanie przed sądem polubownym oraz wierzytelność, o której mowa w art. 90 ust. 2”.

Mając na uwadze cel postępowania upadłościowego, należy uznać, że definicja zawarta w ustawie – Prawo restrukturyzacyjne powinna mieć zastosowanie również przy wykładni art. 4912 ust. 4 pkt 6 pr. up.

Konsument może oświadczyć, że kwestionuje wierzytelność w całości, jak też w części. W tym drugim przypadku wierzyciel powinien być wymieniony zarówno w spisie wierzycieli (ze wskazaniem wierzytelności w części bezspornej), jak i w spisie wierzytelności spornych (w części spornej).

Celem ustawodawcy jest zapewnienie udziału w postępowaniu wszystkim wierzycielom upadłego. W praktyce dłużnik we wniosku o ogłoszenie upadłości świadomie może nie wskazać niektórych wierzycieli, podnosząc, iż nie powinni oni być tak traktowani z uwagi na fakt, że dłużnik kwestionuje istnienie obowiązku świadczenia na rzecz tych podmiotów. W szczególności dłużnik może nie chcieć ujmować w spisie wierzycieli podmiotu, który jego zdaniem wierzycielem nie jest, z uwagi na obawę powoływania się na ewentualne ujęcie go w spisie jako przyznanie istnienia wierzytelności w rozumieniu kodeksu cywilnego. Pominięcie danego podmiotu może z kolei skutkować brakiem zawiadomienia go o postępowaniu, a to z kolei może utrudnić zgłoszenie wierzytelności w terminie, a nawet w ogóle pozbawić ten podmiot możliwości uczestnictwa w postępowaniu upadłościowym.

Mając na uwadze powyższe konsekwencje, ustawodawca uznał, ze względu na interes obu stron, że zasadne jest wprowadzenie jasno określonego odrębnego obowiązku wskazywania wierzytelności spornych przy jednoznacznym przesądzeniu, że ujęcie takiej wierzytelności nie stanowi jej uznania w rozumieniu kodeksu cywilnego.

7. Lista zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych.

Konieczne jest wskazywanie zabezpieczeń na majątku dłużnika, a zatem nie ma obowiązku wskazywania zabezpieczeń na majątku osób trzecich ani też zabezpieczeń, które nie są ustanowione na konkretnym majątku konsumenta (np. weksli).

Datą ustanowienia hipoteki i zastawów rejestrowych jest data wpisu odpowiednio do księgi wieczystej oraz rejestru zastawów (art. 67 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707 z późn. zm.; art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 297).

Zastaw uregulowany jest w art. 306 i n. k.c. i co do zasady (istnieją wyjątki) datą jego ustanowienia będzie data zawarcia umowy oraz wydania przedmiotu zastawu (w zależności od tego, która z tych dat będzie późniejsza).

Wymienione w przepisie formy zabezpieczeń nie wyczerpują możliwych zabezpieczeń na majątku. Lista zabezpieczeń powinna więc obejmować także zastaw skarbowy czy hipotekę morską, choć te formy zabezpieczenia na majątku konsumenta z istoty rzeczy będą niezmiernie rzadkie.

Lista zabezpieczeń powinna obejmować również dokonane przewłaszczenia na zabezpieczenia, mimo że w danym momencie majątek objęty zabezpieczeniem nie należy do dłużnika, lecz jego własność została przeniesiona na wierzyciela. Niemniej zgodnie z art. 701 pr. up. przewłaszczenie na zabezpieczenie należy traktować w postępowaniu upadłościowym (również w postępowaniu upadłościowym konsumenta) jak zastaw.

8. Oświadczenie dłużnika na piśmie, że nie zachodzą okoliczności wskazane w art. 4914 ust. 2 i 3 pr. up.

Konsument składa powyższe oświadczenie zawarte w treści formularza (pkt 10), podpisując sam wniosek w przypadku jego samodzielnego składania.

W przypadku jednakże składania go za pośrednictwem pełnomocnika konieczne jest, aby konsument podpisał samo oświadczenie (najlepiej bezpośrednio pod treścią oświadczenia).

Nie tylko dopuszczalne, ale wręcz konieczne jest, aby konsument, składając powyższe oświadczenie, dokonywał odpowiednich skreśleń.

Przykładowo w przypadku gdy konsument jest świadomy tego, że nie wykonał swojego obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w ustawowym terminie, powinien wykreślić odpowiednie stwierdzenie z oświadczenia, a w uzasadnieniu wniosku wskazać na wszelkie okoliczności, które mogą skutkować tym, iż mimo braku realizacji tego obowiązku sąd ogłosi upadłość z powołaniem się na względy słuszności lub względy humanitarne.

Zagadnienia proceduralne

1. Uwagi ogólne (zdolność do czynności prawnych, zdolność prawna, kuratela)

Prawo skorzystania z uprawnienia do oddłużenia w ramach postępowania upadłościowego posiada każda osoba fizyczna mająca zdolność prawną (art. 8 § 1 k.c.). W szczególności nie jest konieczne posiadanie zdolności do czynności prawnych, a to oznacza, że wniosek o ogłoszenie upadłości może zostać złożony również przez dziecko, które nie ukończyło 13 lat (co w praktyce miało już miejsce), a także przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną. Oczywiście wniosek taki w imieniu tych osób zostanie złożony odpowiednio przez osoby sprawujące władzę rodzicielską albo przez opiekunów prawnych.

Z uwagi na konsekwencje dla osób nieposiadających zdolności do czynności prawnych (utrata całego majątku) na złożenie wniosku przez opiekuna albo kuratora potrzebna będzie uprzednia zgoda sądu rodzinnego (art. 156 k.r.o.).

Stan niewypłacalności osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej mógł powstać przede wszystkim w okresie, gdy taka osoba posiadała pełną zdolność do czynności prawnych. Nierzadko podstawą ubezwłasnowolnienia może być m.in. fakt, że taka osoba nie jest w stanie w sposób należyty prowadzić swoich spraw finansowych.

W przypadku dzieci do lat 13 stan niewypłacalności może być z kolei konsekwencją dziedziczenia i odpowiedzialności za zobowiązania spadkodawcy. Nie jest również wykluczona sytuacja, w której stan niewypłacalności powstał w wyniku niewłaściwego zarządzania majątkiem dziecka przez opiekunów, gdyż ich niewłaściwe działania dotyczą dziecka i jego stanu majątkowego oraz zobowiązań.

2. Zakres podmiotowy

Przepisy o upadłości konsumenckiej mają zastosowanie do wszystkich osób fizycznych, których upadłości nie można ogłosić na podstawie przepisów ogólnych dotyczących przedsiębiorców.

Przepisy o upadłości konsumenckiej nie mają zastosowania do:

a) przedsiębiorców – prawa do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej nie posiadają przede wszystkim osoby prowadzące działalność gospodarczą. Dotyczy to zarówno osób, które mają zarejestrowaną taką działalność w Centralnej Ewidencji Działalności Gospodarczej, jak też osób, które w rzeczywistości prowadzą taką działalność, mimo że nie dopełniły obowiązku rejestracji (art. 9 pr. up.) – zob. wzór 1.4;

b) wspólników spółek – zdolność upadłościową na zasadach ogólnych posiadają również wspólnicy osobowych spółek handlowych, ponoszący odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, oraz wspólnicy spółki partnerskiej (art. 5 ust. 2 pkt 2 i 3 pr. up.). Zachowują oni zdolność również przez okres roku od dnia wykreślenia ich z właściwego rejestru (art. 8 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 pr. up.).

Posiadanie udziałów w spółkach z o.o. czy też posiadanie akcji nie stoi na przeszkodzie skorzystaniu z dobrodziejstw upadłości konsumenckiej.

Z upadłości konsumenckiej mogą skorzystać również osoby prowadzące gospodarstwo rolne i to bez względu na to, czy dodatkowo prowadzą działalność gospodarczą czy też nie.

Wyłączenie zdolności upadłościowej rolników (art. 6 pkt 5 pr. up.) dotychczas uniemożliwiało im skorzystanie z możliwości oddłużenia przedsiębiorców (art. 369–370f pr. up.), zaś wówczas obowiązujące przepisy o upadłości konsumenckiej budziły wątpliwości w tym zakresie. Znowelizowane przepisy już jednoznacznie umożliwiają skorzystanie z dobrodziejstw procedury oddłużeniowej także rolnikom.

3. Główny ośrodek działalności – przepisy dotyczące upadłości międzynarodowej

W przypadku upadłości konsumenckiej należy również wziąć pod uwagę problematykę jurysdykcji sądów polskich, co wiąże się z jednej strony z koniecznością uwzględniania regulacji zawartych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz. Urz. WE L 160 z 30.06.2000, s. 1; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 1, s. 191 z późn. zm.), jak też w części międzynarodowej ustawy – Prawo upadłościowe.

W orzecznictwie i doktrynie uznaje się powszechnie, że rozporządzenie nr 1346/2000, w tym regulacje dotyczące jurysdykcji, ma zastosowanie nie tylko do przedsiębiorców, ale również do konsumentów.

Biorąc za punkt wyjścia powyższe regulacje prawne, w pierwszej kolejności należy rozstrzygnąć, czy dana osoba posiada główny ośrodek swojej działalności na terenie Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii, do której przepisy rozporządzenia nr 1346/2000 nie mają zastosowania). Jeżeli tak, sądem właściwym do otwarcia głównego postępowania upadłościowego, którego skutki będą uznawane na terenie całej Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii), będzie sąd kraju Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii), w którym dana osoba posiada główny ośrodek działalności.

Konsekwencją powyższych regulacji będzie m.in. uznanie, że sąd polski nie będzie posiadał jurysdykcji do rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości obywatela polskiego, który zamieszkuje wraz z rodziną i pracuje w Wielkiej Brytanii (będzie on podlegał jurysdykcji sądu w Wielkiej Brytanii). Z kolei obywatel Wielkiej Brytanii będzie mógł domagać się ogłoszenia upadłości w Polsce, jeżeli tutaj posiada główny ośrodek działalności (zamieszkuje, pracuje, studiuje).

Problematyka głównego ośrodka działalności jest niezmiernie złożona, a orzecznictwo w tym zakresie, szczególnie w odniesieniu do przedsiębiorców, kontrowersyjne i niejednolite.

Na potrzeby niniejszego opracowania należy stwierdzić, że za główny ośrodek działalności osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej należy uznawać miejsce stałego zamieszkania, pracy, podlegania ubezpieczeniu społecznemu.

Kontrowersyjne w praktyce są sytuacje niejednoznaczne, np. takie, gdy dana osoba wyjeżdża do innego kraju (przykładowo do Niemiec) wyłącznie w celach zarobkowych, a cały swój majątek i rodzinę posiada wyłącznie w Polsce, gdzie również wydatkuje najistotniejszą część zarobionych środków, jest zameldowana i regularnie przebywa (np. w weekendy). W takiej sytuacji należy przyjąć, że główny ośrodek działalności tej osoby znajduje się w Polsce, gdyż choć aspekt pozyskiwania dochodów (zarabiania) jest niezmiernie istotny, to decydujące jest miejsce, w którym osoba fizyczna podejmuje swoje życiowe decyzje, w tym decyzje o charakterze ekonomicznym. W przypadku osób fizycznych takim miejscem jest miejsce zamieszkiwania rodziny, z którą daną osobę wiążą najsilniejsze więzy, nie tylko uczuciowe, ale również ekonomiczne. W takich sytuacjach emigracja zarobkowa ma charakter wyłącznie czasowy i doraźny, nawet gdy trwa wiele lat, a dana osoba jest zatrudniona na stałe z dala od miejsca zamieszkania rodziny.

4. Właściwość sądu

Sądem właściwym do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej jest sąd rejonowy – sąd gospodarczy właściwy dla głównego ośrodka podstawowej działalności dłużnika (art. 19 ust. 1 pr. up.). Domniemywa się, że głównym ośrodkiem podstawowej działalności osoby fizycznej jest jej miejsce pobytu (art. 19 ust. 1c pr. up.).

Dopiero wówczas, gdy konsument nie posiada miejsca pobytu w Polsce, o właściwości może zdecydować miejsce położenia majątku dłużnika (art. 19 ust. 3 pr. up.). W tym przypadku należy jednak pamiętać o jurysdykcji sądów polskich, gdyż trudno z założenia wykluczyć możliwość ustalenia, że miejsce zamieszkania konsumenta znajduje się w innym miejscu niż miejsce jego podstawowej działalności. Wydaje się to możliwe szczególnie w sytuacji, gdy miejsce zamieszkania danej osoby nie jest znane osobom trzecim i nie jest dla nich rozpoznawalne.

Właściwość sądów gospodarczych, nie zaś sądów ogólnych (wydziałów cywilnych) budzi wątpliwości przede wszystkim z punktu widzenia dostępu konsumentów do sądu. Chodzi tu głównie o problem odległości od właściwego sądu gospodarczego (nie brakuje województw, gdzie jest jedynie jeden taki sąd), a także fakt, że są to sądy duże, o skomplikowanej strukturze, gdzie nierzadko wydziały gospodarcze mieszczą się w innych budynkach niż główna siedziba sądu.

Niezrozumiała jest również właściwość sądów gospodarczych w sprawach, które w żaden sposób nie wiążą się z przedsiębiorcami, lecz dotyczą konsumentów. W szczególności postępowania upadłościowe konsumentów polegają główne na ocenie, czy nie zachodzą negatywne przesłanki do ogłoszenia upadłości (umyślność albo rażące niedbalstwo w powstaniu stanu niewypłacalności) oraz właściwym określeniu kształtu planu spłaty dostosowanego do możliwości konsumenta. Ta druga przesłanka zbliżona jest do oceny możliwości zarobkowych osoby, na której ciąży obowiązek alimentacyjny, której dokonują sądy cywilne (rodzinne), nie zaś sądy gospodarcze. Należy też zauważyć, że elementy likwidacji majątku w przypadku upadłości konsumenckich odgrywają bez wątpienia rolę drugoplanową, z uwagi na zwykle niewielką wartość majątku osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Bardzo często konsument wnoszący o ogłoszenie upadłości nie będzie posiadał żadnego majątku.

Niewielka liczba sądów właściwych do rozpoznawania tysięcy wniosków o ogłoszenie upadłości już spowodowała znaczące opóźnienia w rozpoznawaniu spraw w tychże wydziałach. Jest to całkowicie naturalne w sytuacji, gdy wzrost ogłaszanych upadłości sięga kilkuset procent w porównaniu rok do roku przy praktycznie niezmienionej obsadzie sędziowskiej, asystenckiej i sekretarskiej. Bez zasadniczych zmian w tym zakresie należy oczekiwać całkowitego paraliżu tych sądów i to zarówno w zakresie postępowań upadłościowych osób nieprowadzących działalności gospodarczej, jak też postępowań upadłościowych przedsiębiorców oraz nowych postępowań restrukturyzacyjnych.

1.2. Wniosek o ogłoszenie upadłości jednego z małżonków

Komentarz

Wniosek o ogłoszenie upadłości małżonków powinien spełniać ogólne wymagania pisma procesowego oraz zawierać obowiązkowe elementy formalne charakterystyczne dla wniosku o ogłoszenie upadłości osób nieprowadzących działalności gospodarczej.

Małżonkowie mogą złożyć wnioski o ogłoszenie upadłości równocześnie, wypełniając dwa odrębne formularze. Treść formularzy ustalona rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 grudnia 2015 r. w sprawie określenia wzorów formularzy wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej (Dz. U. poz. 2276) wyklucza złożenie na jednym formularzu wniosku przez dwóch dłużników.

Każdy z wniosków małżonków powinien być z tego względu zarejestrowany jako odrębna sprawa, której nadany jest własny numer.

Sąd na zasadach ogólnych uprawniony jest do połączenia tych spraw do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia (art. 219 k.p.c. w zw. z art. 35 pr. up. i art. 4912 ust. 1 pr. up.), gdyż zwykle będą one pozostawać ze sobą w związku, szczególnie w sytuacji, gdy przyczyna niewypłacalności będzie wspólna.

Przyczyny powstania niewypłacalności mogą być odmiennie ocenione przez sąd dla każdego z małżonków, a zatem nie jest wykluczona sytuacja, gdy sąd ogłosi upadłość jednego z małżonków, uznając, że nie ponosi on winy za powstanie niewypłacalności, gdyż stan ten powstał na skutek rażącego niedbalstwa drugiego z małżonków, czyli oddali wniosek tego drugiego małżonka.

Połączenie wniosków małżonków o ogłoszenie upadłości nie jest możliwe, gdy miejsce położenia ich głównych ośrodków podstawowej działalności powoduje, że właściwe są różne sądy. W przypadku złożenia mimo tego wniosków do jednego sądu, wniosek o ogłoszenie upadłości małżonka, dla którego dany sąd nie będzie właściwy, zostanie przekazany zgodnie z właściwością miejscową na mocy zaskarżalnego postanowienia sądu.

W przypadku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez jednego z małżonków, drugi nie jest uczestnikiem postępowania, mimo że ewentualne ogłoszenie upadłości w sposób bezpośredni będzie oddziaływało na sferę jego praw. W rezultacie współmałżonek ani nie może formalnie zajmować stanowiska, ani też nie ma prawa do wniesienia zażalenia na postanowienie o ogłoszenie upadłości swego współmałżonka. To samo dotyczy byłych współmałżonków.

Jeżeli sąd, rozpoznając wniosek o ogłoszenie upadłości jednego z małżonków, wyznaczy rozprawę, może wówczas wezwać drugiego małżonka w charakterze świadka. Jeżeli tego nie uczyni, współmałżonek dłużnika może uczestniczyć w rozprawie wyłącznie w charakterze publiczności.

Powyższą regulację należy ocenić krytycznie. Trzeba zauważyć, że ogłoszenie upadłości jednego współmałżonka narusza w istotnym stopniu uprawnienia drugiego współmałżonka, który nie wnosi o ogłoszenie swojej upadłości. Naruszenie tych uprawnień wiąże się m.in. ze zniesieniem współwłasności ustawowej małżeńskiej, zakresu realizacji obowiązków wynikających z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego czy też możliwości dochodzenia i ochrony swoich praw. Warto podkreślić, że umorzenie zobowiązań jednego małżonka nie powoduje jakichkolwiek zmian w zakresie obowiązku drugiego małżonka zaspokojenia w całości wspólnych (w momencie ich zaciągania) zobowiązań.

Taki stan prawny budzi istotne wątpliwości co do zgodności z Konstytucją i uzasadnia co najmniej sformułowanie postulatu de lege ferenda, aby współmałżonek dłużnika posiadał status uczestnika postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości swego małżonka, a także uczestnika po ogłoszeniu upadłości (również wtedy, gdy nie będzie jednocześnie wierzycielem), a przez to posiadał prawo zaskarżenia zarówno postanowienia o ogłoszeniu upadłości, jak też ustalenia planu spłaty swojego współmałżonka (częstokroć pozostającego w faktycznej separacji czy będącego w trakcie postępowania rozwodowego).

Oddzielnego omówienia wymaga treść art. 124 ust. 1 pr. up. i jego zastosowanie w postępowaniu upadłościowym osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej.

Przepis art. 124 ust. 1 pr. up. stanowi: „Z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (…). Jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny”.

Zgodnie z art. 4912 ust. 1 pr. up.: „W sprawach nieuregulowanych w niniejszym tytule przepisy o postępowaniu upadłościowym stosuje się odpowiednio”, z tym że nie stosuje się przepisów, które wskazał ustawodawca w art. 4912 ust. 1 pr. up. Wśród wymienionych przepisów nie ma art. 124 ust. 1 pr. up., co jednak nie przesądza jeszcze o zakresie jego zastosowania w upadłości konsumenckiej.

Odpowiednie, a nie wprost, stosowanie przepisów powoduje, że możliwe są trzy sytuacje: dany przepis będzie stosowany wprost albo będzie stosowany z odpowiednimi modyfikacjami wynikającymi z istoty materii, która ma być regulowana, albo w końcu nie będzie stosowany w ogóle, gdyż sprzeciwiać się mu będzie istota materii, do której miałby być zastosowany.

Zatem teoretycznie brak wykluczenia art. 124 ust. 1 pr. up. w art. 4912 ust. 1 pr. up. z zakresu stosowania w przypadku postępowania wobec osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej nie przesądza jeszcze, że art. 124 ust. 1 pr. up. będzie miał zastosowanie wobec konsumenta.

Należy zwrócić uwagę na doniosłość skutków związanych ze stosowaniem art. 124 pr. up. W przypadku upadłości małżonka, który jest przedsiębiorcą, cały wspólny majątek małżonków wchodzi w skład masy upadłości, mimo że wskutek ogłoszenia upadłości powstaje między nimi rozdzielność majątkowa. Jak wynika z regulacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w przypadku powstania rozdzielności majątkowej między małżonkami (np. wskutek rozwodu) dane składniki majątkowe stają się współwłasnością małżonków w częściach równych. W efekcie w upadłości możemy zetknąć się z sytuacją, w której w skład masy upadłościowej wchodzi majątek nie tylko upadłego, ale również majątek jego małżonka w zakresie objętym wspólnością majątkową małżeńską w momencie ogłoszenia upadłości.

Podkreślić należy, że przepis art. 124 ust. 1 pr. up. stosuje się odpowiednio również wtedy, gdy rozdzielność majątkowa powstała z mocy prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 125 ust. 3 pr. up.).

Ratio legis rozwiązań prawnych dotyczących przedsiębiorców (tak niekorzystnych dla ich małżonków) wynika z założenia, że w przypadku przedsiębiorców największy wpływ na uzyskanie majątku miały przychody osiągane z prowadzonej działalności (art. 124 ust. 4 pr. up.), co, jak powszechnie wiadomo, w wielu sytuacjach jest założeniem błędnym. Jednakże w przypadku przedsiębiorcy ustawodawca daje prymat interesowi wierzycieli, nawet kosztem interesu małżonka przedsiębiorcy. To właśnie wierzyciele upadłego odniosą bezpośrednią korzyść z faktu, iż cały wspólny majątek dorobkowy wejdzie w skład masy upadłości i będzie przeznaczony na zaspokojenie ich należności.

Przedsiębiorca powinien być świadomy konsekwencji wiążących się z prowadzoną działalnością gospodarczą (podwyższony miernik staranności) i w celu uchronienia się przed skutkami regulacji art. 124 pr. up., czyli dla ochrony majątku swojego współmałżonka, powinien odpowiednio wcześniej zawrzeć umowę ustanawiającą rozdzielność majątkową między małżonkami.

W przypadku konsumentów wszystkie powyższe argumenty nie mają zastosowania. Założeniem wynikającym z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest to, że majątek objęty wspólnością majątkową małżeńską powstał w wyniku wspólnej pracy obojga małżonków.

Wobec konsumenta nie sposób sformułować wymagań nakazujących mu ustanawianie rozdzielności majątkowej na wypadek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

W końcu też, w przypadku upadłości osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej, oprócz interesu wierzycieli niezmiernie istotny i absolutnie fundamentalny jest interes samego konsumenta oraz możliwość uzyskania przez niego drugiej szansy. Podkreślić jednakże należy, że zawsze musi to być wybór danej osoby, która zdecyduje się na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. W przypadku zaś małżonka osoby, która złoży wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, może zaistnieć sytuacja w istocie przymuszająca do złożenia takiego wniosku.

Praktyka wskazuje, że sądy wielokrotnie rozpoznają wnioski o ogłoszenie upadłości małżonków – osób nieprowadzących działalności gospodarczej – wspólnie, ogłaszając ich upadłość jednym postanowieniem. W takiej sytuacji nie sposób rozstrzygnąć, w skład której masy upadłości wchodzi cały majątek małżonków objęty wspólnością ustawową małżeńską. Błędne, niemające żadnego uzasadnienia prawnego jest przyjmowanie, że wchodzi on w skład masy upadłości małżonka wskazanego jako pierwszy w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości. W przypadku połączenia spraw (tak w praktyce bywa najczęściej) postanowienie o ogłoszeniu upadłości zapada jedno i równocześnie wywołuje skutki w zakresie całej swej treści. Ponadto postanowienie o ogłoszeniu upadłości wywołuje skutek od tego dnia, więc nawet wydanie dwóch odrębnych orzeczeń tego samego dnia powoduje nierozstrzygalny węzeł w tym zakresie.

Nawet gdyby możliwe było rozstrzygnięcie powyższego dylematu i zostałyby określone zasady rozstrzygające, w skład której masy upadłości wchodzi dotychczasowy wspólny majątek małżonków, to wówczas zasadne jest rozważenie konsekwencji takiego stanu.

Praktyka wskazuje, że w absolutnej większości sytuacja małżonków jest tożsama: wspólne zobowiązania, ta sama przyczyna niewypłacalności, a zasadniczy majątek jest objęty wspólnością ustawową małżeńską.

Zupełnie niezrozumiała byłaby sytuacja, w której jeden z małżonków w przypadku braku majątku odrębnego miałby ustalony plan spłaty niezwłocznie po zatwierdzeniu listy wierzytelności, zaś drugi oczekiwałby na likwidację całego majątku, co w sytuacjach skrajnych może trwać wiele lat, a zawsze co najmniej kilka miesięcy. Zatem z założenia jeden ze współmałżonków byłby w sposób niewynikający z obiektywnych przyczyn uprzywilejowany względem drugiego.

Ewidentnie niesprawiedliwe konsekwencje włączenia całego majątku dorobkowego małżonków do jednej masy upadłości widać szczególnie w przypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi nieruchomość, w której zamieszkują oboje małżonkowie. W takiej bowiem sytuacji jedynie jednemu małżonkowi przysługiwałaby kwota na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych wydzielona z sumy uzyskanej ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu rodzinnego, o której mowa w art. 49113 pr. up. Doświadczenie płynące z wielu spraw wskazuje, że w przypadku prowadzonych postępowań małżonkowie rozpoczynają procedury rozwodowe lub separacyjne i kwota otrzymana przez jednego z małżonków wcale nie jest przeznaczana na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych obojga. Powyższe konsekwencje stają się wręcz drastycznie niesprawiedliwe, gdy powyższe ma miejsce w odniesieniu do osób, wobec których sąd orzekł rozwód w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 125 ust. 3 pr. up.). Należy przewidywać, że jeżeli przepisy art. 124 i 125 pr. up. będą miały zastosowanie wprost w postępowaniu upadłościowym konsumentów, nagminne będzie, że wniosek o ogłoszenie upadłości będzie składany wyłącznie w celu uniemożliwienia byłemu małżonkowi korzystania, choćby w najmniejszym stopniu, z majątku dorobkowego małżonków.

Sądy upadłościowe słusznie powołują tę samą osobą do pełnienia funkcji syndyka w postępowaniach upadłościowych obojga małżonków. Dzięki temu syndyk sprawniej sporządza spis inwentarza, uzyskuje pełnię wiedzy o stanie masy i szybciej tworzy obie listy wierzytelności, które dzięki temu, że są tworzone przez jedną osobę, są ze sobą spójne. Jednakże jeśli przyjąć pogląd, że art. 124 pr. up. ma w pełni wprost zastosowanie do postępowania upadłościowego osób nieprowadzących działalności gospodarczej, wówczas wykluczone byłoby wyznaczanie tej samej osoby do pełnienia funkcji syndyka. Należy bowiem zauważyć, że małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi (art. 124 ust. 3 pr. up.). W przypadku upadłości obojga małżonków to właśnie syndyk masy upadłości jednego małżonka dokonywałby zgłoszenia wierzytelności, o której mowa w art. 124 ust. 3 pr. up., a syndyk masy upadłości, w skład której wszedłby wspólny majątek dorobkowy, musiałby na liście wierzytelności określić, w jakiej wysokości należność tę uwzględnia, a jakiej odmawia uznania. Wykluczone jest przy tym, aby ta sama osoba mogła dokonywać zgłoszenia wierzytelności (jako syndyk jednej masy upadłości) i jednocześnie jako syndyk innej masy upadłości wypowiadałaby się o zasadności jej uznania na liście, w szczególności w zakresie wierzytelności spornej. Należy również wskazać na argument natury systemowej. Zgodnie z art. 41 § 2 k.r.o.: „Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa”.

Skutkiem powyższej regulacji jest wykluczenie możliwości egzekucji z majątku wspólnego, jeżeli drugi małżonek nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania i przedmiotem egzekucji nie mają być składniki wymienione w art. 41 § 2 k.r.o.

Również treść art. 787 i 7871 k.p.c. wymaga dla nadania klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika wykazania, że wierzytelność stwierdzona tytułem egzekucyjnym powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika.

W konsekwencji jedynie w postępowaniu upadłościowym możliwe jest ekonomiczne obarczenie małżonka zobowiązaniami zaciągniętymi przez dłużnika, mimo że nie wyrażał on zgody na zaciągnięcie przez współmałżonka zobowiązania.

Z tych względów art. 124 ust. 1 zdanie drugie pr. up. powinien być traktowany jako wyjątek od ogólnych zasad odpowiedzialności za zobowiązania małżonka i stosowany wyłącznie, gdy wprost przewiduje to przepis, nie zaś na podstawie ogólnego odesłania do całego zespołu przepisów, wśród których znajduje się art. 124 pr. up.

Wszystkie powyższe argumenty powodują, że zasadna jest konkluzja, iż odpowiednie stosowanie art. 124 ust. 1 pr. up. skutkuje tym, że w momencie ogłoszenia upadłości osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa (czyli w pełni ma zastosowanie zdanie pierwsze tego przepisu – na to wskazuje również wprost art. 53 § 1 k.r.o.), lecz majątek wspólny małżonków nie wchodzi w skład masy upadłości.

Skutkiem powyższego poglądu jest zakreślenie różnicy między upadłością przedsiębiorcy i osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej w zakresie skutków ogłoszenia upadłości dla relacji majątkowych małżeńskich. W pierwszym przypadku w skład masy upadłości wchodzi cały wspólny majątek, w drugim przypadku jedynie jego część (co do zasady połowa). W rezultacie sytuacja małżonka upadłego konsumenta jest istotnie lepsza niż sytuacja małżonka przedsiębiorcy, albowiem w tym drugim przypadku możliwość dochodzenia w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym poprzez zgłoszenie tej wierzytelności sędziemu-komisarzowi stanowi często iluzoryczną możliwość odzyskania części wartości majątku należnego małżonkowi upadłego.

Mając jednakże na uwadze, iż powyższy pogląd nie został dotychczas sformułowany ani w orzecznictwie, ani w doktrynie, w dalszej części należy omówić zarówno sytuację, w której sąd (sędzia-komisarz) podzieli tę tezę, jak również sytuację, gdy podzielony zostanie pogląd o zastosowaniu art. 124 ust. 1 pr. up. w całości także w przypadku ogłoszenia upadłości osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej.

W konkretnych postępowaniach decyzję o tym, który z poglądów będzie miał zastosowanie, podejmie sędzia-komisarz, określając, co wchodzi w skład masy upadłości, albo rozstrzygając wniosek o wyłączenie z masy upadłości. Oba postanowienia są zaskarżalne.

W przypadku uznania, że w upadłości konsumenckiej nie ma zastosowania art. 124 ust. 1 zdanie drugie pr. up., w skład masy upadłości wejdzie jedynie udział we wspólnym majątku małżonków. W przypadku braku postanowienia o podziale majątku dorobkowego przez sąd właściwy (będzie to sytuacja typowa) zasadne będzie dokonanie przez sędziego-komisarza oznaczenia, które przedmioty, w tym wypadku jaka część udziału, wejdzie w skład masy upadłości.

Orzeczenie to nie będzie miało w żadnym przypadku skutku powagi rzeczy osądzonej i jego skuteczność będzie ograniczała się do postępowania upadłościowego i konsekwencji z nim związanych. Zatem w przypadku gdy sędzia-komisarz oznaczy, że w skład masy upadłości wchodzi połowa udziału w nieruchomości lokalowej (mieszkaniu), syndyk będzie uprawniony do likwidacji (sprzedaży) jedynie połowy udziału i jego sprzedaż będzie oznaczała koniec likwidacji majątku upadłego (jeżeli nie będzie innych składników majątkowych). Wniosek taki będzie szczególnie uzasadniony, gdy sąd będzie chciał przejść do etapu ustalania planu spłaty, który to etap może rozpocząć się dopiero po zlikwidowaniu wszystkich składników wchodzących w skład masy upadłości i wykonaniu ostatecznego planu podziału.

W trakcie postępowania upadłościowego możliwe będzie wszczęcie i prowadzenie postępowania o podział majątku dorobkowego. Jeżeli wnioskodawcą będzie małżonek upadłego, wówczas powinien w nim uczestniczyć syndyk (postępowanie dotyczy masy upadłości i nie jest objęte wyłączeniami wskazanymi w art. 144 ust. 3 pr. up.). Małżonek upadłego będzie miał interes we wszczęciu tego postępowania, jeżeli będzie wnosił o taki podział majątku dorobkowego małżonków, który będzie dla niego korzystniejszy niż orzeczenie sędziego-komisarza (ewentualnie sądu upadłościowego po wniesieniu zażalenia). Jednakże bieg tego postępowania sam w sobie nie wywoła żadnego skutku dla postępowania upadłościowego, chyba że zostanie wydane postanowienie zabezpieczające, zakazujące syndykowi zbywania majątku oznaczonego przez sędziego-komisarza jako wchodzący w skład masy upadłości. Należy podkreślić, że wydanie postanowienia o zabezpieczeniu będzie stanowiło orzeczenie kwestionujące postanowienie sędziego-komisarza i sądu upadłościowego (jeżeli zostanie wniesione zażalenie) i jednocześnie stanie się przeszkodą w ustanowieniu planu spłaty (niemożliwe będzie zakończenie likwidacji majątku). Z tych względów wydanie postanowienia zabezpieczającego odmiennego od orzeczenia sędziego-komisarza, choć prawnie dopuszczalne, powinno być w praktyce zupełnie wyjątkowe.

Należy, co do zasady, wykluczyć możliwość wszczynania przez syndyka postępowania o podział majątku dorobkowego małżonków, albowiem powinien on złożyć odpowiedni wniosek do sędziego-komisarza o oznaczenie, które przedmioty (jaka część udziałów) wchodzą w skład masy upadłości. Trzeba jednakże zauważyć, że na postanowienie sędziego-komisarza w tym względzie zażalenie nie będzie przysługiwało syndykowi, gdyż nie posiada on prawa kwestionowania orzeczenia organu, który go nadzoruje (sędziego-komisarza), jeżeli orzeczenie nie dotyczy praw i obowiązków samego syndyka. Tym bardziej syndyk nie może wnosić powództwa, które będzie musiało zawierać w sobie kwestionowanie orzeczenia sędziego-komisarza.

Jeżeli postanowienie o podziale majątku dorobkowego małżonków uprawomocni się przed zakończeniem likwidacji i wykonaniem ostatecznego planu podziału, wówczas syndyk zobowiązany będzie uwzględnić wynik tego postępowania.

W skład masy upadłości nie wchodzą przedmioty służące wyłącznie małżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte majątkową wspólnością małżeńską, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 124 ust. 5 pr. up.).

W przypadku uznania, że art. 124 ust. 1 pr. up. ma zastosowanie w postępowaniu upadłościowym dotyczącym osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej, z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków majątek wspólny małżonków wejdzie w skład masy upadłości, jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, a jego podział będzie niedopuszczalny.

Małżonek upadłego może wówczas dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi (art. 124 ust. 3 pr. up.) w trybie art. 239 pr. up. i n. W efekcie wierzytelność ta będzie zaspokajana na równych zasadach z innymi wierzytelnościami, po zaspokojeniu wierzytelności uprzywilejowanych.

Powyższa regulacja wyklucza jakąkolwiek możliwość dochodzenia przez małżonka upadłego w innym trybie swoich praw, nawet gdy w określonym stanie faktycznym udział w powstaniu majątku wspólnego wynikał wyłącznie z działań małżonka upadłego (art. 43 § 2 k.r.o.).

Zgodnie z art. 125 ust. 1 pr. up.: „Ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości”.

Przepis ten ma w pełni zastosowanie w przypadku upadłości osoby nieprowadzącej działalności gospodarczej, podobnie jak ust. 2 tego przepisu, który stanowi, że: „Po ogłoszeniu upadłości nie można ustanowić rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą niż data ogłoszenia upadłości”.

Przepis art. 125 ust. 1 pr. up. stosuje się odpowiednio, gdy rozdzielność majątkowa powstała z mocy prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 125 ust. 3 pr. up.).

Należy też wskazać na treść art. 126 ust. 1 pr. up., zgodnie z którym: „Ustanowienie rozdzielności majątkowej umową majątkową jest skuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa zawarta została co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości”.

Warto zauważyć, że w przypadku braku majątku objętego wspólnością majątkową małżeńską małżonek upadłego nie może być traktowany jak uczestnik postępowania (chyba że będzie wierzycielem swego małżonka z innego tytułu), a zatem nie będzie on miał możliwości wnoszenia zażalenia na zapadające w sprawie orzeczenia, zaś w przypadku pragnienia zapoznania się z aktami postępowania będzie musiał potrzebę ich przejrzenia dostatecznie usprawiedliwić (art. 228 pr. up.).

Relacje małżeńskie mogą mieć również istotne znaczenie przy stosowaniu art. 49113 pr. up. Na podstawie tego przepisu sędzia-komisarz będzie określał kwotę (wydzieloną z sumy uzyskanej ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu rodzinnego) na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu. Powstaje zatem pytanie, czy małżonek upadłego uzyskujący własne dochody pozwalające na zaspokojenie swoich potrzeb powinien być w ogóle uwzględniany przy orzekaniu na podstawie art. 49113 pr. up.

Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym: „Obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo” (art. 128 k.r.o.).

W relacjach małżeńskich to oboje małżonkowie zobowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 27 k.r.o.). Ponadto małżonkowie są obowiązani do wzajemnej pomocy (art. 23 k.r.o.). Możliwość powstania obowiązku alimentacyjnego przewidziana jest dopiero w przypadku rozwodu (art. 60 i 61 k.r.o.) i separacji (art. 614 § 4 k.r.o.).