Szeryf z miasta bezprawia. Wyatt Earp i inne legendy Dzikiego Zachodu ebook

Re­dak­cja

Ja­cek Illg

Pro­jekt okład­ki

Ma­rek J. Piw­ko

Zdję­cia

ar­chi­wum wy­daw­nic­twa i Au­to­ra

Re­dak­cja tech­nicz­na

Da­mian Wa­la­sek

Ko­rek­ta

Lau­ra Ryn­dak

Skład i ła­ma­nie

Ewa Mierz­wa

Wy­da­nie I, Cho­rzów 2012

Wy­daw­ca: Wy­daw­nic­twa Vi­de­ograf SA

41-500 Cho­rzów, Ale­ja Har­cer­ska 3c tel. 32-348-31-33, 32-348-31-35

fax 32-348-31-25

of­fi­ce@vi­de­ograf.pl

www.vi­de­ograf.pl

Dys­try­bu­cja wer­sji dru­ko­wa­nej: DIC­TUM Sp. z o.o.

01-942 War­sza­wa, ul. Ka­ba­re­to­wa 21

tel. 22-663-98-13, fax 22-663-98-12

dys­try­bu­cja@dic­tum.pl

www.dic­tum.pl

© Wy­daw­nic­twa Vi­de­ograf SA, Cho­rzów 2012

ISBN 978-83-7835-081-1

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Nic nie jest w sta­nie oprzeć się woli czło­wie­ka,

któ­ry w dą­że­niu do celu

go­tów jest za­ry­zy­ko­wać wła­sne ist­nie­nie.

Ben­ja­min Di­sra­eli

Wstęp

Dzie­więt­na­sto­wiecz­ne po­gra­ni­cze USA, le­żą­ce na za­chód od rze­ki Mis­si­si­pi, zna­ne jest wśród hi­sto­ry­ków zza Oce­anu jako Sta­ry Za­chód (Old West). W na­szym kra­ju okre­śla się je mia­nem Dzi­kie­go Za­cho­du. Ża­den okres nie urze­kał lu­dzi na ca­łym świe­cie tak, jak ta mi­nio­na epo­ka. Dzi­ki Za­chód, zie­mia krwi i bez­pra­wia, zie­mia obie­ca­na dla ty­się­cy nie­za­do­wo­lo­nych ze swe­go losu, miej­sce i źró­dło wie­lu tra­gicz­nych kon­flik­tów, spraw­dzian ludz­kich cha­rak­te­rów; za­gu­bio­ne wśród pre­rii drew­nia­ne mia­stecz­ka, kow­bo­je, re­wol­we­row­cy, In­dia­nie… Barw­na le­gen­da opa­no­wa­ła wy­obraź­nię lu­dzi na ca­łym świe­cie. Kry­je się za nią rów­nie barw­na rze­czy­wi­stość, choć nie za­wsze od­po­wia­da­ją­ca le­gen­dzie.

Sta­ry Za­chód od daw­na już zaj­mo­wał szcze­gól­ne miej­sce w zbio­ro­wej wy­obraź­ni Ame­ry­ka­nów, któ­ra ob­da­rzy­ła go ce­cha­mi sym­bo­licz­ny­mi i mi­tycz­ny­mi; wy­da­wał się być, jak to ujął Walt Whit­man – „praw­dzi­wą – rze­czy­wi­stą Ame­ry­ką”, re­gio­nem, któ­ry od­rzu­cił do­mi­nu­ją­ce na Wschod­nim Wy­brze­żu wpły­wy eu­ro­pej­skie i gdzie na­ro­do­we ide­ały de­mo­kra­cji i rów­no­ści mo­gły zo­stać naj­peł­niej zre­ali­zo­wa­ne. Wraz z po­su­wa­niem się osad­nic­twa na za­chód, wy­obra­że­nia te łą­czy­ły się po ko­lei z róż­ny­mi re­gio­na­mi geo­gra­ficz­ny­mi, lecz naj­więk­szy ła­du­nek emo­cjo­nal­ny mie­ścił się wła­śnie w po­ję­ciu Dzi­kie­go Za­cho­du. Opo­wie­ści o nim głę­bo­ko za­ko­rze­ni­ły się w mi­to­lo­gii i świa­do­mo­ści na­ro­do­wej oby­wa­te­li Sta­nów Zjed­no­czo­nych. W pew­nym sen­sie Old West to tyl­ko po­ję­cie umow­ne, a nie ści­słe geo­gra­ficz­ne okre­śle­nie. To te ob­sza­ry Ame­ry­ki Pół­noc­nej, gdzie czło­wiek mu­siał być od­waż­ny i wy­trwa­ły, aby sku­tecz­nie zma­gać się z ele­men­tar­ny­mi za­gro­że­nia­mi, ty­po­wy­mi dla mło­de­go, two­rzą­ce­go się kra­ju.

Za rze­ka­mi Mis­si­si­pi i Mis­so­uri, czy­li gra­nicz­ną li­nią ziem za­go­spo­da­ro­wa­nych, za­czy­nał się ob­szar nie­spe­ne­tro­wa­ny, nie­bez­piecz­ny, czę­ścio­wo pu­styn­ny, prze­gro­dzo­ny nie­prze­by­tym pa­smem Gór Ska­li­stych. Po­zna­wa­nie i zdo­by­wa­nie tego te­re­nu trwa­ło pra­wie przez cały wiek XIX. Naj­pierw z rzad­ka wy­ru­sza­ły tam wy­pra­wy ba­daw­cze, aby za­peł­nić bia­łe pla­my na ma­pie i zo­rien­to­wać się we wsze­la­kich moż­li­wo­ściach tych ziem. Po­tem, mniej wię­cej od lat trzy­dzie­stych, cią­gnę­ły na za­chód, nie­prze­rwa­nie już, ka­ra­wa­ny wiel­kich wo­zów kry­tych płót­nem, wio­zą­cych rze­sze ludz­kie urze­czo­ne my­ślą, że ży­znej zie­mi wy­star­czy dla wszyst­kich. Ta dro­ga przez mękę ty­się­cy i dzie­siąt­ków ty­się­cy, a po­tem ich pio­nier­ski trud po­śród puszcz i pre­rii, to nie tyl­ko te­mat póź­niej­szych we­ster­nów, ale przede wszyst­kim dra­ma­tycz­na i bo­ha­ter­ska kar­ta dzie­jów Ame­ry­ki.

Li­nia po­gra­ni­cza prze­su­wa­ła się sta­le na za­chód. W okre­sie re­wo­lu­cji ame­ry­kań­skiej (1775) prze­kro­czy­ła Ap­pal­la­chy, się­ga­jąc po Ohio, Ken­tuc­ky i Ten­nes­see. Oko­ło roku 1820 wchło­nę­ła już po­łu­dnio­wą In­dia­nę, Il­li­no­is, po­łu­dnio­wo-wschod­nią część Mis­so­uri i po­ło­wę Lu­izja­ny. Ol­brzy­mia rze­ka Mis­si­si­pi za­ha­mo­wa­ła tem­po owej wę­drów­ki tyl­ko na krót­ko; roz­wój że­glu­gi pa­ro­wej otwo­rzył nowy etap w za­sie­dla­niu Za­cho­du. Do po­ło­wy XIX wie­ku cy­wi­li­za­cja wy­dar­ła przy­ro­dzie wschod­nią część Tek­sa­su, Mis­so­uri, Ar­kan­sas, Iowę, Min­ne­so­tę i Wi­scon­sin. Osad­ni­cy do­tar­li do su­chych, pu­styn­nych te­re­nów Gre­at Pla­ine (Wiel­kich Rów­nin) i tam się za­trzy­ma­li. Przez ten nie­przy­ja­zny dla lu­dzi step pro­wa­dzi­ły wpraw­dzie szla­ki do San­ta Fe, Ka­li­for­nii, Ore­go­nu i Utah, pa­tro­lo­wa­ne przez żoł­nie­rzy z roz­sia­nych tu i ów­dzie for­tów, ale po­ła­ma­ne wozy, świe­że mo­gi­ły i ob­je­dzo­ne przez sępy ko­ści mu­łów – nie­me, ale wy­mow­ne świa­dec­two tra­gicz­nych lo­sów cią­gną­cych tędy na za­chód ka­ra­wan – od­stra­sza­ły ko­lej­nych śmiał­ków.

Ma­so­wa świa­do­mość i wy­obra­że­nia o Dzi­kim Za­cho­dzie kształ­to­wa­ły się głów­nie pod wpły­wem sprze­da­wa­nych po dzie­sięć cen­tów po­wie­ści – tak zwa­nych „we­ster­nów” (we­stern dime no­vels) – któ­re od cza­su, gdy w 1860 roku za­czął je wy­da­wać Era­stus Be­adle, roz­cho­dzi­ły się w wiel­kich na­kła­dach. Po­wie­ści te spo­pu­la­ry­zo­wa­ły świat dy­li­żan­sów i prze­stęp­ców, go­rącz­ki zło­ta i prze­pę­dza­nia by­dła, stad bi­zo­nów i wspól­ne­go wy­pa­la­nia faj­ki po­ko­ju. Nie­mal w tym sa­mym stop­niu Za­chód roz­pro­pa­go­wa­ło ma­lar­stwo. Dwaj naj­bar­dziej zna­ni ar­ty­ści zaj­mu­ją­cy się te­ma­ty­ką Za­cho­du: Char­les M. Rus­sell – ar­ty­sta-kow­boj i Fre­de­ric Re­ming­ton, któ­re­go mi­strzow­skie i re­ali­stycz­ne ob­ra­zy oraz rzeź­by przed­sta­wia­ły In­dian, kow­bo­jów i tra­pe­rów, czer­pa­li z wła­snych do­świad­czeń, ja­kie stam­tąd wy­nie­śli. Wie­lu ar­ty­stów usi­ło­wa­ło jed­nak od­two­rzyć sce­ne­rię Za­cho­du, nie opusz­cza­jąc swych pra­cow­ni na Wschod­nim Wy­brze­żu. Tak wła­śnie było w przy­pad­ku nad­zwy­czaj po­pu­lar­nej se­rii li­to­gra­fii w wy­ko­na­niu Ive­sa Cur­rie­ra i Char­le­sa Ive­sa, któ­rzy utrwa­li­li ob­raz Old We­stu ist­nie­ją­cy w wy­obraź­ni ów­cze­snych Ame­ry­ka­nów. Ro­man­tycz­ne im­pre­sje ar­ty­stów nie za­wsze od­zwier­cie­dla­ły rze­czy­wi­stość, lecz za to glo­ry­fi­ko­wa­ły ta­kie ce­chy jak mę­stwo, in­dy­wi­du­alizm i nie­za­leż­ność, prze­kształ­ca­jąc Dzi­ki Za­chód w wy­ide­ali­zo­wa­ny i sym­bo­licz­ny ob­raz spo­łe­czeń­stwa ame­ry­kań­skie­go.

Wraz z po­wsta­niem i roz­wo­jem ki­ne­ma­to­gra­fii wi­ze­ru­nek Dzi­kie­go Za­cho­du pro­pa­go­wać za­czę­ły fil­my. Ale te wspa­nia­łe we­ster­ny nie przed­sta­wia­ły praw­dzi­we­go Old We­stu, w za­ło­że­niu mia­ły bo­wiem sta­no­wić roz­ryw­kę, a nie edu­ko­wać wi­dzów. Gra­ni­ca po­mię­dzy rze­czy­wi­sto­ścią a fik­cją była w nich moc­no za­tar­ta, cho­ciaż jed­no jest bez­spor­ne: hi­sto­ria nig­dy nie wi­dzia­ła cze­goś ta­kie­go wcze­śniej i nie zo­ba­czy ni­cze­go ta­kie­go po­now­nie. Oczy­wi­ście były w tych fil­mach i mi­łość, i wspa­nia­łe czy­ny, i bo­ha­te­ro­wie, i czar­ne cha­rak­te­ry, za­po­mi­na­no jed­nak naj­czę­ściej o tra­ge­diach, zła­ma­nych ser­cach i nie­spra­wie­dli­wo­ści.

Naj­go­rzej byli trak­to­wa­ni In­dia­nie. Przed­sta­wia­no ich zwy­kle jako żąd­nych krwi dzi­ku­sów, sto­ją­cych na dro­dze po­stę­pu. Opi­sy­wa­no sze­ro­ko do­ko­ny­wa­ne przez nich okru­cień­stwa, na­pa­dy i ma­sa­kry. Ani sło­wa o po­wo­dach tej nie­na­wi­ści, ani sło­wa praw­dy o lo­sie dum­ne­go ludu oszu­ki­wa­ne­go, de­mo­ra­li­zo­wa­ne­go, wy­rzy­na­ne­go jak kacz­ki, ska­za­ne­go na głód i spy­cha­ne­go na co­raz gor­sze, ja­ło­we pust­ko­wia.

W rze­czy­wi­sto­ści rdzen­ni miesz­kań­cy Ame­ry­ki byli od­waż­ny­mi i szla­chet­ny­mi ludź­mi, na­ro­dem o bo­ga­tej hi­sto­rii i kul­tu­rze. Ro­bi­li to, co na ich miej­scu zro­bił­by każ­dy – po pro­stu bro­ni­li się, gdy ich ży­cie było za­gro­żo­ne. Mimo wie­lu zwy­cięstw od­nie­sio­nych w wal­kach z bia­ły­mi, in­diań­ska kul­tu­ra, któ­ra kwi­tła przez ty­sią­ce lat, zni­kła w prze­cią­gu kil­ku dzie­się­cio­le­ci. Po­stać „szla­chet­ne­go czer­wo­no­skó­re­go” po­ja­wi­ła się w we­ster­nach o wie­le póź­niej, gdy reszt­ki In­dian, zdzie­siąt­ko­wa­nych i za­mknię­tych we wsza­wych re­zer­wa­tach, prze­sta­ły być po­stra­chem i prze­mie­ni­ły się w in­te­re­su­ją­cy re­likt.

Czy­ta­jąc mapę Sta­nów Zjed­no­czo­nych ma się uczu­cie, jak­by czy­ta­ło się sta­re in­diań­skie na­grob­ki: tu miesz­ka­li, tu po­ili ko­nie w rze­ce, tu ich wy­rżnię­to… od Ma­ine po Ha­wa­je i od Ala­ski po Flo­ry­dę – wszę­dzie eg­zo­tycz­ne, obco brzmią­ce na­zwy daw­ne­go kró­le­stwa, któ­re za­miesz­ki­wał ten wol­ny i męż­ny lud star­ty z po­wierzch­ni zie­mi przez bia­łych na­jeźdź­ców. Na gro­bach jego mi­tów, wie­rzeń i kul­tu­ry po­wsta­ła naj­bar­dziej ma­te­rial­na cy­wi­li­za­cja świa­ta, za­po­bie­gli­wa i re­ali­stycz­na, peł­na jed­nak do­tkli­wych nie­po­ko­jów wy­try­sku­ją­cych nie­ocze­ki­wa­nie spod sko­ru­py co­dzien­no­ści.

Ame­ry­ka jest jed­nym wiel­kim cmen­ta­rzy­skiem, po któ­rym krą­żą do dzi­siaj in­diań­skie wid­ma. Jej po­czu­cie winy wo­bec wy­tę­pio­ne­go ludu jest tak wiel­kie, że nie pró­bu­je na­wet wy­na­gro­dzić tym, któ­rzy jesz­cze zo­sta­li, strasz­li­wych krzywd po­peł­nio­nych we wca­le nie tak da­le­kiej jesz­cze prze­szło­ści. Co ro­bić z hi­sto­rycz­ny­mi trak­ta­ta­mi, wy­cią­ga­ny­mi od cza­su do cza­su przez czer­wo­no­skó­rych, w któ­rych bia­li obie­cy­wa­li im za­cho­wa­nie gra­nic, gwał­co­nych na­za­jutrz? Czy ja­ka­kol­wiek cena może zresz­tą opła­cić speł­nio­ną zbrod­nię?

I po­my­śleć, że to nikt inny jak wła­śnie In­dia­nie na­uczy­li gru­pę pierw­szych piel­grzy­mów jak upra­wiać słod­kie bul­wy i ku­ku­ry­dzę. Ni­ko­go z przy­by­łych nie za­in­te­re­so­wa­ły ich wie­rze­nia i mity, ich du­cho­wa, głę­bo­ko roz­bu­do­wa­na stro­na bytu; nic z niej nie prze­szło do kul­tu­ry zdo­byw­ców. Spi­sa­ne przez gru­pę ba­da­czy i en­tu­zja­stów ob­rzę­dy we­szły je­dy­nie do ksią­żek sta­no­wią­cych już tyl­ko mar­twy przy­czy­nek do mi­nio­nej hi­sto­rii.

Na­wia­sem mó­wiąc In­dia­nie wca­le nie są czer­wo­no­skó­rzy. Ich skó­ra ma ko­lor bru­nat­ny, i to w naj­róż­niej­szych od­cie­niach – od śnia­de­go, jak Cy­ga­nie, do in­ten­syw­nie bru­nat­ne­go. Okre­śle­nie „czer­wo­no­skó­rzy” wzię­ło się od czer­wo­nej far­by, któ­rą pew­ne szcze­py In­dian – głów­nie tych znad oce­anu – ma­lo­wa­ły swo­je cia­ło, kie­dy wkra­cza­ły na wo­jen­ną ścież­kę. Na­zy­wa­nie In­dian czer­wo­no­skó­ry­mi na­le­ży więc do przy­ję­te­go tra­dy­cyj­nie lap­sus lin­gu­ae, po­dob­nie jak sama na­zwa In­dia­nin wy­ni­kła z omył­ki Ko­lum­ba, któ­ry wziął wy­brze­ża Ame­ry­ki za In­die.

We­ster­ny po­ka­za­ły jed­nak wie­le mi­tów i le­gend Za­cho­du i dla­te­go za­wsze epo­ka ta bę­dzie po­strze­ga­na jako pe­łen chwa­ły i ro­man­ty­zmu okres ame­ry­kań­skiej hi­sto­rii. Pod wie­lo­ma wzglę­da­mi rze­czy­wi­ście taki był. W tym okre­sie ko­bie­ty i męż­czyź­ni o wiel­kim har­cie du­cha i de­ter­mi­na­cji stwo­rzy­li wspa­nia­ły na­ród. Ich czy­ny wy­war­ły wiel­ki wpływ na Ame­ry­kę.

Tak na­praw­dę ży­cie na Za­cho­dzie było mało ro­man­tycz­ne i bar­dzo cięż­kie. Wie­lu lu­dzi za­pła­ci­ło wy­so­ką cenę za ujarz­mie­nie Dzi­kie­go Za­cho­du. Jed­nak wciąż po­dą­ża­li w te stro­ny, nie zwa­ża­jąc na nie­bez­pie­czeń­stwa. Wie­rzy­li bo­wiem, że za na­stęp­ną górą, do­li­ną, czy rze­ką, tych, któ­rzy od­wa­ży­li się wy­ru­szyć w po­dróż, cze­ka lep­sze ży­cie.

Okres zwa­ny jako Dzi­ki Za­chód był w rze­czy­wi­sto­ści bar­dzo krót­ki. Era re­wol­we­row­ców ame­ry­kań­skie­go po­gra­ni­cza trwa­ła oko­ło 35 lat, po­czy­na­jąc od za­koń­cze­nia woj­ny se­ce­syj­nej, do pierw­szych lat XX wie­ku. Old West był tyl­ko przej­ścio­wym fe­no­me­nem i - jak na iro­nię – moda na nie­go przy­szła w mo­men­cie, gdy zo­stał już ujarz­mio­ny. Fala osad­nic­twa ob­ję­ła jego ogrom­ny ob­szar w cią­gu nie­ca­łe­go po­ko­le­nia. Do koń­ca XIX stu­le­cia znacz­na część Za­cho­du zna­la­zła się w za­się­gu gwizd­ka lo­ko­mo­ty­wy; In­dia­nie z Wiel­kich Rów­nin zo­sta­li po­ko­na­ni, a ich ło­wi­ska prze­kształ­co­ne w ko­pal­nie, pa­stwi­ska, ran­cza i far­my. Jed­nak żad­na inna epo­ka w dzie­jach ludz­ko­ści nie była tak bo­ga­ta w le­gen­dy i mity. Hi­sto­ria ame­ry­kań­skie­go Za­cho­du jest peł­na od­waż­nych i chwa­leb­nych czy­nów oraz przed­sta­wi­cie­li pra­wa, ban­dy­tów, re­wol­we­row­ców, wiel­kich ho­dow­ców by­dła i mia­ste­czek, w któ­rych pa­no­wa­ło bez­pra­wie.

*

Pod ko­niec lat sześć­dzie­sią­tych XIX wie­ku, w wy­ni­ku za­koń­cze­nia woj­ny do­mo­wej prze­stęp­czość na Dzi­kim Za­cho­dzie wzro­sła w stop­niu nie­by­wa­łym. Set­ki ty­się­cy by­łych już żoł­nie­rzy po­zo­sta­ło z dnia na dzień bez środ­ków do ży­cia. Wie­lu far­me­rów, któ­rych po­sia­dło­ści ule­gły pod­czas woj­ny de­wa­sta­cji, zre­zy­gno­wa­ło z po­wro­tu do domu i pro­wa­dze­nia osia­dłe­go try­bu ży­cia. Za­chód za­ro­ił się od po­szu­ku­ją­cych ja­kie­go­kol­wiek źró­dła utrzy­ma­nia włó­czę­gów, prze­mie­rza­ny był wzdłuż i wszerz przez całe wa­ta­hy zło­dziei, ban­dy­tów i in­nych wy­ko­le­jeń­ców. Ten wzmo­żo­ny na­pływ ele­men­tu prze­stęp­cze­go nie szedł nie­ste­ty w pa­rze z tro­ską pań­stwa o za­pew­nie­nie oby­wa­te­lom bez­pie­czeń­stwa. Czę­sto było to zresz­tą po pro­stu nie­moż­li­we. W po­roz­rzu­ca­nych na od­lu­dziu osa­dach, z dala od miast i in­nych ośrod­ków ad­mi­ni­stra­cji, pra­wo było za­iste rzad­kim go­ściem, a w mia­stach bez­pra­wia nikt nie przej­mo­wał się tru­pa­mi le­żą­cy­mi na uli­cy i je­śli tyl­ko kula we­szła w cia­ło od przo­du, to na­wet nie szu­ka­no za­bój­cy.

Miesz­kań­cy Dzi­kie­go Za­cho­du, zwłasz­cza ci, któ­rzy pa­mię­ta­li jesz­cze su­ro­we cza­sy pio­nier­skie, przy­wy­kli do sa­mo­dziel­ne­go wy­mie­rza­nia spra­wie­dli­wo­ści i ka­ra­nia win­nych. Nic w tym dziw­ne­go, je­śli weź­mie się pod uwa­gę fakt, jak dłu­go byli zda­ni sami na sie­bie. Był to czas, gdy pra­wo nie się­ga­ło tych pu­styn­nych ob­sza­rów; urzęd­nik po­li­cji czy władz na­le­żał tam do rzad­ko­ści, był przed­sta­wi­cie­lem stro­ny słab­szej, bar­dzo sła­bej i bar­dzo nie­po­rad­nej.

Sa­mo­wo­la w wy­mie­rza­niu spra­wie­dli­wo­ści utrzy­my­wa­ła się na­wet tam, gdzie za­czę­ły funk­cjo­no­wać urzę­dy sę­dzie­go i sze­ry­fa. Brak wy­mia­ru spra­wie­dli­wo­ści na co dzień i scep­ty­cyzm wo­bec nie­go przy­czy­ni­ły się do tego, że wy­stę­pu­ją­cy w imie­niu pra­wa urzęd­ni­cy nie mo­gli li­czyć ani na po­słu­szeń­stwo ze stro­ny sza­rych oby­wa­te­li, ani na spo­łecz­ną apro­ba­tę. „Na za­chód od Kan­sas City nie znaj­dzie­cie pra­wa, a na za­chód od For­tu Scot­ta nie znaj­dzie­cie na­wet Boga” – mó­wi­ło sta­re ame­ry­kań­skie przy­sło­wie. Naj­sku­tecz­niej­szym le­kar­stwem na wszel­kie bo­lącz­ki była broń pal­na. Słyn­ny sze­ryf i re­wol­we­ro­wiec tam­tych cza­sów, „Wild Bill” Hic­kok po­wie­dział kie­dyś z bru­tal­ną szcze­ro­ścią: „Naj­pierw strze­lam, po­tem za­da­ję py­ta­nia”.

Nie­uchron­nie wzma­ga­ją­cy się ban­dy­tyzm, zu­chwa­łe na­pa­dy na dy­li­żan­se, ob­ra­bo­wy­wa­nie ban­ków i po­cią­gów oraz wal­ka z tymi zja­wi­ska­mi wy­two­rzy­ły swo­je spe­cy­ficz­ne, su­ro­we pra­wa, ko­niecz­ne tam, gdzie nor­mal­ny wy­miar spra­wie­dli­wo­ści nie do­cie­rał i nie mógł wy­star­czyć. Sy­tu­ację po­gar­szał jesz­cze brak kwa­li­fi­ka­cji ze stro­ny przed­sta­wi­cie­li pra­wa. Sta­no­wi­sko sę­dzie­go pia­sto­wa­li dość czę­sto lu­dzie nie ma­ją­cy na­wet ele­men­tar­nej wie­dzy o pra­wo­daw­stwie. Z bra­ku lep­szych kan­dy­da­tów funk­cję sze­ry­fa po­wie­rza­no nie­jed­no­krot­nie zwy­kłym awan­tur­ni­kom i re­wol­we­row­com, zmę­czo­nym swo­im do­tych­cza­so­wym ży­ciem. Wy­ma­ga­no od nich zwy­kle tyl­ko jed­ne­go – aby cel­nie i szyb­ko strze­la­li. Obroń­ca pra­wa na Dzi­kim Za­cho­dzie mu­siał mieć zim­ną krew i za­cho­wy­wać się rów­nie twar­do jak ban­dy­ci. Nie­trud­no zgad­nąć, ja­kich środ­ków uży­wa­li ci osob­ni­cy o dwu­znacz­nej mo­ral­no­ści w celu za­pro­wa­dze­nia po­rząd­ku.

Chcąc ochro­nić swój do­by­tek, a nie­raz i ży­cie, oby­wa­te­le mu­sie­li bądź sami chwy­tać za broń, bądź też wy­naj­mo­wać do tego celu spe­cja­li­stów. Wie­le miast szcze­gól­nie za­gro­żo­nych prze­stęp­czo­ścią wy­naj­mo­wa­ło do ochro­ny za­wo­dow­ców, lu­dzi o usta­lo­nej re­pu­ta­cji. Do ich za­dań na­le­ża­ło przede wszyst­kim trzy­ma­nie w ry­zach czę­ści mia­sta przy­spa­rza­ją­cej kło­po­tów, ale przy oka­zji rów­nież du­żych do­cho­dów. Spra­wo­wa­li swój urząd nie­ja­ko obok sze­ry­fa miej­skie­go, wy­ko­nu­ją­ce­go głów­nie czyn­no­ści ru­ty­no­we. Za­peł­nia­li szyn­ki i ta­wer­ny, drew­nia­ne uli­ce mia­ste­czek drża­ły pod ko­py­ta­mi ich koni, na od­głos wy­strza­łów za­trza­ski­wa­ły się pa­nicz­nie drzwi i okien­ni­ce. Byli wśród nich lu­dzie szla­chet­ni, to praw­da, jed­nak szla­chet­ność taka wię­cej przy­no­si­ła nie­win­nych, ni­czym nie za­słu­żo­nych śmier­ci, niż do­bra i po­żyt­ku.

Mo­ral­ność da­ją­ca okre­ślić się ha­słem: „kto pierw­szy, ten lep­szy” przy­świe­ca­ła tam­tej epo­ce. Nie­je­den sze­ryf i urzęd­nik po­zo­sta­wał na pen­sji zło­dziei by­dła i „wo­ło­wych ba­ro­nów”, a jed­no­cze­śnie wie­lu ba­ni­tów i sa­mo­zwań­czych obroń­ców po­rząd­ku przy­się­ga­ło uro­czy­ście „bro­nić pra­wa za wszel­ką cenę”. W dzie­jach Dzi­kie­go Za­cho­du, ga­le­ria Do­brych Złych Lu­dzi i Złych Do­brych Lu­dzi – nie­uczci­wych sze­ry­fów i szla­chet­nych de­spe­ra­dos – cią­gnie się w nie­skoń­czo­ność. Zna­leźć w niej moż­na wszel­kie moż­li­we kom­bi­na­cje do­bra i zła.

Etos Za­rad­ne­go Zdo­byw­cy ozna­czał go­to­wość uży­cia bro­ni, by po­mścić przy­ja­cie­la, bro­nić wła­sne­go by­dła lub uzy­skać ma­ją­tek. Była to epo­ka przy­jaź­ni do gro­bo­wej de­ski, ser­decz­ne­go ko­le­żeń­stwa, ale tak­że bez­par­do­no­we­go tę­pie­nia śmier­tel­nych wro­gów. Znacz­nie ła­twiej było od­róż­nić przy­ja­cie­la od wro­ga i do­brą ofer­tę od złej, niż stwier­dzić, czy po­zo­sta­je się w zgo­dzie z pra­wem. Zy­cie ludz­kie było wte­dy ta­nie, bar­dzo ta­nie. Da­le­ko bar­dziej niż ży­cie ce­ni­ło się ku­glar­ską szyb­kość w do­by­wa­niu re­wol­we­ru i strze­la­niu z bio­dra. Wszech­obec­ność bro­ni pal­nej oraz sza­cu­nek dla tych, któ­rzy mie­li do­bry re­fleks, spra­wia­ły, że za praw­dzi­we­go męż­czy­znę uwa­ża­no tyl­ko wy­bo­ro­we­go strzel­ca. Broń pal­na była w Ame­ry­ce po­tocz­nym sprzę­tem do­mo­wym od naj­daw­niej­szych cza­sów ko­lo­nial­nych, gdy osad­ni­kom do­ku­cza­ła dzi­ka przy­ro­da i groź­ba ata­ku In­dian. Pra­wo do jej po­sia­da­nia zo­sta­ło usank­cjo­no­wa­ne przez kon­sty­tu­cję.

Unie­śmier­tel­nio­ny dzię­ki gło­śne­mu Mia­stu Bez­pra­wia (ory­gi­nal­ny ty­tuł My dar­ling Cle­men­ti­ne) Joh­na For­da, z Hen­ry Fon­dą w roli głów­nej, oraz kil­ku­dzie­się­ciu in­nym we­ster­nom, Wy­att Earp był w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych i osiem­dzie­sią­tych XIX stu­le­cia naj­bar­dziej zna­nym sze­ry­fem na Środ­ko­wym Za­cho­dzie. Uka­zy­wa­ny zwy­kle jako nie­prze­jed­na­ny obroń­ca pra­wa, był w rze­czy­wi­sto­ści po­sta­cią de­li­kat­nie mó­wiąc kon­tro­wer­syj­ną.

Bu­dził gniew, ale tak­że sza­cu­nek. Miał za­rów­no od­da­nych przy­ja­ciół, jak i za­przy­się­żo­nych wro­gów. Wy­star­czy­ło wy­mie­nić jego na­zwi­sko w Kan­sas w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych i moż­na było ocze­ki­wać ostrej re­ak­cji z jed­nej albo z dru­giej stro­ny. Nie­wy­klu­czo­ne, że wię­cej lu­dzi zgi­nę­ło w awan­tu­rach z jego po­wo­du, niż on sam po­słał do gro­bu.

Za­po­mnij­cie to, co wi­dzie­li­ście w fil­mo­wych we­ster­nach. Praw­dzi­wa hi­sto­ria Wy­at­ta Ear­pa jest jesz­cze bar­dziej in­te­re­su­ją­ca niż jego le­gen­da.

ROZ­DZIAŁ I

• Ir­landz­cy emi­gran­ci • „Swę­dzą­ca sto­pa” Ni­cho­la­sa Ear­pa • Krwa­wa woj­na z Mek­sy­kiem • Ko­pią­cy muł • Woj­na se­ce­syj­na • Uciecz­ka z domu • Zło­ta Ka­li­for­nia • Dy­li­żans do Pre­scott i Salt Lake City • Prze­pro­wadz­ka do Mis­so­uri • Ko­mi­sarz po­li­cji w La­mar • Mał­żeń­stwo • Dziw­na śmierć Uril­li • Bój­ka z brać­mi Su­ther­land • Pro­ces o 20 do­la­rów

Hi­sto­ria Ir­land­czy­ków w Ir­lan­dii i hi­sto­ria Ir­land­czy­ków w Ame­ry­ce to dwa do­sko­na­le sy­me­trycz­ne i cał­ko­wi­cie prze­ciw­staw­ne zja­wi­ska. Ame­ry­ka była kra­jem imi­gran­tów, Ir­lan­dia – kra­jem nie­ustan­nie ata­ko­wa­nym przez na­jeźdź­ców. Po­cząw­szy od Hen­ry­ka II i jego nor­mań­skich po­plecz­ni­ków w XII stu­le­ciu, sta­ra­no się na­rzu­cić Ir­land­czy­kom obce pra­wa i oby­cza­je. Oni jed­nak opie­ra­li się tym pró­bom, jak tyl­ko mo­gli. Mie­li wła­sną kul­tu­rę, któ­ra w zu­peł­no­ści ich sa­tys­fak­cjo­no­wa­ła. Za to, że kon­se­kwent­nie tkwi­li przy swo­jej tra­dy­cji i nie chcie­li prze­cho­dzić na pro­te­stan­tyzm, za­słu­ży­li w oczach An­gli­ków na mia­no „bar­ba­rzyń­ców”.

Naj­wię­cej wy­cier­pie­li Ir­land­czy­cy w XVII wie­ku. W jed­nej tyl­ko bi­twie pod Dro­ghe­dą woj­ska Crom­wel­la zma­sa­kro­wa­ły 2800 miesz­kań­ców Zie­lo­nej Wy­spy, w tym – oprócz żoł­nie­rzy – wie­lu du­chow­nych i cy­wi­lów. Oli­ver Crom­well okre­ślił tę bi­twę „prze­ja­wem nad­zwy­czaj­nej ła­ski”. Atak na Ir­lan­dię, a póź­niej jesz­cze na Szko­cję, an­giel­ski dyk­ta­tor uza­sad­niał ko­niecz­no­ścią znisz­cze­nia ro­ja­li­stycz­nej opo­zy­cji, w rze­czy­wi­sto­ści jed­nak cho­dzi­ło o wy­własz­cze­nie szlach­ty oraz chło­pów i ob­da­ro­wa­nie zie­mią zwo­len­ni­ków re­pu­bli­ki oraz po­łą­cze­nie Ir­lan­dii i Szko­cji z An­glią ści­słą unią po­li­tycz­ną i go­spo­dar­czą. W la­tach czter­dzie­stych XVII wie­ku po­nad sześć ty­się­cy Ir­land­czy­ków zmar­ło wsku­tek woj­ny, gło­du i za­ra­zy. Więk­szą część wy­spy Crom­well roz­dzie­lił mię­dzy swo­ich do­wód­ców, ty­sią­ce Ir­land­czy­ków zaś sprze­dał do nie­wo­li, na plan­ta­cje w In­diach Za­chod­nich.

W ko­lej­nym stu­le­ciu ży­cie Ir­land­czy­ków w ich wła­snym kra­ju ni­czym nie róż­ni­ło się od eg­zy­sten­cji w ko­lo­nii kar­nej. Po­zba­wio­nych praw ir­landz­kich ka­to­li­ków obo­wią­zy­wał za­kaz po­sia­da­nia ko­nia war­te­go wię­cej niż pięć gwi­nei, ode­bra­no im pra­wo gło­su, spra­wo­wa­nia są­dów, na­ucza­nia w szko­łach, no­sze­nia bro­ni, wstę­po­wa­nia do woj­ska i ma­ry­nar­ki, upra­wia­nia za­wo­du praw­ni­ka i zaj­mo­wa­nia sta­no­wisk pań­stwo­wych. Ir­landz­ki rze­mieśl­nik nie mógł za­trud­niać wię­cej niż dwóch cze­lad­ni­ków. Ka­to­lic­kim ko­ścio­łom nie wol­no było mieć wież.

W po­cząt­kach XIX wie­ku wiel­cy ob­szar­ni­cy, kon­so­li­du­jąc swo­je po­sia­dło­ści, ru­go­wa­li ty­sią­ce ir­landz­kich chło­pów z zie­mi. Ko­lej­ne nie­uro­dza­je w la­tach 1845 i 1846 spo­wo­do­wa­ły ma­so­wą klę­skę gło­du i roz­rzu­ci­ły po kra­ju całe ro­dzi­ny, błą­ka­ją­ce się w po­szu­ki­wa­niu po­ży­wie­nia. Słab­si pa­da­li w dro­dze, inni trwa­li przy ogni­skach aż do śmier­ci gło­do­wej. Ir­lan­dia prze­ży­wa­ła wów­czas na­praw­dę cięż­kie cza­sy, a wie­lu jej miesz­kań­ców, gnę­bio­nych bie­dą i nie­do­stat­kiem, pa­trzy­ło co­dzien­nie na to, jak ich dzie­ci przy­mie­ra­ją gło­dem, jak żona po­da­je pu­stą pierś nie­mow­lę­ciu o bla­dej twa­rzycz­ce. W ca­łym kra­ju nie było miej­sca, gdzie nie la­ły­by się łzy.

Wiel­ki Głód trwał w Ir­lan­dii przez pięć lat. W tym cza­sie licz­ba lud­no­ści kra­ju spa­dła z oko­ło 8,5 mi­lio­na do oko­ło 6,5 mi­lio­na. „Wi­dy­wa­ło się ob­raz­ki roz­dzie­ra­ją­ce ser­ce” – pi­sał ka­pi­tan Ro­bert E. For­bes z Bo­sto­nu, któ­ry od­wie­dził wte­dy Cork. Bo­stoń­skie pi­smo „Pi­lot” ape­lo­wa­ło: „Na imię Boga, daj­cie nam to po­ko­le­nie tkwią­ce w cze­lu­ści ir­landz­kie­go gro­bu, a my je wy­kar­mi­my, aby żyć mo­gło, nie umie – I sta­ło się. Tłu­my Ir­land­czy­ków za­czę­ły scho­dzić na ląd w ame­ry­kań­skich por­tach, od Bo­sto­nu po Nowy Or­le­an. Każ­dy, kto tyl­ko mógł, sprze­da­wał swój nędz­ny do­by­tek i prze­mie­rzał Oce­an, aby do­trzeć do tego kra­ju, gdzie psze­ni­ca ro­dzi się dwa razy do roku, a zło­to ko­pie się jak kar­to­fle. Gwał­tow­nie po­więk­sza­li falę eu­ro­pej­skich imi­gran­tów, któ­rych licz­ba, na pięt­na­ście lat przed Woj­ną Se­ce­syj­ną się­gnę­ła szczy­tu. Od maja 1847 roku, kie­dy No­wo­jor­ski Ko­mi­sa­riat Emi­gra­cyj­ny po raz pierw­szy za­re­je­stro­wał do­kład­ne dane, do koń­ca roku 1860 przez sam tyl­ko port w No­wym Jor­ku przy­by­ło do Ame­ry­ki oko­ło 2,5 mi­lio­na imi­gran­tów. Z tego po­nad mi­lion sta­no­wi­li Ir­land­czy­cy – żad­na inna gru­pa na­ro­do­wa nie była tak licz­na.

Na miej­scu oka­zy­wa­ło się naj­czę­ściej, że Ame­ry­ka nie jest wca­le taka, jak gło­si­ły le­gen­dy. Wie­lu przy­by­szów stwier­dza­ło z przy­kro­ścią, że zmia­na miej­sca po­by­tu wca­le nie ozna­cza od­mia­ny losu. Bie­dak ir­landz­ki sta­wał się bie­da­kiem ame­ry­kań­skim. Tu­taj był kop­niak, tam prze­kleń­stwo i każ­dy trak­to­wał z góry bied­ne­go Ir­land­czy­ka. Ru­sza­li więc da­lej i da­lej, ale bar­dzo rzad­ko na koń­cu tego szla­ku spo­ty­ka­li szczę­ście i do­bro­byt. Jed­no­cze­śnie jed­nak cał­kiem spo­ra licz­ba ofiar wie­lo­wie­ko­we­go uci­sku do­pra­co­wa­ła się w Ame­ry­ce wiel­kich for­tun, zna­cze­nia i sza­cun­ku. Ener­gicz­nym i am­bit­nym szczę­ścia­rzom Ame­ry­ka ofia­ro­wa­ła nowe ży­cie. Tych, po­cząt­ko­wo nie­licz­nych, wy­brań­ców losu, było z każ­dym ro­kiem co­raz wię­cej.

Ir­landz­ki emi­grant – czy to bun­tow­nik, czy za­wzię­ty upar­ciuch – przy­by­wał do Ame­ry­ki z so­lid­nym ba­ga­żem po­li­tycz­nych do­świad­czeń, cał­ko­wi­cie in­nych niż te, któ­re za­stać miał w no­wym kra­ju. W Ame­ry­ce ży­cie po­li­tycz­ne przy­bra­ło for­mę sa­mo­rzą­dów, w Ir­lan­dii na­to­miast mia­ło ono po­stać nie­ustan­nej re­be­lii, któ­ra nig­dy nie prze­ro­dzi­ła się w re­wo­lu­cję. Ame­ry­ka trosz­czy­ła się o or­ga­ni­za­cję spo­łecz­ną, pra­wo do re­pre­zen­ta­cji, for­my le­gi­sla­cyj­ne, rów­no­wa­gę i gra­ni­ce wła­dzy; Ir­lan­dia tym­cza­sem zaj­mo­wa­ła się zor­ga­ni­zo­wa­nym sa­bo­ta­żem i pro­te­sta­mi prze­ciw­ko nie­spra­wie­dli­wym pra­wom. Ame­ry­ka­nie ba­zo­wa­li na le­ga­li­zmie i in­sty­tu­cjach for­mal­nych; Ir­land­czy­cy wo­le­li środ­ki nie­for­mal­ne, po­za­praw­ne, a na­wet czę­sto sprzecz­ne z pra­wem. Mimo to ir­landz­kie do­świad­cze­nia nie zmar­no­wa­ły się w Ame­ry­ce.

Umie­jęt­na trans­for­ma­cja sta­rych do­świad­czeń na grunt ame­ry­kań­ski szyb­ko zro­dzi­ła nowe in­sty­tu­cje po­li­tycz­ne. Nie mi­nę­ły dwa dzie­się­cio­le­cia, a uci­śnio­ny Ir­land­czyk ze Sta­re­go Świa­ta sta­wał się pew­nym swe­go Ame­ry­ka­ni­nem-Ir­land­czy­kiem. Or­ga­ni­zo­wa­no się te­raz nie prze­ciw­ko wła­dzom, lecz we współ­pra­cy z wła­dza­mi. Na­ra­dza­no się nie kon­spi­ra­cyj­nym szep­tem, lecz w gło­śnych, otwar­tych dys­pu­tach, na fo­rum rad miej­skich, zgro­ma­dzeń sta­no­wych, a na­wet Kon­gre­su Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Uci­śnie­ni za­sie­dli na naj­wyż­szych sta­no­wi­skach. Bo­le­sne do­świad­cze­nie, wy­nie­sio­ne z oj­czy­zny, uła­twi­ło im zdo­by­cie wła­dzy w Ame­ry­ce.

*

Tho­mas Earp wy­emi­gro­wał z Ir­lan­dii do Ame­ry­ki już w po­cząt­kach XVIII wie­ku. Jego pra­wnuk, Jo­siah, zo­stał pierw­szym „wal­czą­cym Ear­pem”, wstę­pu­jąc w roku 1789 do Ar­mii Ko­lo­nial­nej w Ma­ry­land. Jo­sia­ho­wi przy­pa­dło rów­nież za­szczyt­ne mia­no pierw­sze­go z Ear­pów o „swę­dzą­cych sto­pach”, jak na­zy­wa­no wów­czas lu­dzi, któ­rzy nie po­tra­fi­li zbyt dłu­go usie­dzieć w jed­nym miej­scu. Miesz­kał aż w czte­rech róż­nych sta­nach, za­nim osta­tecz­nie osiadł na sta­łe w miej­sco­wo­ści Hart­ford w Ken­tuc­ky. Tam wła­śnie dzia­dek Wy­at­ta, Wal­ter Earp, spło­dził ze swą żoną Mary Ann Ear­ly więk­szość z ich dzie­wię­cior­ga po­tom­stwa.

Je­den z sy­nów Wal­te­ra, Ni­cho­las, po­ślu­bił w 1836 roku uro­dzi­wą 23-let­nią pan­nę Abi­ga­il Storm, cór­kę wła­ści­cie­la są­sied­niej far­my. 7 paź­dzier­ni­ka na­stęp­ne­go roku uro­dził im się syn, któ­re­mu nada­no imio­na New­ton Ja­sper. We wrze­śniu 1838 roku na świe­cie po­ja­wi­ła się mała Mary (Ma­riah), ale za­ba­wi­ła na nim bar­dzo krót­ko, umie­ra­jąc za­le­d­wie po kil­ku mie­sią­cach. Dzie­więć mie­się­cy po niej, 8 paź­dzier­ni­ka 1839 roku tą samą dro­gą po­dą­ży­ła rów­nież Abi­ga­il.

Owdo­wia­ły Ni­cho­las, nie mo­gąc so­bie po­ra­dzić z opie­ką nad dwu­let­nim New­to­nem, szyb­ko zna­lazł so­bie dru­gą żonę. 27 lip­ca 1940 roku oże­nił się z Vir­gi­nią Ann Co­ok­sey, przy­szła mat­ką pię­ciu do­rod­nych sy­nów i trzech có­rek.

Ku wiel­kie­mu utra­pie­niu Vir­gi­nii, Ni­cho­las odzie­dzi­czył po swo­ich przod­kach ich strasz­li­wą cho­ro­bę w po­sta­ci „swę­dzą­cych stóp”. Był czło­wie­kiem, któ­ry po pro­stu lu­bił wę­dro­wać. A je­śli taki czło­wiek raz obie­rze ja­kąś dro­gę, to iść nią musi aż do koń­ca. Błot­ni­sta czy su­cha, ska­li­sta czy gład­ka, rów­na czy stro­ma – nie może z niej za­wró­cić. Może zmie­nić imię, ubra­nie, za­wód czy ka­pe­lusz, ale za­wsze coś go bę­dzie gnać przed sie­bie. Jego sy­no­wie do­tknię­ci byli jesz­cze gor­szą za­ra­zą, prze­ka­za­ną w ge­nach przez pra­pra­dziad­ka Jo­sia­ha, pierw­sze­go „wal­czą­ce­go Ear­pa”. Uśpio­ny do­tąd przez kil­ka po­ko­leń wi­rus ujaw­nił się w nich w ca­łej peł­ni, ale fakt ten miał wyjść na jaw do­pie­ro w przy­szło­ści.

Kie­dy tyl­ko po­ja­wi­li się na świe­cie Ja­mes (1841) i Vir­gil (1843), pan Earp prze­pro­wa­dził się wraz z całą ro­dzi­ną do Mon­mo­uth w Il­li­no­is, ma­łe­go mia­stecz­ka, li­czą­ce­go so­bie nie­speł­na ty­siąc miesz­kań­ców. Tak za­czę­ła się trwa­ją­ca pra­wie czte­ry dzie­się­cio­le­cia ody­se­ja Ear­pów, pod­czas któ­rej prze­mie­rzy­li kon­ny­mi wo­za­mi i po­cią­ga­mi w su­mie po­nad 8 ty­się­cy mil.

Na no­wym miej­scu Ni­cho­las za­jął się pro­wa­dze­niem far­my, upra­wą ty­to­niu, za­rzą­dza­niem miej­sco­wym sa­lo­onem, a w wol­nych chwi­lach spra­wo­wał funk­cję sę­dzie­go po­ko­ju. Mimo sprzy­ja­ją­ce­go kli­ma­tu, rol­ni­kom nie wio­dło się jed­nak w tym okre­sie zbyt do­brze, głów­nie z po­wo­du bra­ku do­świad­cze­nia. Nie dało się do­brze go­spo­da­ro­wać, nie ma­jąc pew­nej stra­te­gii, gdyż te­ren był su­chy i nie sto­so­wa­no jesz­cze wie­lu skład­ni­ków od­żyw­czych, po­trzeb­nych w upra­wie zie­mi. Do do­bre­go funk­cjo­no­wa­nia far­my po­trze­ba było spo­ro wie­dzy i do­świad­cze­nia, któ­rych panu Ni­cho­la­so­wi zde­cy­do­wa­nie bra­ko­wa­ło.

We wrze­śniu 1845 roku Ear­pom uro­dzi­ła się có­recz­ka, Mar­tha Eli­za­beth, któ­ra zmar­ła na­stęp­nie w wie­ku nie­speł­na je­de­na­stu lat.

Tym­cza­sem do Wa­szyng­to­nu do­tar­ła wia­do­mość o tym, że ar­mia mek­sy­kań­ska prze­kro­czy­ła Rio Gran­de i że w star­ciu z nią zgi­nę­ło szes­na­stu ame­ry­kań­skich żoł­nie­rzy. Był to pre­tekst, na któ­ry już od daw­na cze­kał pre­zy­dent Ja­mes K. Polk, lub – jak twier­dzo­no póź­niej – sam go po mi­strzow­sku wy­re­ży­se­ro­wał. W no­cie do Kon­gre­su, na­gi­na­jąc fak­ty do swo­ich ce­lów, ogło­sił, że po „se­rii gróźb Mek­syk prze­lał krew Ame­ry­ka­nów” na ich wła­snej zie­mi. 13 maja 1846 roku obie izby przy­gnia­ta­ją­cą więk­szo­ścią gło­sów uchwa­li­ły de­kla­ra­cję woj­ny oraz nada­ły pre­zy­den­to­wi pra­wo do stwo­rze­nia pięć­dzie­się­cio­ty­sięcz­nej ar­mii ochot­ni­czej. Jed­nym z owych ochot­ni­ków zo­stał Ni­co­las Earp, któ­ry jako sier­żant dra­go­nów wy­ru­szył z Mon­mo­uth w kom­pa­nii do­wo­dzo­nej przez Wy­at­ta Ber­ry’ego Stap­pa.

Cho­ciaż ar­mia mek­sy­kań­ska była dużo licz­niej­sza, to Ame­ry­ka­nie dys­po­no­wa­li znacz­nie no­wo­cze­śniej­szym uzbro­je­niem i da­le­ko lep­szy­mi do­wód­ca­mi. 2 i 3 lu­te­go 1847 roku je­den z nich, ge­ne­rał Za­cha­ry Tay­lor, roz­bił w puch pod Bu­ena Vi­sta trzy­krot­nie licz­niej­sze woj­ska dyk­ta­to­ra Mek­sy­ku, An­to­nio Lo­pe­za de San­ta Anny. Kil­ka dni póź­niej, po wy­sa­dze­niu swej ar­mii na ląd pod Vera Cruz, ge­ne­rał Win­field Scott za­jął mia­sto po osiem­na­sto­dnio­wym ob­lę­że­niu, a na­stęp­nie po­ko­nał 400 ki­lo­me­trów tra­sy w trud­nym te­re­nie, bro­nio­nym za­wzię­cie przez Mek­sy­ka­nów. Po za­da­niu po­waż­nej klę­ski San­ta An­nie w kwiet­niu pod Cer­ro Gor­do, Scott sto­czył jesz­cze kil­ka za­cię­tych bi­tew przed ude­rze­niem na wiel­ką for­te­cę gór­ską Cha­pul­te­pec. W sierp­niu Ame­ry­ka­nie do­tar­li na wy­so­ki pła­sko­wyż mek­sy­kań­ski, a 14 wrze­śnia wkro­czy­li do Me­xi­co City. Mimo iż ar­mia Scot­ta li­czy­ła nie­ca­łe 10 ty­się­cy żoł­nie­rzy, w tym po­ło­wę sta­no­wi­li sła­bo wy­szko­le­ni ochot­ni­cy, kam­pa­nia prze­ciw­ko prze­wa­ża­ją­cym si­łom prze­ciw­ni­ka trwa­ła za­le­d­wie sześć mie­się­cy.

Na mocy za­war­te­go 2 lu­te­go 1848 roku w Gu­ada­lu­pe trak­ta­tu po­ko­na­ni mu­sie­li od­dać Ame­ry­ka­nom Ka­li­for­nię i Nowy Mek­syk – a więc nie­mal po­ło­wę swe­go te­ry­to­rium – i uznać gra­ni­ce Tek­sa­su na Rio Gran­de. Za od­stą­pio­ne te­ry­to­ria Ame­ry­ka­nie zgo­dzi­li się ła­ska­wie za­pła­cić 15 mi­lio­nów do­la­rów oraz prze­jąć dłu­gi Mek­sy­ku wo­bec oby­wa­te­li ame­ry­kań­skich na sumę 3,25 mln $.

Woj­na mek­sy­kań­ska przy­spo­rzy­ła Sta­nom Zjed­no­czo­nym ogrom­nych ko­rzy­ści. Uzy­ska­ły one do­dat­ko­we pół mi­lio­na mil kwa­dra­to­wych po­wierzch­ni, a ich te­ry­to­rium na kon­ty­nen­cie osią­gnę­ło pra­wie koń­co­wy kształt. Waż­ną zdo­by­czą był mię­dzy in­ny­mi port San Fran­ci­sco – bra­ma za­rów­no na Da­le­ki Wschód, jak i do bo­ga­tych za­so­bów ko­pal­nych Ka­li­for­nii. Jed­nak cena, jaką przy­szło za­pła­cić za za­tknię­cie fla­gi nad Pa­cy­fi­kiem, była rów­nież nie­ma­ła. Dzia­ła­nia mi­li­tar­ne kosz­to­wa­ły pra­wie 100 mi­lio­nów do­la­rów oraz po­chło­nę­ły ży­cie po­nad 13 ty­się­cy żoł­nie­rzy, z któ­rych więk­szość zmar­ła od cho­rób. W dłuż­szej per­spek­ty­wie cena ta była jesz­cze wyż­sza, gdyż woj­na mek­sy­kań­ska roz­bu­dzi­ła przy­ci­chły od daw­na kon­flikt na tle po­sze­rze­nia za­się­gu nie­wol­nic­twa, roz­po­czy­na­jąc okres gwał­tow­nej ry­wa­li­za­cji mię­dzy re­gio­na­mi, ma­ją­cy już nie­dłu­go za­koń­czyć się woj­ną do­mo­wą.

O tych wszyst­kich wy­da­rze­niach Ni­cho­las słu­chał już jed­nak w za­ci­szu swe­go domu w Mon­mo­uth, do­kąd przy­wie­zio­no go ran­ne­go w czerw­cu 1847 roku. Przy­czy­ną kon­tu­zji ko­la­na dziel­ne­go wo­ja­ka nie była jed­nak kula prze­ciw­ni­ka, lecz kop­nię­cie ame­ry­kań­skie­go muła, wy­raź­nie nie­po­tra­fią­ce­go usza­no­wać pa­trio­tycz­nych uczuć swe­go wła­ści­cie­la. Dzie­więć mie­się­cy póź­niej, 17 mar­ca 1848 roku Vir­gi­nia po­wi­ła ko­lej­ne­go syna, któ­re­mu na cześć do­wód­cy Ni­cho­la­sa z mek­sy­kań­skiej woj­ny nada­no imię Wy­att Ber­ry Stapp.

*

Nie­speł­na kil­ka­na­ście mie­się­cy po po­wro­cie z woj­ny Ni­cho­la­sa znów za­czę­ła „swę­dzieć sto­pa”. Nie na­my­śla­jąc się wie­le, sprze­dał far­mę oraz sa­lo­on i prze­niósł ro­dzi­nę do mia­stecz­ka Pel­la w Iowa. Kon­ty­nen­tal­ny, cie­pły i wil­got­ny kli­mat za­pew­niał tam rol­ni­kom śred­nio 158 dni okre­su we­ge­ta­cji upraw w roku. Po­ło­żo­na w cen­trum tak zwa­ne­go Corn Belt (Pasa ku­ku­ry­dzy) – wiel­kie­go ob­sza­ru upra­wy tej ro­śli­ny – Iowa przez lata była jed­nym z naj­bo­gat­szych sta­nów rol­ni­czych USA. Far­my zaj­mo­wa­ły po­nad 9/10 po­wierzch­ni. Wspa­nia­łe plo­ny ku­ku­ry­dzy, prze­zna­czo­nej głów­nie na pa­szę dla trzo­dy, za­pew­nia­ły jej w tej dzie­dzi­nie pierw­sze miej­sce w kra­ju.

Przez wie­ki żyli tu In­dia­nie – Bu­dow­ni­czo­wie Kop­ców. Pierw­si pod­bi­li ob­szar Iowy Fran­cu­zi, po­tem na­le­ża­ła ona do Hisz­pa­nów. W 1803 roku prze­szła we wła­da­nie ame­ry­kań­skie. Przej­ścio­wo za­miesz­ki­wa­ły te re­jo­ny ple­mio­na in­diań­skie usu­nię­te ze wschod­nich sta­nów, ale przed kil­ko­ma laty wy­gna­no je do Kan­sas.

Rząd ame­ry­kań­ski przy­dzie­lił Ni­co­la­so­wi w Pel­la 160 akrów zie­mi, na któ­rej przez na­stęp­nych sie­dem lat upra­wiał ku­ku­ry­dzę, zaj­mu­jąc się przy oka­zji pro­wa­dze­niem skle­pu, świad­czył usłu­gi w dzie­dzi­nie na­pra­wia­nia uprzę­ży oraz – po­dob­nie jak w Mon­mo­uth – spra­wo­wał funk­cję sę­dzie­go po­ko­ju.

Wio­sną 1856 roku, bez żad­ne­go kon­kret­ne­go po­wo­du, pan Earp sprze­dał swój ma­ją­tek i po­wró­cił wraz z ro­dzi­ną do Il­li­no­is. Po upły­wie ko­lej­nych dwóch lat „swę­dzą­ce sto­py” znów wy­gna­ły Ni­cho­la­sa z Mon­mo­uth i za­wio­dły go z po­wro­tem do Pel­la. Nie­któ­rzy bio­gra­fo­wie po­da­ją, że przy­czy­ną wy­jaz­du z Mon­mo­uth były kło­po­ty z pra­wem, bo­wiem od cza­su do cza­su Ni­cho­las zwykł był do­ra­biać so­bie nie­le­gal­nym han­dlem al­ko­ho­lem.

Po­mię­dzy usta­wicz­ny­mi prze­pro­wadz­ka­mi ro­dzi­na Ear­pów po­więk­szy­ła się o dal­sze dzie­ci. 24 kwiet­nia 1851 roku uro­dził się Mor­gan, w 1855 roku przy­szedł na świat War­ren, a w 1858 Vir­gi­nia Ann, któ­rej – po­dob­nie jak Mar­th­cie Eli­za­beth – nie było prze­zna­czo­ne dłu­gie ży­cie.

Tym­cza­sem w kra­ju na­ra­sta­ło co­raz więk­sze wrze­nie, któ­re osią­gnąć mia­ło swo­je apo­geum w roku 1861. Już od dłuż­sze­go cza­su roz­ma­ite zna­ki na nie­bie i na zie­mi zwia­sto­wa­ły czy to klę­ski ja­kieś, czy nad­zwy­czaj­ne wy­da­rze­nia. Na­wet roje w pa­sie­kach po­czę­ły się bu­rzyć i hu­czeć w nie­na­tu­ral­ny spo­sób, a by­dło ry­cza­ło po za­gro­dach. Róż­ni­ce po­glą­dów co do dal­sze­go roz­wo­ju Sta­nów Zjed­no­czo­nych, pre­zen­to­wa­ne przez po­łu­dnio­we i pół­noc­ne re­gio­ny kra­ju, na­bra­ły z cza­sem głę­bi Wiel­kie­go Ka­nio­nu.

Wła­ści­wie to jed­ność USA od sa­me­go po­cząt­ku opar­ta była na kru­chych pod­sta­wach. Kon­sty­tu­cję two­rzo­no z wiel­ką tro­ską o to, aby po­go­dzić po­trze­bę ist­nie­nia sil­ne­go rzą­du fe­de­ral­ne­go z aspi­ra­cja­mi sta­nów do au­to­no­mii. Cho­ciaż usta­wa nie wy­po­wia­da­ła się w kwe­stii nie­wol­nic­twa, oba­wy sła­bo za­lud­nio­nych sta­nów po­łu­dnio­wych, że wy­bor­cy z Pół­no­cy mo­gli­by znisz­czyć ich go­spo­dar­kę, zo­sta­ły po­cząt­ko­wo roz­pro­szo­ne. Pierw­szy wiel­ki za­targ na tym tle zo­stał ure­gu­lo­wa­ny przez tak zwa­ny Kom­pro­mis Mis­so­uri w 1820 roku, okre­śla­ją­cy gra­ni­ce za­się­gu nie­wol­nic­twa w Unii do 36o 30' pół­noc­nej sze­ro­ko­ści geo­gra­ficz­nej. W efek­cie utrwa­lił się po­dział USA na sta­ny wol­ne i nie­wol­ni­cze. Cza­so­wo za­że­gna­ny kon­flikt wy­buchł zno­wu na tle te­ry­to­riów zdo­by­tych w woj­nie mek­sy­kań­skiej. Na Po­łu­dniu uku­to oso­bli­wą teo­rię, we­dług któ­rej nie­wol­nic­two uzna­no za istot­ne do­bro dla obu stron: dla nie­wol­ni­ków dla­te­go, że wy­pro­wa­dza ich ze sta­nu dzi­ko­ści, bia­łym na­to­miast, dzię­ki zwol­nie­niu ich od pra­cy fi­zycz­nej, po­zwa­la na za­ję­cie się roz­wo­jem na­uki i kul­tu­ry. Wska­zy­wa­no rów­nież – nie bez ra­cji – że los nie­wol­ni­ka na plan­ta­cjach jest czę­sto zno­śniej­szy niż dola ro­bot­ni­ka w fa­bry­ce.

W 1854 roku uchwa­lo­no usta­wę Kan­sas-Ne­bra­ska, w któ­rej po­zwo­lo­no przy­szłym sta­nom na po­dej­mo­wa­nie sa­mo­dziel­nych de­cy­zji w kwe­stii nie­wol­nic­twa. W tym sa­mym cza­sie po­wsta­ła par­tia re­pu­bli­kań­ska, uzna­ją­ca za swój cel za­trzy­ma­nie roz­wo­ju tego ha­nieb­ne­go pro­ce­de­ru.

Stop­nio­wo jed­nak sta­wa­ło się co­raz bar­dziej oczy­wi­ste, że pro­blem nie­wol­nic­twa po­zo­stał nie­roz­strzy­gnię­ty tyl­ko dla­te­go, że licz­ba sta­nów „wol­nych” i le­ga­li­zu­ją­cych nie­wol­nic­two była mniej wię­cej rów­na. Wy­da­wa­ło się, że rów­no­wa­ga może zo­stać utrzy­ma­na. W ra­mach kom­pro­mi­su stan, w któ­rym ist­nia­ło nie­wol­nic­two, był przyj­mo­wa­ny do wspól­no­ty jed­no­cze­śnie ze sta­nem wol­nym (na przy­kład w 1820 roku, przy­ję­to wol­ny stan Ma­ine i uzna­ją­ce nie­wol­nic­two Mis­so­uri). Aż do po­ło­wy XIX wie­ku sen­ty­men­ty abo­li­cjo­ni­stycz­ne na Pół­no­cy nie były sil­ne (abo­li­tion – znie­sie­nie, zrzu­ce­nie pra­wa, w tym wy­pad­ku nie­wol­nic­twa). Po za­prze­sta­niu przy­wo­że­nia ta­niej siły ro­bo­czej z Afry­ki w 1808 roku miesz­kań­cy Pół­no­cy uwa­ża­li co naj­wy­żej, że nie­wol­nic­two jest ana­chro­ni­zmem, któ­ry sam po pro­stu pew­ne­go dnia za­nik­nie.

Tym, co na­praw­dę zmie­ni­ło sy­tu­ację, był gwał­tow­ny roz­wój kra­ju, któ­ry spra­wił, że utrzy­ma­nie po­li­tycz­nej rów­no­wa­gi po­mię­dzy Pół­no­cą a Po­łu­dniem sta­ło się nie­moż­li­we. Na Pół­no­cy do­mi­no­wał dy­na­micz­nie roz­wi­ja­ją­cy się prze­mysł. Do tam­tej­szych fa­bryk kie­ro­wa­ła się więk­szość emi­gran­tów, po­więk­sza­jąc sze­re­gi kla­sy ro­bot­ni­czej. Po­łu­dnie żyło z rol­nic­twa opar­te­go na plan­ta­cjach ba­weł­ny. Siłą rze­czy sta­ny pół­noc­ne były za­in­te­re­so­wa­ne po­li­ty­ką cel­ną, chro­nią­cą przed kon­ku­ren­cją prze­my­sło­wych to­wa­rów eu­ro­pej­skich, sta­ny po­łu­dnio­we na­to­miast żą­da­ły li­kwi­da­cji ceł ochron­nych, któ­re utrud­nia­ły eks­port ba­weł­ny na Sta­ry Kon­ty­nent, w za­mian za im­port ta­nich to­wa­rów z Eu­ro­py. Od­mien­ność go­spo­dar­cza łą­czy­ła się z od­mien­no­ścią oby­cza­jo­wo­ści. Na Po­łu­dniu osie­dla­ło się sto­sun­ko­wo wię­cej an­gli­ka­nów niż człon­ków pu­ry­tań­skich sekt. Zie­miań­sko-ary­sto­kra­tycz­ne Po­łu­dnie re­pre­zen­to­wa­ło zu­peł­nie inną kul­tu­rę niż far­mer­sko-miej­ska Pół­noc.

Kan­dy­da­tem re­pu­bli­ka­nów w wy­bo­rach pre­zy­denc­kich w 1860 roku zo­stał Abra­ham Lin­coln, ad­wo­kat z Ken­tuc­ky, zwo­len­nik abo­li­cjo­ni­zmu. Nie zdo­był wpraw­dzie ani jed­ne­go gło­su sta­nów po­łu­dnio­wych, ale po­nie­waż de­mo­kra­ci roz­bi­li się na frak­cje po­łu­dniow­ców i lu­dzi z Pół­no­cy, zdo­łał wy­grać, zdo­by­wa­jąc po­par­cie 39% gło­su­ją­cych. Wy­ni­ki wy­bo­rów po­dzie­li­ły Ame­ry­kę.

20 grud­nia Po­łu­dnio­wa Ka­ro­li­na jako pierw­sza wy­stą­pi­ła ze Sta­nów Zjed­no­czo­nych, a 4 lu­te­go na­stęp­ne­go roku, po se­ce­sji Miss­si­pi, Flo­ry­dy, Ala­ba­my, Geo­r­gii, Lu­izja­ny i Tek­sa­su, za­de­kla­ro­wa­no po­wsta­nie Kon­fe­de­ra­cji Sta­nów Ame­ry­ki Pół­noc­nej, któ­rej pierw­szym (i je­dy­nym) pre­zy­den­tem zo­stał Jef­fer­son Da­vis. W cza­sie in­au­gu­ra­cji pa­dły sło­wa, że rząd Kon­fe­de­ra­cji jest „pierw­szym w hi­sto­rii świa­ta rzą­dem opie­ra­ją­cym się na wiel­kiej fi­zycz­nej i mo­ral­nej praw­dzie” i że „Mu­rzyn nie jest rów­ny bia­łe­mu czło­wie­ko­wi”.

W tym sa­mym cza­sie na Pół­no­cy na­ra­stał ruch abo­li­cjo­ni­stów. Jego przed­sta­wi­cie­le uzna­wa­li nie­wol­nic­two za zło samo w so­bie, nie wda­jąc się w dys­ku­sje nad prze­wa­ga­mi do­brze trak­to­wa­ne­go nie­wol­ni­ka nad po­mia­ta­nym pro­le­ta­riu­szem ani nad zły­mi i do­bry­mi stro­na­mi tego sys­te­mu. Ak­tyw­nie pro­wa­dzo­no pro­pa­gan­dę prze­ciw­ko nie­wol­nic­twu i or­ga­ni­zo­wa­no uciecz­ki. Bia­li li­be­ra­ło­wie, wy­zwo­le­ni Mu­rzy­ni, ka­pła­ni, wspól­no­ty kwa­krów, włą­cza­li się stop­nio­wo w or­ga­ni­za­cję ucie­czek, two­rząc słyn­ną „Pod­ziem­ną Ko­lej” (Un­der­gro­und Ra­il­ro­ad). Nie cho­dzi­ło tu o ko­lej w sen­sie do­słow­nym, lecz o sys­tem wza­jem­nej po­mo­cy, o roz­bu­do­wa­ną sieć kry­jó­wek i dzia­ła­nia lu­dzi do­brej woli. Po­wsta­ła tak zwa­na „sieć kon­duk­to­rów”, prze­pro­wa­dza­ją­ca zbie­gów róż­ny­mi dro­ga­mi.

Ob­jąw­szy w mar­cu 1861 roku urząd pre­zy­den­ta, Lin­coln stwier­dził: „Nie mam za­mia­ru bez­po­śred­nio czy po­śred­nio in­ge­ro­wać w kwe­stię nie­wol­nic­twa w sta­nach, w któ­rych ono ist­nie­je. Uwa­żam, że nie mam do tego pod­sta­wy praw­nej, a tak­że nie chcę tego czy­nić”. Rów­nież znacz­na część po­li­ty­ków z Pół­no­cy uzna­wa­ła, że na­rzu­ce­nie sta­nom po­łu­dnio­wym obo­wiąz­ku znie­sie­nia nie­wol­nic­twa sta­ło­by w sprzecz­no­ści z kon­sty­tu­cją, gwa­ran­tu­ją­cą ochro­nę wła­sno­ści oraz za­bez­pie­cza­ją­cą au­to­no­mię władz sta­no­wych w tym wzglę­dzie. Jed­nak w spra­wie naj­wyż­szej wagi, to zna­czy prze­trwa­nia Sta­nów Zjed­no­czo­nych, pre­zy­dent re­pre­zen­to­wał po­sta­wę nie­ugię­tą.

12 kwiet­nia 1861 roku woj­ska Ka­ro­li­ny Po­łu­dnio­wej za­ata­ko­wa­ły wier­ny Unii Fort Sum­ter. Na oczach licz­nie zgro­ma­dzo­nej pu­blicz­no­ści na­stą­pi­ła obu­stron­na ka­no­na­da ar­ty­le­ryj­ska, w któ­rej nikt wpraw­dzie nie zgi­nął, ale woj­ska fe­de­ral­ne uzna­ły się za po­ko­na­ne i w pa­rad­nym szy­ku opu­ści­ły twier­dzę. Ten do­syć ope­ret­ko­wy po­czą­tek otwie­rał jed­ną z naj­krwaw­szych i naj­okrut­niej­szych w do­tych­cza­so­wych dzie­jach wo­jen.

W od­po­wie­dzi na apel Lin­col­na, aby ze­brać woj­ska prze­ciw­ko Po­łu­dniu, na­stą­pi­ły ko­lej­ne se­ce­sje: Wir­gi­nii, Ar­kan­sas, Ten­nes­see i Pół­noc­nej Ka­ro­li­ny. Kon­flikt na­ra­stał. Po­nie­waż Pół­noc dys­po­no­wa­ła znacz­ną prze­wa­gą lud­no­ścio­wą i go­spo­dar­czą, wy­da­wa­ło się, że szyb­ko zwy­cię­ży, za­pew­ne w cią­gu kil­ku mie­się­cy. Na po­ko­na­nie Po­łu­dnia jan­ke­si po­trze­bo­wa­li jed­nak kil­ku lat i nie od razu było ja­sne, że woj­nę tę wy­gra­ją.

Pierw­sza wal­na bi­twa, pod Ma­nas­sas w pół­noc­nej Wir­gi­nii, zwa­na bi­twą nad rze­ką Bull Run w lip­cu 1861 roku, nie po­zo­sta­wi­ła złu­dzeń, po któ­rej stro­nie jest kunszt wo­jen­ny i kto koń­czył lep­sze szko­ły woj­sko­we. Do­wo­dze­ni przez ge­ne­ra­ła Lee bit­ni my­śli­wi i far­me­rzy z po­łu­dnia, spra­wi­li Pół­no­cy strasz­li­we la­nie. Ro­bert E. Lee był prze­ciw­ni­kiem nie­wol­nic­twa i otrzy­mał pro­po­zy­cję ob­ję­cia do­wódz­twa od obu stron. Opo­wie­dział się za Kon­fe­de­ra­ta­mi, nie chcąc wal­czyć prze­ciw­ko ro­dzin­nej Wir­gi­nii. Jak w każ­dej woj­nie do­mo­wej, mo­ty­wa­cje po­szcze­gól­nych żoł­nie­rzy były zresz­tą róż­no­rod­ne: lo­jal­ność wo­bec ro­dzi­ny lub kra­ju, wznio­słe ide­ały, po­szu­ki­wa­nie przy­go­dy lub żą­dza krwi.

Śle­dząc wzlo­ty i upad­ki kam­pa­nii wo­jen­nej – od zwy­cięstw Kon­fe­de­ra­tów w pierw­szych la­tach, po­przez za­koń­czo­ne po­wo­dze­niem ob­lę­że­nie Vicks­bur­ga przez do­wo­dzą­ce­go woj­ska­mi Unii ge­ne­ra­ła Uly­ses­sa Gran­ta w 1863 roku i nisz­czy­ciel­ski marsz ge­ne­ra­ła Wil­lia­ma Sher­ma­na do mo­rza w 1864, do osta­tecz­ne­go pod­da­nia się za­mknię­te­go w pu­łap­ce przez woj­ska Gran­ta i Sher­ma­na ge­ne­ra­ła Lee w Ap­po­mat­tox 9 kwiet­nia 1864 – ła­two stra­cić z oczu fakt, że to nie umie­jęt­no­ści ge­ne­ra­łów, lecz czyn­ni­ki czy­sto eko­no­micz­ne prze­chy­li­ły sza­lę zwy­cię­stwa na stro­nę Unii. Pół­no­cy uda­ło się utrzy­mać han­del z resz­tą świa­ta, w związ­ku z czym mo­gła prze­zna­czyć nad­wyż­kę do­cho­dów na pro­duk­cję amu­ni­cji. Co wię­cej, ży­cie na Pół­no­cy to­czy­ło się nie­mal bez zmian, mimo iż stra­ci­ła tyle samo żoł­nie­rzy, co Po­łu­dnie. Go­spo­dar­ka Po­łu­dnia na­to­miast była zruj­no­wa­na: dwie trze­cie ma­jąt­ku ule­gły znisz­cze­niu, udział w na­ro­do­wym do­cho­dzie spadł z 30 do 12%. Co czwar­ty żoł­nierz z Po­łu­dnia zo­stał za­bi­ty, a li­kwi­du­ją­ca nie­wol­nic­two słyn­na trzy­na­sta po­praw­ka do kon­sty­tu­cji, uchwa­lo­na przez Kon­gres więk­szo­ścią trzech gło­sów 21 stycz­nia 1865 roku, spo­wo­do­wa­ła, że opar­te na nie­wol­ni­czej pra­cy plan­ta­cje prze­sta­ły ist­nieć.

Woj­na po­cią­gnę­ła za sobą wie­le ofiar. Na polu wal­ki oraz w nie­wo­li od ran i cho­rób zgi­nę­ło w niej po­nad mi­lion lu­dzi. Jed­nak pań­stwo (czy­li unia sta­nów) zo­sta­ło oca­lo­ne. I nie tyl­ko oca­lo­ne. Z bra­to­bój­czej woj­ny za­czął wy­ła­niać się świa­do­my swej od­ręb­no­ści – choć zło­żo­ny z przed­sta­wi­cie­li wie­lu ras i na­ro­do­wo­ści – na­ród ame­ry­kań­ski.

*

Po­glą­dy na ży­cie Ni­cho­la­sa Ear­pa wy­klu­cza­ły nie­wol­nic­two, jako pro­ce­der sprzecz­ny z ele­men­tar­ną przy­zwo­ito­ścią, jed­nak ca­łym ser­cem był on prze­ciw­ni­kiem pro­wa­dzo­nej przez Lin­col­na po­li­ty­ki. Nie po to wal­czył z Mek­sy­kiem o Po­łu­dnio­wy Za­chód i na­ra­żał się na mor­der­cze kop­nię­cia groź­ne­go muła, żeby te­raz rząd fe­de­ral­ny od­bie­rał lu­dziom ich wła­sność, a tak­że ka­rał jego sa­me­go za pro­du­ko­wa­nie wła­snej whi­sky. To­też za­pew­ne przy­krą nie­spo­dzian­ką była dla nie­go wia­do­mość, iż trzej jego naj­star­si sy­no­wie za­si­li­li pod­czas to­czą­cej się wła­śnie woj­ny do­mo­wej sze­re­gi Unii.

By za­cią­gnąć się do ar­mii, Ja­mes, Vir­gil oraz ich przy­rod­ni brat New­ton, po­je­cha­li cich­cem do są­sied­niej miej­sco­wo­ści, bo­jąc się, że w okrę­gu Ma­rion Co­un­ty wpły­wy ich ojca mogą im to unie­moż­li­wić. Vir­gil i New­ton do­słu­ży­li się w woj­sku stop­nia sier­żan­ta, bio­rąc mię­dzy in­ny­mi udział w zdo­by­wa­niu – pod do­wódz­twem ge­ne­ra­ła Da­vi­da F. Far­ra­gu­ta naj­więk­sze­go por­tu po­łu­dnia – No­we­go Or­le­anu, w kwiet­niu 1862 roku. Po­strze­lo­ny w lewe ra­mię Ja­mes spę­dził kil­ka mie­się­cy w woj­sko­wym szpi­ta­lu, po czym zo­stał zwol­nio­ny z ar­mii i ode­sła­ny w po­cząt­kach 1863 roku do domu.

Trzy­na­sto­let­ni w dniu wy­bu­chu woj­ny Wy­att, z za­zdro­ścią pa­trzył na wy­czy­ny star­szych bra­ci. Nade wszyst­ko nie cier­piał pra­cy na roli, do któ­rej zmu­sza­li go ro­dzi­ce. Czas spę­dzo­ny przy tym żmud­nym za­ję­ciu uwa­żał za bez­pow­rot­nie stra­co­ny. Zy­cie było jed­ną wiel­ką nudą – każ­dy dzień był taki sam, a przy­szłość nie za­po­wia­da­ła się ró­żo­wo. Nie­ste­ty jego dzie­ciń­stwo przy­pa­dło na cięż­kie cza­sy. Bra­ko­wa­ło pie­nię­dzy, za to nie bra­ko­wa­ło kło­po­tów. Wy­glą­da­ło na to, że nic cie­ka­we­go już go nig­dy nie spo­tka. Bun­to­wał się prze­ciw sza­rej eg­zy­sten­cji, prze­ciw re­gu­lar­no­ści pór roku, prze­ciw jed­no­staj­ne­mu prze­mi­ja­niu cza­su, prze­ciw ży­ciu, któ­re po­zba­wio­ne było za­rów­no wiel­kich ra­do­ści, jak i wiel­kich smut­ków.

W swo­im ży­wio­le był je­dy­nie do­glą­da­jąc koni, ucząc się na nich jeź­dzić, po­lu­jąc i ćwi­cząc się w strze­la­niu z bro­ni krót­kiej oraz dłu­giej. Woj­na była czymś, co w jego mnie­ma­niu mo­gło prze­rwać nud­ną eg­zy­sten­cję. Nie­ste­ty w myśl obo­wią­zu­ją­cych prze­pi­sów nie przyj­mo­wa­no do woj­ska trzy­na­sto­lat­ków, a pro­sze­ni o za­bra­nie go ze sobą Ja­mes, Vir­gil i New­ton, zde­cy­do­wa­nie od­mó­wi­li. Zde­gu­sto­wa­ny „zdra­dą” star­szych bra­ci, po­sta­no­wił sam wy­rów­nać tę nie­spra­wie­dli­wość. Miał wpraw­dzie tyle lat, ile miał, ale był prze­cież nad wiek wy­ro­śnię­ty i przy odro­bi­nie do­brej woli moż­na by go było wziąć za peł­no­let­nie­go. Więc…

Wszyst­ko wo­kół spo­wi­ja­ła jesz­cze ciem­ność, kie­dy Wy­att pod­niósł się ze swe­go po­sła­nia. Zła­pał przy­go­to­wa­ny po­przed­nie­go dnia ple­cak z żyw­no­ścią oraz ubra­niem na zmia­nę i de­li­kat­nie, by nie obu­dzić śpią­cych ro­dzi­ców i ro­dzeń­stwa, otwo­rzył okno, przez któ­re wy­do­stał się na ze­wnątrz. Było zu­peł­nie ci­cho, tak ci­cho, że sły­szał sze­lest ko­ły­szą­cych się traw i szum od­le­głe­go po­to­ku. Kie­dy do­tarł w po­bli­że sta­cji ko­le­jo­wej, za­czę­ło świ­tać. Drze­wa wy­ło­ni­ły się na­gle z mro­ku jak gi­gan­tycz­ne bu­dow­le. Nie­bo nad gło­wą za­pło­nę­ło, a ob­ło­ki na­sią­kły z wol­na cie­płem i świa­tłem. Pta­ki roz­po­czę­ły swój kon­cert w za­ro­ślach.

Zmie­rza­jąc w stro­nę po­ły­sku­ją­cych z od­da­li sre­brem to­rów, wpadł nie­mal­że na ukry­te za kępą krze­wów małe ogni­sko, przy któ­rym sie­dzia­ło kil­ku­na­stu męż­czyzn. Były wśród nich mło­de, krzep­kie chło­pa­ki, byli star­si męż­czyź­ni albo tacy, któ­rzy wy­glą­da­li na star­ców w swo­ich ob­dar­tych gru­bych płasz­czach prze­pa­sa­nych po­stron­kiem lub rze­mie­niem, w spo­nie­wie­ra­nych okrop­nie ka­pe­lu­szach, cuch­ną­cy brud­ny­mi no­ga­mi, po­tem, ka­łem i ury­ną tak że na­wet cap mógł­by od tego smro­du ze­mdleć. Za­pi­ja­li się aro­ma­tycz­ny­mi przy­pra­wa­mi i ap­tecz­ny­mi mik­stu­ra­mi, prze­zna­czo­ny­mi do na­cie­ra­nia i za­wie­ra­ją­cy­mi spo­rą daw­kę spi­ry­tu­su. Ich oczy mia­ły tępy wy­raz oszo­ło­mie­nia, cha­rak­te­ry­stycz­ny dla lu­dzi ży­ją­cych pod go­łym nie­bem i źle od­ży­wio­nych.

– Dzień do­bry – bąk­nął za­sko­czo­ny Wy­att.

– Dla kogo do­bry, dla tego do­bry. To się jesz­cze oka­że – mruk­nął je­den z dra­bów. Dłu­gie, bia­łe jak śnieg, ale tłu­ste i po­tar­ga­ne wło­sy spa­da­ły mu na twarz spod wiel­kie­go ron­da znisz­czo­ne­go fil­co­we­go ka­pe­lu­sza. Na wi­docz­nej w pło­mie­niach ogni­ska bla­dej jak rybi brzuch twa­rzy wy­ra­sta­ła ogrom­na siwa bro­da, któ­rej po­zaz­dro­ścić mógł­by mu nie­je­den bi­blij­ny pro­rok. Ubra­ny był w czer­wo­ną weł­nia­ną ko­szu­lę, moc­no wy­świech­ta­ną i po­dar­te, dre­li­cho­we spodnie o nie­da­ją­cym się okre­ślić ko­lo­rze. – Le­piej zmia­taj stąd w pod­sko­kach, gnoj­ku, za­nim sta­nie ci się coś złe­go – do­dał, za­nió­sł­szy się gwał­tow­nym kasz­lem.

– To wol­ny kraj i mogę ro­bić, co mi się po­do­ba – za­pro­te­sto­wał Earp. – A wła­śnie mam ocho­tę tro­chę so­bie tu­taj po­stać.

– Jak cię kop­nę w dupę, to za­raz się prze­ko­nasz, co to za wol­ny kraj – po­wie­dział z groź­nym bły­skiem w oku wła­ści­ciel si­wej bro­dy. – Już cię tu nie ma!

– Zo­staw chło­pa­ka w spo­ko­ju, Fred – wtrą­cił się inny ob­dar­tus. Pa­trząc na twarz tego czło­wie­ka, trud­no było okre­ślić jego wiek. Szczu­pła osma­ga­na wia­trem i słoń­cem twarz po­kry­ta była zmarszcz­ka­mi, ale wiel­kie nie­bie­skie oczy mia­ły cie­pły, mło­dzień­czy blask. – Co, na­wia­łeś z domu? – zwró­cił się do Wy­at­ta.

– Tak się zło­ży­ło – przy­znał chło­piec.

– Wiem, mo­żesz da­lej nie mó­wić – uśmiech­nął się przy­jaź­nie jego obroń­ca, do któ­re­go po­zo­sta­li zwra­ca­li się per „Sock” (skar­pe­ta). – Oj­ciec pi­jak i roz­ra­bia­ka, mat­ka kur­wa, po­rzu­ci­ła cię jesz­cze w dzie­ciń­stwie, albo coś w tym ro­dza­ju. Zna­my te hi­sto­rie na pa­mięć.

– Moja mat­ka wca­le nie jest kur­wą – obu­rzył się Wy­att – a oj­ciec pi­ja­kiem. Oby­dwo­je to po­waż­ni i sza­no­wa­ni lu­dzie. Tata pro­wa­dzi sklep w mia­stecz­ku i jest sę­dzią po­ko­ju.

– No to co taki pa­ni­czyk jak ty, robi tu­taj sam o tej po­rze? – zdu­miał się włó­czy­kij o nie­bie­skich oczach.

– Jadę do Ot­tum­wa.

– Do Ot­tum­wa?

– Co w tym ta­kie­go dziw­ne­go? Ty­sią­ce lu­dzi po­dró­żu­ją każ­de­go roku do Ot­tum­wa.

– I w tym celu da­łeś nogę z domu?

– Chcę wstą­pić do woj­ska.

– Do woj­ska? – ob­dar­tus zro­bił taką minę, jak­by przed chwi­lą zo­ba­czył pin­gwi­na w ma­ry­nar­skiej czap­ce z pom­po­nem na gło­wie.

– Tak, do woj­ska – wy­ja­śnił z god­no­ścią Wy­att. – Nie wiem, czy pan sły­szał, ale wła­śnie za­czę­ła się woj­na.

– A ile ty masz lat, chłyst­ku, hę?

– Nie­dłu­go skoń­czę osiem­na­ście – gład­ko skła­mał Earp.

– Nie­dłu­go? – wy­ra­ził swą wąt­pli­wość włó­czę­ga. – Na moje oko za ja­kieś czte­ry, pięć lat.

– I co z tego? Pięć lat to też nie­dłu­go.

– Coś ci po­wiem, dur­niu – rzekł gniew­nie nie­bie­sko­oki, pod­no­sząc się ze swe­go miej­sca. – My­ślisz, że woj­na to taka za­ba­wa dla gów­nia­rzy, jak pod­cho­dy na po­dwór­ku? Ze za­bi­ja­nie lu­dzi jest tym sa­mym, co strze­la­nie do pu­szek po kon­ser­wach? Otóż nie. Woj­na wca­le nie jest ro­man­tycz­ną przy­go­dą. Naj­czę­ściej spro­wa­dza się do roz­bry­zga­nia wo­kół ludz­kie­go mię­sa i cie­czy. Do cier­pień, bólu i nie­szczę­ścia. Do te­le­gra­mów, któ­re otrzy­mu­ją ro­dzi­ce: pań­stwa syn po­legł na polu chwa­ły. Woj­na jest cho­ro­bą, jak ty­fus. Zmia­taj czym prę­dzej do domu, bo jak mi Bóg miły, za­raz ścią­gnę pa­sek i spra­wię ci ta­kie la­nie, że przez ty­dzień nie bę­dziesz mógł sia­dać.

– No wła­śnie – po­parł go si­wo­bro­dy. – Od po­cząt­ku mó­wi­łem, żeby stąd spier­da­lał.

Wo­bec zde­cy­do­wa­nej li­czeb­nej prze­wa­gi tram­pów, Wy­att ob­ró­cił się na pię­cie i bez sło­wa od­da­lił. Był to chy­ba je­dy­ny taki przy­pa­dek w ca­łym jego ży­ciu, w któ­rym od­dał pola prze­ciw­ni­ko­wi. Ale prze­cież miał do­pie­ro trzy­na­ście lat.

W jaki spo­sób mło­dy Earp do­tarł w koń­cu do Ot­tum­wa, rzecz­ne­go por­tu, w któ­rym dzia­łał punkt re­kru­ta­cyj­ny – nie jest ja­sne. W każ­dym ra­zie, kie­dy tyl­ko prze­kro­czył próg woj­sko­wej mi­sji, za­stał tam cze­ka­ją­ce­go nań ojca.

– No, na­resz­cie je­steś – przy­wi­tał go pan Ni­cho­las. – Wra­ca­my do domu.

Mina sza­now­ne­go ro­dzi­cie­la nie za­chę­ca­ła by­najm­niej do po­le­mik. Wy­att po­tul­nie schy­lił gło­wę i udał się wraz z nim w po­wrot­ną dro­gę.

– Od­wa­ga nie po­le­ga na no­sze­niu bro­ni – po­wie­dział w pew­nym mo­men­cie pan Earp.

– Ja­sne – zgo­dził się z nim Wy­att. – Trze­ba jesz­cze umieć z niej ko­rzy­stać.

– Głup­stwa ga­dasz – ofuk­nął go oj­ciec. – Od­wa­ga nie trzy­ma się że­la­za, lecz ser­ca.

– Mó­wisz zu­peł­nie jak ksiądz na nie­dziel­nym ka­za­niu, tato.

– I co z tego? – żach­nął się Ni­cho­las. – Uwa­żasz, że ksiądz nie może mó­wić mą­drze? Gdy­byś wię­cej uwa­gi po­świę­cał nie­dziel­nym ka­za­niom, mógł­byś się wie­le do­bre­go na­uczyć.

Ale ty wo­lisz ca­ły­mi dnia­mi uga­niać się z fu­zją za kró­li­ka­mi albo za­jeż­dżać na śmierć na­sze ko­nie.

– Nie­na­wi­dzę pra­cy na far­mie – wy­znał w od­ru­chu szcze­ro­ści chło­piec.

– Wy­att, Wy­att, co z cie­bie wy­ro­śnie? – po­ki­wał smut­no gło­wą sta­ry Earp.

– Nie wiem, tato, ale z pew­no­ścią nie rol­nik.

Cien­ki za­mglo­ny sierp księ­ży­ca wi­siał ni­sko na nie­bie, kie­dy obaj Ear­po­wie po­ja­wi­li się z po­wro­tem w Pel­la. Jego sre­brzy­sta, bla­da po­świa­ta nie roz­świe­tla­ła mro­ku. Po­bli­ski las cią­żył nad oko­li­cą swą gę­stą, nie­mal na­ma­cal­ną ciem­no­ścią. Nie­spo­dzie­wa­nie pan Ni­cho­las zwró­cił się do syna.

– Coś ci wy­znam, Wy­att – po­wie­dział. – Ja też nie lu­bię pra­cy na roli. Wca­le nie mu­sisz zo­stać far­me­rem. Ale póki co, mu­sisz po­móc mnie i mat­ce w pro­wa­dze­niu go­spo­dar­stwa. Twoi star­si bra­cia po­szli bro­nić po­pie­przo­nych po­my­słów Lin­col­na i wy­pię­li się na wszyst­ko, a młod­sze ro­dzeń­stwo trze­ba prze­cież ja­koś wy­ży­wić.

*

Wio­sną 1864 roku cier­pią­cy na strasz­li­wą cho­ro­bę Ni­cho­las Earp zno­wu za­pa­ko­wał cały ro­dzin­ny do­by­tek i ru­szył w dro­gę, tym ra­zem do Ka­li­for­nii. Po­dróż w ka­wal­ka­dzie kry­tych bre­zen­tem wo­zów była nie lada wy­czy­nem. Eks­tre­mal­ne ży­cie tra­pe­ra i nie­bez­pie­czeń­stwo ze stro­ny In­dian dla star­szych, za­pra­wio­nych w wo­jacz­ce Ear­pów nie były za­pew­ne ni­czym nad­zwy­czaj­nym. Jed­nak dla Wy­at­ta i dwóch jego młod­szych bra­ci, któ­rzy w ży­ciu nie wy­chy­li­li nosa poza rów­ni­ny Il­li­no­is, oka­za­ły się praw­dzi­wą szko­łą ży­cia. Po przy­by­ciu na miej­sce osie­dli­li się w miej­sco­wo­ści San Ber­nar­di­no, li­czą­cej so­bie wów­czas z górą dwa ty­sią­ce miesz­kań­ców, nie­mal dwu­krot­nie wię­cej niż le­żą­ce sześć­dzie­siąt mil na po­łu­dnie pu­eblo, zwa­ne Los An­ge­les.