Suplement do niepowtarzalnych ebook

Dr

Włodzimierz A. Gibasiewicz

Choć stawiamy pomniki naszym Wielkim Duchom, te duchy nie żyją, bo żyć nie mogą, w kamieniu, w brązie, w metalu pomników. Żyją wśród nas, obcując z nami, rozmawiając z nami, śmiejąc się i płacząc z nami. Śmiejąc się z siebie i z nas, płacząc nad sobą i nad nami. Życie ich, nieśmiertelność ich na tym i tylko na tym się zasadza: że żyją wśród nas, że rozmawiają z nami. Ta rozmowa między żywymi a zmarłymi jest warunkiem istnienia, warunkiem życia naszych Wielkich Duchem. I jest warunkiem naszego istnienia. Żyjemy o tyle, o ile zdołamy się skomunikować z naszymi zmarłymi: bo żyjemy tak, jak oni tego pragną, jak oni sobie życzą, jak oni nam każą. I oni, nasi zmarli, żyją o tyle, o ile zdołają skomunikować się z nami: bo żyją tak, jak my sobie życzymy, jak my pragniemy, jak my im każemy. Mówiąc inaczej: rozmowa między nami a naszymi Wielkimi Duchami jest niezbędnym i wystarczającym warunkiem istnienia naszej kultury.

Jarosław Rymkiewicz

Do swoich skromnych prac jako motta staram się wybierać zwięzłe wypowiedzi związane z tematyką moich dociekań obejmujące szersze rozumienie opisywanego zjawiska. Staram się by były one ponadczasowe. Tym razem cytuję doskonały fragment z otrzymanego od prof. Teresy Zaniewskiej fragmentu tomiku Jarosława Rymkiewicza Juliusz Słowacki pyta o godzinę[1].

W poprzedniej książce Po wielu z nich płaczę[2]jako motto zacytowałem krótki wiersz Güntera Kunerta. Przeglądając dzisiaj tomik poezji tego poety z tamtego okresu Nie tylko dla mnie[3]natrafiłem na kolejny niezwykle interesujący wiersz doskonale oddający moje obecne poszukiwania historyczne.

WierszWędrówka 1945 w tłumaczeniu Janiny Brzostowskiej:

Wędrówka 1945

Jak łzy zwietrzałe, nieobeschłe.

Wędruję przez wszystkie wyblakłe kuchnie,

Mroczne sypialnie, gdzie na ścianach

Żółkną zdjęcia zaginionych mężów,

Rozstrzelanych synów.

Przez podwórza, korytarze, piwnice,

Pod wielu sennymi lampami.

Przez wiele, wiele pokoi.

Żadnych tajemnic nie ukryto

Za ich drzwiami.

Poza wszystkimi odnajduję

[1] Rymkiewicz J. Juliusz Słowacki pyta o godzinę, wyd. Sic!, Warszawa 2014 (pierwsze wyd. Czytelnik, 1982).

[2] Gibasiewicz W. A. Po wielu z nich płaczę, wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 2016.

[3] Kunert G. Nie tylko dla mnie, wyd. PIW, Warszawa 1970, s. 23.

Wstęp

I

„Suplement do Niepowtarzalnych” to nic innego tylko uzupełnienie, a właściwie ciąg dalszy wszystkich wcześniejszych moich publikacji z cyklu historycznego. „Niepowtarzalni” to w subiektywnym pojęciu autora wszyscy zaprezentowani lekarze weterynarii z tamtych lat.

Pierwsza moja książka z tego cyklu wydana została w 2009 r. przez Krajową Izbę Lekarsko-Weterynaryjną w Warszawie. Równolegle z nią powstawała kolejna pozycja, wydana rok później już w profesjonalnym wydawnictwie, w Oficynie Wydawniczej FINNA z Gdańska. I tak się składa, że po różnych poszukiwaniach wydawnictw i wydaniu następnych publikacji — a było ich po drodze jeszcze sześć — w Bellonie (1), Warszawskiej Firmie Wydawniczej (4), Ludowej Spółdzielni Wydawniczej (1) — właśnie z ostatnią swoją pozycją, zamykającą ten cykl, trafiłem do inteligentnego systemu Ridero. Efekt pracy tego systemu przed Państwem.

Niniejsza publikacja nawiązuje do treści przedstawionych w pierwszych moich publikacjach książkowych prezentujących biografie lekarzy weterynarii z okresu II wojny światowej i nie tylko wojny ale i powojnia a także sporadycznie czasów np. Powstania Wielkopolskiego czy walk roku dwudziestego — NIEPOWTARZALNI. Lekarze weterynarii ofiary II wojny światowej czyNN — Nieznani Niepowtarzalni. Zadziwiające losy lekarzy weterynarii. Pozwolę sobie w tym miejscu wymienić tytułu książek z tego cyklu:

• Niepowtarzalni. Lekarze weterynarii ofiary II wojny światowej (KIL-Wet., Warszawa 2009, s. 200);

• NN — Nieznani niepowtarzalni. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt (FINNA, Gdańsk 2010, s. 200);

• Lekarze weterynarii ofiary II wojny światowej (Bellona, Warszawa 2011, s. 352);

• Życie godne pomnika (Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2011, s. 288);

• Odnalezione głosy. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt (Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2013, s. 280);

• Utrwalone skrawki życia (Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2014, s. 358);

• Okruchy godnego życia (Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2015, s. 478);

• Po wielu z nich płaczę (Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 2016, s. 290).

Pozostawiłem społeczności weterynaryjnej około 2700 stron materiałów historycznych zebranych w znacznym trudzie oraz 1100 fotografii koleżanek i kolegów z tamtych lat. I kiedy pada pytanie: dlaczego poświęcam swój prywatny czas na wieloletnie badania losów lekarzy weterynarii i ich opisy, najczęściej odpowiadałem, że nie wiem. To oni mnie wybrali — dodawałem po chwili. Pod koniec swoich poszukiwań uzmysłowiłem sobie jednak, że zawdzięczam to podświadomości i wielogodzinnym rozmowom ze znanym podróżnikiem i reżyserem Stanisławem Szwarc-Bronikowskim[1], kiedy to kilka dni i nocy spędziłem w jego domu na Bemowie, serdecznie przyjęty przez Zosię (Joasię) — żonę Stanisława (Piotra) oraz ich córkę Weronikę i syna Łukasza i ich psa Kronosa. Było to w czasie przygotowywania książki „Psy znanych i lubianych” (wyd. SAWW, Poznań 1992). Na poparcie powyższego wywodu przytoczę kilka zdań z wypowiedzi Stanisława Szwarc-Bronikowskiego: „Proszę sobie wyobrazić — lato 1940 roku. Czasy AK. Z lasu, wieczorem i konspiracyjnie, przyjechałem do rodzinnego domu po lekarstwa. Nocowałem jednak w oddali, w trzcinowym szałasie stróża, obok parku. O świcie obudziło mnie ujadanie ogrodowych psów i dziwne inne skomlenie. Wyjrzałem zaspany — wokół rodzinnego domu kręciły się obce wilczury wśród jakiegoś rezedowo zielonego pola… Oprzytomniałem od razu. To oddziały żandarmerii i SS, leżąc na ziemi, z bronią skierowaną ku oknom, otoczyły cały budynek. Mówiąc prawdę i ze wstydem, moim wybawicielom — ogrodowym psom, nawet w myślach nie przesłałem wówczas podziękowania. Skok przez płot do parku i wzięcie wierzchowca z zarośli nie stanowiły większego problemu”.

Swoją cegiełkę do podświadomości autora dołożył również reżyser filmowy Tadeusz Chmielewski[2], gdy w 1990 roku u niego w domu dyskutowaliśmy o epizodach w jego filmach z okresu II wojny. Tadeusz Chmielewski wyreżyserował m.in. takie filmy: „Ewa chce spać”, „Gdzie jest generał”, „Jak rozpętałem II wojnę światową, cz. I — III, „Nie lubię poniedziałku”. Motyw ucieczki do „wewnątrz” obozu porucznika lekarza weterynarii Alojzego Neterowicza (Oflag VII A Murnau) wykorzystał Tadeusz Chmielewski w doskonałym filmie „Jak rozpętałem II wojnę światową” — do dzisiaj pamiętam aktora Mariana Kociniaka jak ziemię schowaną w woreczkach w nogawkach rozsypuje na placu apelowym, jak gramoli się do skrytki za pomocą rur wodociągowych.

II

Podczas pracy twórczej zdarzają się takie dni, że już mamy wszystkiego serdecznie dosyć, gdy samo spojrzenie na komputer i jego otoczenie nieubłagalnie zbliża nas do torsji. I właśnie będąc w pobliżu setnej strony niniejszej książki dopadła mnie ta przypadłość. Nie potrafiłem sobie z tym poradzić. I stąd II część Wstępu, którego wcześniej nie planowałem. Aż tu raptem, zmaltretowany psychicznie, czytam zdanie:

„Ta „lista skazanych przez sądy wojskowe na karę śmierci ...jest oskarżeniem systemu, który bezprawie, a jakże często i zbrodnię, przyoblekał w majestat prawa. Jest ona oskarżeniem samego prawa, które ten system chroniło, oraz oskarżeniem sądownictwa wojskowego jako całości, któremu powierzono rolę egzekutora owego prawa. Pod każdą z w/w pozycji kryje się konkretny człowiek — ofiara systemu. W sąsiednich rubrykach widnieją nazwiska sędziów i tych, którzy mieli władzę wyrok zatwierdzić lub skazanego ułaskawić. Na każdy wyrok pracowali oficerowie śledczy, prokuratorzy. Ktoś tych ludzi aresztował, ktoś może zadenuncjował, ktoś przesłuchiwał i zmuszał do przyznania się do rzeczy niepopełnionych, ktoś fałszywie bronił, ktoś wreszcie rozstrzelał, jeśli wyrok został zatwierdzony. Ktoś tworzył to „prawo” które skazywało na śmierć człowieka za najmniejszy odruch sprzeciwu” — pisał na stronach 227 i 228 już w roku 1992 w zakończeniu wstępu do swego artykułu płk dr Stefan Zwoliński”.

Te wstrząsające słowa podaję za Edwardem Romanowskim „Stalinizm w Polsce”[3] i już wracam do rzeczywistości. Okazuje się, że po lekturze tego artykułu mogę jednak pracować. O takim postępowaniu „wymiaru sprawiedliwości” w latach powojennych będzie jeden z przygotowywanych rozdziałów dotyczący skazanego na śmierć lekarza weterynarii. Zastanawiające: ile tysięcy ludzi ma na sumieniu „wymiar sprawiedliwości” i ludzie z tym wymiarem powiązani?!

Doskonałą dodatkową ilustracją narzuconego siłą państwom Europy środkowej zbrodniczego systemu totalitarnego są również wydarzenia dotyczące Rumunii i lat 1948—1958 i także związane z przedstawicielem zawodu lekarzy od zwierząt. Grupa Capoty-Dejeu. W Rumunii chłopi sprzeciwiając się kolektywizacji w 1948 roku musieli uciekać w Góry Zachodniorumuńskie. Przyłączyli się do nich walczący z komunizmem byli żołnierze, leśnicy, duchowni i inni. „Powstał z nich oddział zbrojny[4], na czele którego stanął lekarz weterynarii Iosif Gheorghe Capotă, który był lokalnym sekretarzem Narodowej Partii Chłopskiej oraz dr Alexandru Dejeu z Huedin, także działacz tej partii. Brakowało im uzbrojenia. Partyzanci podzielili się faktycznie na dwie grupy, działające oddzielnie w rejonie wsi Brăişor i Hadiş oraz w rejonie wsi Dragu. Kolportowały one materiały z propagandą antykomunistyczną i zajmowały budynki lokalnych władz, gdzie niszczyły dokumenty związane z kolektywizacją. Nie prowadziły natomiast akcji zaczepnych przeciwko oddziałom bezpieczeństwa i milicji. W grudniu 1957 roku oddział został rozbity przez organy bezpieczeństwa po donosie jednego z mieszkańców okolicznych wsi. Po brutalnym śledztwie I. G. Capotę i A. Dejeu trybunał wojskowy w Cluju skazał na przełomie maja i czerwca 1958 roku na karę śmierci, wykonana we wrześniu w więzieniu w Gherla. Reszta aresztowanych dostała wyroki wieloletniego więzienia”.

Tak niestety wyglądają czasy utrwalania władzy. W okresie powojennym utrwalano władzę ludową i znacznie później — autorytarną. Za czasów umacniania władzy ludowej ludzi skazywano na śmierć, zasądzano wobec wielu niegodne wyroki podczas sfingowanych procesów. Natomiast podczas umacniania władzy autorytarnej przystąpiono do wyrzucania ludzi z pracy, zastępowano fachowców swoimi miernymi ale wiernymi, przygotowywano naciągane komisje śledcze i procesy itd. Autor w takiej sytuacji musi postawić podstawowe pytanie — czym wymienione umacniania władzy się różnią?

Człowiek wcale nie brzmi dumnie… i niech ten „dumny” człowiek wreszcie zastanowi się nad sobą, swoim sumieniem i swoimi poczynaniami.

III

Wykorzystuję okazję by zamieścić sprostowanie daty śmierci prof. dr hab. Edmunda K. Prosta, jaką podałem w „Po wielu z nich płaczę” s. 148. Podałem 2007 r., a Profesor odszedł w 2008 r. Na ten błąd autorowi zwróciła uwagę prof. dr hab. Elżbieta Pełczyńska. Nie wykorzystała tego jednak w swojej pięknej recenzji tej książki zamieszczonej w Medycynie Weterynaryjnej[5]. Skromną formą przeproszenia i podziękowania niech będzie przytoczenie tej recenzji:

II wojna światowa — ofiara, cierpienie, wierność przysiędze, bohaterstwo — stały się także udziałem polskich lekarzy weterynarii. Ich wojenne i powojenne losy opisuje w kolejnej, najnowszej książce dr Włodzimierz Gibasiewicz.

Na treść opracowania składa się 30 rozdziałów zawierających biogramy lekarzy weterynarii zamordowanych w kaźniach na Wschodzie, internowanych w Rumunii, Szwajcarii, na Węgrzech i Litwie, uczestników kampanii wrześniowej, żołnierzy Armii „Poznań” i Armii Krajowej, a także tych represjonowanych po wojnie. Szereg biogramów, które znalazły się we wcześniejszych opracowaniach Autora, zostało tu przewołanych ponownie ze względu na nowe informacje, jakie przyniósł czas. Niektóre biogramy nie są kompletne, bo życie nie daje odpowiedzi na wszystkie pytania, inne powstały przez szczęśliwy przypadek, wiele uzupełniono dzięki wspomnieniom rodziny i znajomych opisywanych postaci. Wszystkie szczegóły tak skrzętnie zebrane przez Autora, czynią te biografie żywymi portretami ludzi, którzy podejmując próbę godnego życia, w większości je tracili.

Benedyktyński trud, dociekliwość badacza, podziwu godna umiejętność poruszania się wśród dokumentów historycznych i widoczne na kartach książki emocjonalne zaangażowanie Autora udzielające się czytelnikowi sprawiły, że powstała książka niezwykła. Głębokie emocje i refleksje, które budzi, powodują, że lektura jej nie należy do łatwych, ale pytania o człowieczeństwo i godność daje asumpt do głębokich przemyśleń.

„Po wielu z nich płaczę” — to tytuł nadany książce przez Autora, lecz dzięki temu, że powstała, każdy jej bohater otrzymał cząstkę horacjańskiego non omnis moria.

Elżbieta Pełczyńska

[1] Stanisław Szwarc-Bronikowski — publicysta, podróżnik, filmowiec. Ur. 1 marca 1917 w Górkach koło Klimontowa jako syn Stanisława Szwarca i Stefanii z domu Gabrysiewicz. W czasie okupacji brał czynny udział w ruchu oporu ZWZ-AK pod pseudonimem „Roman”. Był założycielem i redaktorem konspiracyjnych pism na Kielecczyźnie w latach 1939—1945 m.in. „Komunikat”, „Na posterunku”, „Strażnica”, „Zryw”. Dowodził również oddziałem dywersyjnym Podobwodu Klimontów AK. W czasie akcji „Burza” pełnił różne funkcje, m.in. oficera oświatowego 2 Pułku Piechoty Legionów AK, referenta Biura Informacji i Propagandy (BIP) 2 Dywizji Piechoty Legionów AK. Dnia 10 września 1944 r. rozkazem Komendanta Głównego AK mianowany na stopień podporucznika czasu wojny. Po zakończeniu wojny pod przybranym nazwiskiem Piotr Bronikowski działał w organizacji „Wolność i Niezawisłość” w woj. olsztyńskim. Był współzałożycielem „Wiadomości Mazurskich” (pierwszy dziennik dla Warmii i Mazur). W 1946 r. został aresztowany i więziony przez rok w areszcie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie przy ulicy Rakowieckiej. Podczas następnego aresztowania w 1948 roku przez Informację Wojskową zdołał zbiec i do 1955 r. ukrywał się pod różnymi nazwiskami (m.in. pod nazwiskiem poległego przyjaciela — Bronikowski, które potem dodał do nazwiska rodowego), pracując kolejno jako malarz-ilustrator, fotograf, cieśla. W 1955 roku ponownie został aresztowany. Po rocznym pobycie w więzieniu powrócił na wolność. Za działalność w okresie II wojny światowej odznaczony Krzyżem Walecznych (Londyn 1944 r.), Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (1945 r.), Krzyżem AK „Burza”. Pracował jako redaktor działu popularyzacji nauki tygodnika „Dookoła świata” (1956—1960) oraz był redaktorem TVP od 1960 do 1995 r. Zmarł 8 stycznia 2010 w Warszawie (www.pl.wikipedia.org/stanislaw szwarc-bronikowski (dostęp 16. 07. 2016).

[2] Tadeusz Chmielewski — ur. 7 czerwca 1927 w Tomaszowie Mazowieckim — polski reżyser filmowy, scenarzysta i producent filmów — twórca popularnych polskich komedii. W czasie II wojny światowej żołnierz NSZ i AK (do 1948 r.).

[3] www.stalinizmwpolsce.com/miejsca_pamieci_narodowej

[4] pl.wikipedia.org/Wiki/Grupa_Capoty-Dejeu

[5] Pełczyńska E. Recenzje i bibliografia — Włodzimierz Andrzej Gibasiewicz: Po wielu z nich płaczę. Medycyna Weterynaryjna 2016, 72 (10), s. 610.

Rozdział 1: Oni także walczyli w Powstaniu Warszawskim

W „Życiu Weterynaryjnym”, w czasopiśmie samorządu weterynaryjnego (miesięcznik o niebywałym nakładzie 15 tysięcy egzemplarzy) ukazały się w poprzednich latach artykuły[1] prezentujące sylwetki lekarzy weterynarii walczących w Powstaniu Warszawskim. Prof. Jan Tropiło omówił 61 postaci. Ponieważ w trakcie własnych poszukiwań w tym roku natrafiłem na kilka kolejnych osób (7), postanowiłem ich biografie przybliżyć i dzisiaj możemy mówić o 68 lekarzach weterynarii walczących w szeregach powstańców Warszawy.

Lekarze weterynarii i osoby, które po wojnie zostały lekarzami wet., uczestniczyli w Powstaniu Warszawskim (1 sierpień 1944 — 3 październik 1944) jako żołnierze w pierwszym szeregu walk, jako sanitariusze i saperzy, lekarze punktów sanitarnych, zajmujący się zaopatrzeniem w żywność, leki, broń itp., uczestniczyli w produkcji broni (granatów), w trakcie uboju zwierząt bądź odzyskiwaniu mięsa ze zwierząt zabitych, w służbie ochrony Powstania czy w żandarmerii. Podsumowując udział lekarzy weterynarii w Powstaniu — śmiało można powiedzieć, że jak zwykle, ta skromna grupa ludzi o tak specjalistycznym wykształceniu, uczestniczyła w szerokim wachlarzu działań związanych z Powstaniem Warszawskim oddając swoje zdrowie i życie dla dobra ukochanego miasta i Ojczyzny.

W Powstaniu Warszawskim walczyli: Konstanty Bartoszuk[2], Piotr Bylina, Antoni M. Cholewa-Huczyński Stanisław Cymerman[3], Bogdan W. Czapliński, Bohdan Didkowski, Jan Duda, Stanisław Filipowicz, Edward K. Fischer, Zbigniew Gliński, Jan Gordziałkowski, Rajmund Gościcki, Jarosław W. Grabiński, Bohdan Gronczewski, Jerzy Harland, Jerzy Hołociński, Rudolf Johann, Antoni Kafarski, Stanisław Karaszewicz-Szczypiorski, Jan Kiszkiel, Stefan L. Koeppe, Anastazy T. Koskowski, Henryka Kowalewska (Ponge), Zbigniew Kowalski, Jan Kozielski[4], Jan Kukuła, Januariusz M. Lech, Eugeniusz Lejbrandt, Stefan Lesiński, Mieczysław Matuszewski, Władysław Mazurek[5], Jan Mendyk, Antoni Nachowski[6], Zygmunt Noceń, Tadeusz Nowosielski, Waldemar M. Olbrysz, Tadeusz Olędzki, Janina Poplewska-Oyrzanowska, Wiesław Opieliński, Mirosław Pastwa, Aleksander Perenc, Marek Pęski, Waldemar Pilarski, Edward Pluszyński, Stefan Pruski, Władysław J. Rogowski[7], Tadeusz Roskosz, Tadeusz Rostkowski[8], Ryszard Rowiński, Henryk Skorecki, Jerzy L. Strzelec, Ernest T. Sym, Jerzy Szabłowski, Halina Szparowska-Gąsiorowska, Edward Szyfelbejn, Władysława Trzaska-Piotrowska, Jerzy Tyrawski, Zbigniew Ussorowski, Eugeniusz Wajgiel[9], Wiktor Walczak, Tadeusz Wojewoda, Stanisław Jakub Zakrzewski[10], Jerzy Zasadziński, Jan Zenkner.

W 2013 r. zaprezentowałem szeroki biogram niezwykle interesujący Mikołaja Dunin-Marcinkiewicza[11]. Temu wspaniałemu lekarzowi weterynarii poświęcę w tym miejscu chociaż kilka dłuższych zdań. Oprócz niego omówię życiorysy: Kazimierza Dmowskiego, Zbigniewa Kowalskiego, Kazimierza A. Skoczka i Egona K. Saperskiego. Biografię Jerzego Tyrawskiego ps. „Tomaszewski” omówiłem w rozdziale „Dziwne okoliczności śmierci”, s. 108[12] w książce Po wielu z nich płaczę, a biografię Stanisława Jakuba Zakrzewskiego w Odnalezionych głosach., s. 173—176.

MIKOŁAJ DUNIN-MARCINKIEWICZ

Fot. 1. Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz — fot. ze zbiorów J. Kurdwanowskiego (www.sppw1944.otg).

Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz urodził się 30 listopada 1916 roku w Płotnicy (Rosja). Syn Aleksandra i Olgi. Aleksander natomiast urodził się 23 listopada 1896 r. w Saratowie w rodzinie pułkownika Dominika Dunin-Marcinkiewicza. Ponieważ życiorysy przodków Mikołaja są niezwykle interesujące, chociaż kilka zdań o każdym pozwolę sobie tutaj zamieścić.

Dominik był pierwszym dowódcą formowanego w Nowomikołajewsku 14 listopada 1918 r. 2. Pułku Strzelców Polskich na Syberii. Pułk walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Dominik przez dwa lata był więziony i po zwycięstwie Polaków w 1920 r. w wyniku wymiany więźniów został uwolniony.

Synem Dominika był Aleksander, który wraz z ojcem przebywał w młodych latach na Syberii i był pod wpływami żołnierskimi. W efekcie został saperem. Walczył w Powstaniu Warszawskim ps. „Marek”. Poległ 1 sierpnia 1944 r. podczas patrolu w ruinach Zamku Królewskiego.

Mikołaj natomiast w 1936 roku ukończył gimnazjum w Gdyni i wstąpił do Szkoły Podchorążych Artylerii w Grudziądzu. W kampanii wrześniowej 1939 roku uczestniczył w stopniu podporucznika w 1. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej im. Marszałka Rydza-Śmigłego. Pułk stacjonował w Warszawie w nowych koszarach na Boernerowie. W 1939 r. zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” utworzono 26 samodzielnych pododdziałów przeciwlotniczych. Dowódcą 107 Plutonu Półstałego Artylerii Przeciwlotniczej był właśnie ogniomistrz podchorąży Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz. Zadaniem plutonu była obrona mostów przed bombardującymi je samolotami niemieckimi. Apoloniusz Zawilski w książce „Bitwy polskiego września” napisał: „Nieliczna polska artyleria przeciwlotnicza próbowała stawić czoło nalotom, ale gęste dymy pożarów przesłaniały cele. Do walki stanęły również kompanie cekaemów przeciwlotniczych, zwłaszcza gdy powietrzni piraci, zachęceni bezkarnością swej niszczycielskiej akcji, obniżali się ponad dachy kamienic i razili ludność z broni pokładowej. W walce tej strącono 13 samolotów”.

Jeden z tych strąconych samolotów był sukcesem Mikołaja Dunin-Marcinkiewicza, za co został odznaczony (inf. od rodziny). Czy tym samolotem był zestrzelony 23 sierpnia 1944 r. Ju-87 D-5 należący do roju bojowego por. H. J. Klussmanna? Raczej nie, gdyż w literaturze przedmiotu wymienia się dwóch potencjalnych bohaterów: Jerzego Ciszewskiego „Motz” i Jana Korzubskiego „Irma”.

Przedstawiona sytuacja dotyczyła 23 — 24 września, natomiast o 27 września A. Zawilski zauważył: „W tym czasie na stanowiskach większości polskich baterii znajdowało się już tylko po kilkanaście pocisków na działo, artyleria przeciwlotnicza zupełnie nie miała amunicji”.

Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz w trakcie walk w obronie Warszawy w okresie od 1 do 29 września 1939 roku zostaje „trzykrotnie ranny i kontuzjowany. W dniu 27 września 1939 roku zostaje odznaczony przez Dowódcę Obrony Warszawy generała Juliusza Rómmla Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari — legitymacja nr 59”.

Natomiast Zbigniew Moszumański[13] opisując lata 1920 — 1939 1. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej na s. 93 podał: „24 września dowódca Armii „Warszawa” gen. dyw. Juliusz Rómmel odznaczył Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari dowódcę 103. Baterii Półstałej Artylerii Przeciwlotniczej ppor. Wiesława Kędzierskiego, dowódcę 107. Plutonu Półstałego Artylerii Przeciwlotniczej ppor. Mikołaja Dunin-Marcinkiewicza i dowódcę 18. Kompanii Przeciwlotniczych Karabinów Maszynowych por. Antoniego Jaźwieckiego”.

Ze strony internetowej dws.org.pl dowiedziałem się, że Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz otrzymał 1 września 1939 roku przyspieszony awans na podporucznika i przydział do 1 PAPL.

W okresie okupacji brał udział w konspiracji. Był zastępcą dowódcy plutonu III kompanii „Anna”, która wchodziła w skład batalionu AK „Antoni”. Batalion „Antoni” pod dowództwem por. Stanisława Mrozińskiego zorganizowany został w 1942 r. w ramach Narodowej Organizacji Wojskowej. 19 listopada 1942 roku nastąpiło połączeniu NOW z Armią Krajową. A kompania „Anna” powstała w wyniku scalenia kompanii „Doroty” i „Danuty” w maju 1944 roku. Od lipca 1944 r. por. Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz był dowódcą Grupy Szturmowej „Lis” wchodzącej w skład batalionu „Chrobry I”, zgrupowania „Sosna”. W Powstaniu Warszawskim Oddział walczył na odcinku Wola — Stare Miasto — Śródmieście. Kilka zdań o swoim dowódcy we Wspomnieniach napisał „Krok” Jan Kurdwanowski: „dowódca mój, śniady brunet o krzywym nosie, por. „Lis”, jest kawalerem Krzyża Virtuti Militari. Otrzymał go w 1939 r.”.

Dr Jerzy Jastrzębski[14] z Łomży opisując ten okres podkreślił: „Walczył na terenie Woli, Starego Miasta, Śródmieścia do 3. 10. 1944 roku, będąc kilkakrotnie lekko i ciężko ranny”.

W materiał pochodzących z Muzeum Powstania Warszawskiego dowiadujemy się, że po przebraniu w cywilne ubranie opuścił Warszawę z ludnością cywilną.

Podczas Powstania poznaje przyszłą żonę — Wandę. Nie mają dzieci — to już informacja od p. Hanny Dunin-Marcinkiewicz z Warszawy.

Kolejne informacje o jego losach to zapis J. Jastrzębskiego: „Następnie wstępuje do Wojska Polskiego, w którego szeregach kończy wojnę jako dowódca baterii dział 76 mm 38 Pułku Piechoty. W 1948 roku zostaje zwolniony z wojska w stopniu kapitana artylerii, nadanym mu 19 sierpnia 1946 r.”.

38 Pułk Piechoty sformowany został w Łodzi 15 marca 1945 roku z zadaniem obrony zachodniej granicy. Pułk stacjonował w Gubinie. Na wyposażeniu posiadał 4 armaty 76 mm. Dowódca pułku powołał komendantów wojskowych miejscowości nadgranicznych. Por. Mikołaj Dunin został komendantem gminy Wężyska i dowódcą baterii 76 mm.

Zwolniony z Wojska Polskiego w 1948 roku. Podjął studia na Wydziale Weterynaryjnym SGGW w Warszawie, które ukończył w 1955 r.

„Po uzyskaniu dyplomu lekarza weterynarii podejmuje pracę kolejno w województwie gdańskim i warszawskim, a w 1972 roku zostaje kierownikiem PZLZ w Kadzidle — woj. ostrołęckie — pisze we Wspomnieniu dr Jerzy Jastrzębski. I dalej — „Po przejściu na emeryturę w 1976 roku pełnił do 15 października 1980 roku obowiązki zakładowego weterynaryjnego inspektora sanitarnego w Zakładach Mięsnych w Ostrołęce”. Pani Hanna Dunin-Marcinkiewicz podaje w rozmowie telefonicznej z autorem, że pracował także w Sobieszowie i Różanie. Opowiadając o Mikołaju wspomina, że był to „człowiek pełen humoru, potrafił się śmiać z samego siebie, wesoły, szczęśliwy i optymistycznie patrzący w przyszłość”.

— Pamiętam — wspomina Pani Hanna — gdy obok mnie przechodził z kolegami ślicznie ubranymi w gimnazjalne mundurki, koloru granatowego z czerwonym lampasem i pozdrawiał kłaniając się wylewnie i mówiąc — witam Ciocię, a ja miałam wówczas 4 latka. I jeszcze jedno zdarzenie. Śmiał się z orzeczenia lekarskiego, w którym zaznaczono, że był ranny wielokrotnie tu i tam oraz w głowę i itd. Ciekawe co to jest za miejsce — powtarzał — to tu i tam itd?

I już poważnie dodała — Mikołaj miał stryja Włodzimierza, który był artystą malarzem. Zginął on w obronie Oksywia.

Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz lekarz weterynarii zmarł 23 kwietnia 1982 r. w Ostrołęce.

Kazimierz Dmowski

Urodził się 16 listopada 1905 r. w Skupiach woj. lubelskie, s. Antoniego i Anny z d. Księżopolska. 31 maja 1926 r. uzyskał świadectwo dojrzałości w Gimnazjum Państwowym im. B. Prusa w Siedlcach (nr 73/23/26). Na Wydziale Weterynaryjnym UW immatrykulowany 8 października 1926 r. Dyplom lekarza weterynaryjnego (nr 130) uzyskał 19 stycznia 1931 r. na Uniwersytecie Warszawskim[15].

Fot. 2 — Kazimierz Dmowski — fot. z Archiwum UW.

W 1939 r. pracował jako samorządowy lekarz weterynarii w powiecie warszawskim w miejscowości Skorosze. Członek Polskiej Armii Ludowej (utworzona 7 kwietnia 1943 r. w Warszawie). 27 lipca 1944 r. PAL podpisało porozumienie o podporządkowaniu się podczas powstania AK. Kazimierz Dmowski w 1944 r. uczestniczył w Powstaniu Warszawskim ps. „Wilczur” w Batalionie AK „Kilińskiego” w 6 kompanii „Wawer”, którego dowódcą był kpr. pchor. Zbigniew Jarkiewicz „Krzeczkowski”. 6 kompania uczestniczyła w zdobyciu Prudentialu, gmachu Poczty Głównej, najwyższego gmachu w Warszawie — PAST-y. Obsadzali rejon ul. Bagno, Królewskiej, Marszałkowskiej, Granicznej, Grzybowskiej i Dzielnej. We wrześniu walczyli w rejonie ul. Nowy Świat.

Lekarz weterynarii Kazimierz Dmowski „Wilczur” od 22 września 1944 r. w niewoli niemieckiej. Nr jeńca 1791. Osadzony w obozie jenieckim w Stalagu VI K Senne. Ostatecznie przeniesiony do Oflagu VII A Murnau.

Po wojnie wrócił do kraju i pracował w pow. Nowy Dwór Mazowiecki jako kierownik Lecznicy dla Zwierząt w Łomiankach.

Zmarł 16 stycznia 1985 r.[16].

Zbigniew Kowalski

Urodził się 14 maja 1925 r. w Wilnie. Zasadnicza część życiorysu to obszerny cytat z nekrologu zamieszczonego w „Życiu Weterynaryjnym”[17]: „Mając 16 lat wstąpił do Armii Krajowej, przyjmując pseudonim Kato. Przeszedł przeszkolenie minerskie oraz ukończył kurs niższych dowódców. W czasie Powstania Warszawskiego dołączył do swojego oddziału trzeciego dnia walki. Włączony w stopniu kaprala z cenzusem do plutonu 215 Zgrupowania „Żbik”. Walczył początkowo w obronie klasztoru Sióstr Zmartwychwstanek (ul. Krasińskiego), a później na dolnym Żoliborzu w obronie tzw. Szklanego domu przy ul. Mickiewicza. 15 września 1944 r. został ranny w czasie najcięższych walk o barykadę przy tym domu. Do końca walk leczył rany w prowizorycznym szpitaliku w bloku na rogu Krasińskiego i Suzina”.

W aktach Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje się informacja, że początkowo był członkiem zgrupowania „Żyrafa” (dowódca ppor. Ryszard Wołczyński „Tatar”) plutonu 215 wchodzącego w skład 1. kompanii, której dowódcą był ppor. Marian Mehrenhole „Wiktor”. Najcięższe walki w rejonie „Szklanego domu” oraz ul. Bohomolca. Od 11 sierpnia 1944 r. w zgrupowaniu „Żbik” (dowódca M. Masłowski „Gawron”, po jego śmierci 15 września 1944 r. ppor. A. Ważyński „Habdank”) także pluton 215. Przez cały czas walczył na Żoliborzu. Właśnie 15 września 1944 r. wraz z odniesionymi ranami zakończył się dla niego udział w Powstaniu. Zaczęła się walka o przeżycie.

Po kapitulacji osadzony w obozie przejściowym w Pruszkowie, a następnie wywieziony do obozu jenieckiego Stalagu XI-A Altengrabow, gdzie był uwięziony do końca wojny. Numer obozowy — 46429, w Komando — I baon z kapo na czele, grupa podchorążych. Do Polski powrócił w lipcu 1946 r., a w 1952 r. ukończył studia weterynaryjne na Uniwersytecie Warszawskim.

Ciąg dalszy życiorysu to kolejny fragment z cytowanego powyżej nekrologu: „W ramach nakazu pracy skierowany do województwa białostockiego, gdzie otrzymał zadanie zorganizowania lecznicy w Śniadowie. W 1953 r. awansował na stanowisko kierownika lecznicy dla zwierząt w Łomży, gdzie został też nauczycielem zawodu w Państwowym Technikum Weterynaryjnym. Pracował tam do 1965 r. do czasu przeniesienia do Kolna, gdzie do 1967 r. zajmował stanowisko powiatowego lekarza weterynarii. Następnie do 1974 r. pracował na różnych stanowiskach w Wojewódzkim Zakładzie Weterynarii w Olsztynie. (…) Od 1974 r. do czasu rozwiązania Kętrzyńskiego Zjednoczenia Rolniczo-Przemysłowego pracował tam w charakterze głównego specjalisty ds. weterynarii, organizując i nadzorując pracę tej służby. W 1982 r. przeszedł na emeryturę”.

Zmarł 22 października 2015 r.

KAZIMIERZ ALOJZY SKOCZEK

Urodził[18] się 27 sierpnia 1904 r. w Sokalu, syn Bronisława i Reginy Kąkolewskiej. Dyplom lekarza weterynaryjnego uzyskał w 1936 r. we Lwowie na Akademii Medycyny Weterynaryjnej. Pracował jako samorządowy lekarz weterynarii. W 1939 r. mieszkał w Stołpcach. Uczestniczył w wojnie obronnej 1939 r. w stopniu podporucznika WP. Uniknął niewoli. Rodzice mieszkali w Warszawie przy ul. Filtrowej 39/10.

W 1944 r. wziął udział w Powstaniu Warszawskim w batalionie „Zaremba-Piorun”, w plutonie gospodarczym, którego dowódcą był mjr Tadeusz Stefanowicz „Konwalia”. Ppor. Kazimierz A. Skoczek używał pseudonimu „Kazimierski”. I pod tym „nazwiskiem” można odnaleźć go także w kartotekach Muzeum Powstania Warszawskiego.

W niewoli niemieckiej od 5 października 1944 r. Początkowo osadzony w Stalagu 344 (VIII- B Lamsdorf — Łambinowice), następnie przeniesiony do Stalagu 318 (VIII-F) i 19 października 1944 r. trafił do Oflagu VII A Murnau. Nr jeniecki 102326.

Egon Karol Saphier v. Saperski

Urodził się 15 lutego 1917 r. w Brzeżanach. Weterynarię studiował przed II wojna światową we Lwowie na Akademii Medycyny Weterynaryjnej, jednakże dyplom lekarz weterynarii uzyskał kończąc studia we Wrocławiu w 1958 r. Podczas wojny mieszkał w Warszawie przy ul. Słowackiego 5/13 m. 72.

W okresie okupacji niemieckiej był członkiem AK i uczestniczył w Powstaniu Warszawskim, jako podchorąży używając pseudonimu „Karol”. W kartotece Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje się informacja, że należał do pułku „Baszta”, batalionu „Bałtyk” — kompania B-2, którego dowódcą był por. Jan Kułagowski „Krzem”. 1 sierpnia 1944 r. baon „Bałtyk” przy współudziale kompanii B-2, 0—3 i B-1 uderzył na budynek Szkoły Rękodzielniczej (ul. Narbutta) broniony przez silny oddział SS (ok. 400 żołnierzy). Natarcie powstańców załamało się, gdyż Niemcy nie dali się zaskoczyć. Zadanie bojowe nie zostało zrealizowane — zostało wielu rannych, poległo 38 żołnierzy AK…

Kilka dłuższych zdań pozwalam sobie zacytować ze „Wspomnienia byłych żołnierzy AK zamieszkałych w Australii”[19]wyd. 1986, jakie przedstawił Egon Saperski w tej publikacji w kilku miejscach:

„SIERPIEŃ 1944 — FRAGMENT DRAMATU WARSZAWY. Pod koniec lipca 1944 roku ukończyłem ostatni kurs konspiracyjnej podchorążówki pułku „Baszta”. Ze względu na stan wyjątkowy poprzedzający powstanie formalny egzamin został odwołany i mieliśmy go zdawać w akcji.

Zawiadomiony tuż przed godziną „W” o miejscu zbiórki przy ulicy Narbutta na Mokotowie zdążyłem o godzinie 17-tej z trudem dojść do placu Unii Lubelskiej, a stamtąd skokami, pod obstrzałem do wlotu ulicy Puławskiej. Schroniłem się pod numerem 11-tym przy rogu ulicy Skolimowskiej. Znalazłem się więc na wprost „Flakkaserne” jednego z najważniejszych obiektów strategicznych dzielnicy, który pozostawiony w rękach nieprzyjaciela uniemożliwiał połączenie rejonów powstańczych Mokotowa ze Śródmieściem. W momencie rozpoczęcia walki naliczyłem na dostępnym dla mego oka terenie około 12 żołnierzy Wehrmachtu zgrupowanych wokół c.k.m.- u z obstrzałem w głąb ulicy. Zaabsorbowani całkowicie niebezpieczeństwem zagrażającym od południa nie zwracali uwagi na przeciwną stronę ulicy, gdzie stałem ukryty za ażurową bramą niewielkiego podwórza. Mały lecz dobrze uzbrojony oddział powstańczy mógł z mojej pozycji zlikwidować obsługę c.k.m.- u, zdobyć opustoszałe w tym momencie koszary i przy odpowiednio przygotowanym wsparciu zadecydować ewentualnie o losie dalszych walk na Mokotowie. Zgnębiony przymusową bezczynnością spowodowaną brakiem broni śledziłem ruchy nieprzyjaciela z tej pozycji przez pół godziny, a potem z okna pierwszego piętra w pokoju oddanym do mej dyspozycji przez rodzinę folksdojczów.

Znajomość z tą rodziną miała raczej dość niezwykły początek. Znajdowałem się na klatce schodowej, gdy nagle z hukiem otworzyły się drzwi od podwórza i na parter wpadło paru SS-manów z dzikim wrzaskiem. Pochyliłem się do skoku w kierunku górnych pięter, ale powstrzymała mnie młoda kobieta.

— Proszę nie uciekać — szepnęła — Oni pana zabiją… ja im powiem, że pan jest moim kuzynem. Widząc moje wahanie dodała:

— Bo widzi pan my jesteśmy folksdojczami… mąż nazywa się Rosenzweig… z takim nazwiskiem było niebezpiecznie, więc podpisaliśmy folkslistę. Z domu jestem Sianowska Halina… pochodzimy z Łodzi i czujemy się Polakami… Proszę wejść do mieszkania.

Wnętrze było skromne, lecz ludne i poza niemowlęciem leżącym cichutko w kołysce nie było widać nikogo. SS-mani ulotnili się bardzo szybko, ale gospodyni zaoferowała mi największy pokój z oknem wprost na bramę koszar. Potem wprowadziła do mniejszego pomieszczenia i przedstawiła dwóm młodym, rosłym blondynom o nazwisku Szatan, którzy byli jej kuzynami. Bracia Szatan domyślili się natychmiast mej przynależności do A. K., gdyż nosiłem oficerskie buty. Obdarzyli mnie zaufaniem ujawniając swą przynależność do S. A. Dla rozwiązania ewentualnej wątpliwości pokazali mi w szafie błyszczące złotymi guzikami mundury. Zapoznali mnie także z pisemnym rozkazem otrzymanym w przeddzień powstania, polecającym natychmiastowe opuszczenie Warszawy i zameldowanie się w jednostce S. A. w Krakowie. Powiedzieli, że nie wykonali tego rozkazu, bo czują się Polakami. Nie było to przekonywujące, niemniej zapewniłem ich, że w razie nadejścia powstańców mogą liczyć na moją pomoc.

Ukryty za futryną okna, obserwowałem uzbrojone w broń maszynową oddziały SS zajęte metodycznym podpalaniem budynków i ostrzeliwaniem okien tych, które jeszcze były zamieszkane. Przy takiej okazji butla soku w moim oknie rozprysła się czerwoną jak krew plamą nad tapczanem.

Noc była bezsenna. Nazajutrz od wczesnego ranka widziałem ponurą defiladę mężczyzn z rękami na karku, w niekompletnej garderobie, eskortowanych pośpiesznie przez SS-manów w kilkudziesięcioosobowych grupach w kierunku placu Unii Lubelskiej.

Od czasu do czasu wychodziłem na schody by podnieść na duchu kilkunastoosobową grupę ludzi, którzy tak jak i ja znaleźli w tym domu schronienie. W ten sposób poznałem szereg osób nawiązując z paroma nic wzajemnej sympatii. Pierwszym, który przylgnął do mnie był korpulentny konduktor kolejki grójeckiej Józef Lipski z ulicy Leszno. Dobroduszny ojciec sześciorga drobnych dzieci, w wieku około 35 lat, z nieodłączną torbą konduktorską na wypukłym brzuchu podążał za mną krok w krok powtarzając w kółko:

— Panie Karolu d… z nas. My już stąd nie wyjdziemy.

Czwartego dnia dowódca „Flakkaserne” w randze kapitana zapowiedział ewakuację naszego budynku i jego spalenie. Właściciel kamienicy był sparaliżowanym starcem i leżał w łóżku pod portretem Führera ozdobionym swastykami. Oficer należał również do starszej generacji, powitany hitlerowskim pozdrowieniem, dowiedział się ze zdumieniem, że nie tylko właściciel jest Reichsdeutschʼem ale i lokatorzy są volksdeutschʼami. Wzruszony spotkaniem rodaka wstrzymał ewakuację i zarządził sprawdzenie dokumentów. Wyznaczeni żołnierze również nie byli już młodzi, więc nie zdradzali zapału do wspinania się po niepewnych piętrach. Tym bardziej, że na parterze odkryli pokaźny zapas alkoholu. Czego więc nie mogli skonsumować na miejscu włożyli do plecaków i zameldowali dowódcy, że wszyscy lokatorzy posiadają niemieckie dokumenty. Wobec tego kapitan wykaligrafował wielkimi literami na arkuszu tektury: „Reichdeutsches Haus — nicht brennen” (Dom czysto niemiecki — nie podpalać) i umieścił ją na frontowej ścianie. Wtedy uchyliły się po raz pierwszy drzwi jednego z polskich mieszkań i jego gospodarz poczęstował mnie lampką wina przechowywanego na dzień wyzwolenia.

Późnym popołudniem piątego sierpnia dom otoczyło Gestapo. Któryś z Gestapowców krzyknął:

— Wszyscy Niemcy wyjść! Polacy pozostać!. Zamknąłem na 13-tej stronie powieść F. A. Ossendowskiego „Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów”. Zrozumiałem natychmiast, że mam zginąć w płomieniach, a na takie zakończenie krótkiej kariery wojskowej nie byłem przygotowany.

Ewakuacje Niemców ograniczono do 15 minut i każdy miał prawo zabrać ile mógł unieść. Moi gospodarze przygotowani na taką ewentualność spuścili z okna na sznurach wielki kufer i maszynę do szycia. Ja zaś od paru minut stałem na podwórzu rozważając szanse ucieczki. Nie było żadnej. Gestapowiec sprawdzający w bramie dokumenty obserwował mnie spod hełmu trzymając w pogotowiu szmajsera.

— Jestem folksdojczem — oświadczyłem po niemiecku, zbliżywszy się do niego.

— Dowód osobisty — zażądał ostro, wyciągając rękę. Podałem „kartę rozpoznawczą”.

— Wynoś się, ty przeklęta polska świnio — ryknął wściekle i pchnął mnie lufą automatu.

— Jestem Niemcem, tu mieszka moja rodzina — łgałem, nie mając nic do stracenia — legitymuję się polskimi papierami, bo złożyłem podanie o niemieckie obywatelstwo zaledwie przed dwoma tygodniami i nie otrzymałem jeszcze dokumentów, są na pewno w drodze. Chyba jasne, że jeśli moja rodzina je posiada to i ja jestem Niemcem.

— Za późno i wynoś się! — wrzasnął — To pewnie ty jesteś tą polska świnią co strzelała z tego domu do niemieckich żołnierzy.

Pani Halina Sianowska wybiegła wreszcie z budynku, więc szepnąłem:

— Proszę powiedzieć kuzynostwo.

— Panowie, puście go, to mój kuzyn — powiedziała wybuchając płaczem. Gestapowiec zareagował wściekle odpychając mnie jeszcze bardziej brutalnie, a inny obrzucił dodatkowymi przekleństwami. Pani Halina potwierdzała moje kuzynostwo rzewnymi łzami. Wtedy podszedł komendant oddziału o filigranowej sylwetce piętnastoletniego chłopca i wyciągając mnie na ulicę, powiedział:

— Skoro ona twierdzi, że kuzyn, to go puście, my to potem sprawdzimy.

Stałem więc na tramwajowej wysepce w zapadającym zmroku w grupie kilkudziesięciu folksdojczów, oczekując dalszego rozwoju wypadków. Oprawcy tymczasem wrzucili na parter wióry drzewne nasycone naftą i pokój stanął w płomieniach.

— Ty, młody — zawołał gestapowiec — Pójdziesz z tym policjantem — rozkazał wskazując starszego przodownika granatowej policji — Wyniesiesz z nim kufer z piwnicy.

Policjanta poznałem w pierwszym dniu powstania. Pokazał mi rozkaz ewakuacyjny z Białegostoku. W przejeździe zatrzymał się w tym domu u krewnych. Po wykonaniu zadania otrzymałem polecenie zniesienia z piętra sparaliżowanego Reichsdeutschʼa. Staruszek opierał się ewakuacji, więc ubrałem go wbrew jego woli i z przydzielonym mi do pomocy folksdojczem znosiliśmy go ze schodów. Podbiegł wtedy do mnie stary Kowalczyk z drugiego piętra i narzuciwszy na mnie jesionkę oraz kapelusz pilśniowy, powiedział:

— Niech pan to doręczy synowi… na pewno go pan spotka w mieście. Nazywa się Marian Kowalczyk. Wyszedł z domu w letnim ubraniu, a noce są teraz chłodne.

Gdy już wychodziliśmy na podwórze, konduktor Józef Lipski zawołał: — Mówiłem panu, że w d… z nas i my już stąd nie wyjdziemy.

W mieszkaniu właściciela pozostały jego dwie siostry, staruszki nierozumiejące otaczającej je grozy. Gdy dym z dolnej kondygnacji zaczął przenikać zeszły na podwórze. Prawdopodobnie nie posiadały żadnych dokumentów. Jeden z gestapowców zastrzelił je przykładając lufę na wysokości nerek. Chude sylwetki osunęły się wolno na bruk jak snopki słomy. Wtedy do komendanta Gestapo podszedł kapitan i protestował przeciwko zniszczeniu niemieckiej własności, której nienaruszalność on zagwarantował honorem niemieckiego oficera.

— Wykonujemy rozkazy naszych władz i dla pana kapitana będzie bezpiecznej nie wtrącać się w te sprawy — ostrzegł groźno gestapowiec.

Przed frontem koszarowej bramy stało około 30 żołnierzy. Kilku starszych ocierało łzy. Jeden nie pytając o pozwolenie, wszedł do płonącego budynku i po chwili wyłonił się z naładowanym plecakiem.

— Co tam masz? — zapytał głośno kapitan, czekając na niego w bramie.

— Wyniosłem kilka drobiazgów, które spłonęłyby za chwilę — odpowiedział prężąc się przed dowódcą.

— Odnieś to natychmiast i zamelduj się próżnym plecakiem! — ryczał na całe gardło oficer — Żołnierz niemiecki nie jest złodziejem!.

Z okna drugiego piętra wychyliła się kaszląca główka 8-letniej Kowalczykówny. Gestapowiec wypalił krótką serię i kaszel urwał się nagle. Za ażurową bramą podwórza stała od dłuższego czasu młoda kobieta z niemowlęciem jęcząc monotonnie w kółko:

— Panowie gestapowcy wypuście mnie. Mój mąż pracuje w Gestapo i nazywa się Krauze.

— A co twój mąż robi w Gestapo? — zapytał wreszcie któryś.

— Jest tapicerem. Gestapowcy wybuchnęli śmiechem i komendant polecił wypuścić ją.

Ściemniło się już zupełnie. Otworzyły się boczne drzwi od ulicy Skolimoskiej i na tle płomieni rozpoznałem sylwetkę z torbą konduktorką na brzuchu. Za konduktorem stał postawny mężczyzna w średnim wieku o nazwisku Rapacki, o którym krążyły pogłoski w tym domu, że się ukrywa.

— Dokąd? — warknął gestapowiec.

— Do domu — wyjaśnił Lipski całym swym zasobem niemieckich słówek.

— Z powrotem — zakomenderował Niemiec ostro… a potem padły dwa strzały.

Gdy kilka lat później wróciłem na miejsce dramatu przy ulicy Puławskiej 11, stanąłem w zadumie nad świeżo otwartą mogiłą w podwórzu. Dziwnym zbiegiem okoliczności tegoż właśnie dnia przed południem ekshumowano zwłoki 36-ciu męczenników wśród których było kilku moich przyjaciół.

Powieść Ferdynanda A. Ossendowskiego „Przez kraju ludzi, zwierząt i bogów” zamkniętej przeze mnie 5-go sierpnia 1944 roku na 13 stronie nie wziąłem już nigdy do ręki”.

Kolejny fragment zatytułowany: KOMPANIA „ŻNIWIARZ”:

— Zameldujecie się u porucznika „Szeligi”, dowódcy 9-tej Kompanii Dywersji Bojowej „Żniwiarz” — polecił prokurator wojskowy — Kieruję was do najlepszej jednostki bojowej Żoliborza.

Porucznika nie zastałem na kwaterze, ale podchorąży „Szumski” (Zygmunt Wisłouch) poradził mi czekać na niego przed latryną, skąd miał się udać bezpośrednio na odprawę do „Żywiciela” — dowódcy Żoliborza. Gdy zająłem stanowisko przed drewnianą komórką na podwórzu, odezwała się artyleria nieprzyjaciela na pobliskim Burakowie i jeden z pocisków eksplodował za ustępem obsypując go gradem kamieni. „Zabiją go zanim zdąży mnie przyjąć do swego oddziału” — pomyślałem zaniepokojony płaszcząc się na ziemi.

Po chwili jednak skrzypnęły zawiasy i w otwartych drzwiach ukazała się sylwetka postawnego oficera w angielskim „battle dress” z dobrze już podłysiałą głową.

— Panie poruczniku! Wywiadowca „Karol” melduje się posłusznie z rozkazu prokuratora — wyrecytowałem zrywając się na nogi.

— Słyszałem o was — wycedził oficer przez zęby powoli, lustrując mnie pobieżnie nie wypuszczając z ust źdźbła trawy.

— Zameldujecie się u podchorążego Szumskiego. Niech was wcieli do drużyny „Antka”. Zajmiecie miejsce „Długiego Janka”, który wczoraj nie wrócił z patrolu.

Przypadkowo znałem z widzenia niefortunnego poprzednika. „Długi Janek” Jan Pohoski, syn zamordowanego przez Niemców wiceprezydenta Warszawy był to wysoki, chudy i lekko przygarbiony mężczyzna. Tym też odznaczał się wśród rówieśników.

Podchorąży „Antek” — Kazimierz Sheybal wciągnął mnie do rejestru i przedstawił swojej drużynie. Nie zdążyłem się jeszcze zainstalować na kwaterze, gdy zadzwonił telefon. Zawiadomiono mnie o niespodziewanym ataku nieprzyjaciela na pozycje „Żniwiarza” w zakładach samochodowych Opel. Pluton formował się pośpiesznie do wymarszu na odsiecz zagrożonej placówce.

— Strzelałeś z r.k.m.-u? — zapytał mnie Antek już na schodach w biegu.

— Nie, ale dam sobie radę panie podchorąży — dodałem zaraz w obawie by nie przydzielił r.k.m.-u komuś innemu.

— Jesteś wobec tego karabinowym. Kładź go na ramię i ruszamy — odpowiedział na to.

Na ul. Suzina przywitał nas natychmiast gęsty ogień artylerii. Jeden z żołnierzy łączności reperował przerwany przewód polowego telefonu nie zwracając uwagi na rozrywające się szrapnele.

— Pojedynczo, skokami — spokojnie zakomenderował Antek.

Na czoło wysunęły się łączniczki. Były bardzo młode i na nich, ku memu zdziwieniu, obstrzał nie robił większego wrażenia, podczas gdy ja czułem się nieswojo”.

Jeszcze jedno „wspomnienie” Egona K. Saperskiego: PODCHORĄŻY „ZAREWICZ”.

„Dobiegał końca drugi miesiąc warszawskiego powstania. 29-go września po zlikwidowaniu Mokotowa nieprzyjaciel przystąpił do rozstrzygającego uderzenia na Żoliborz. Broniliśmy się zaciekle, ale pod naporem przeważających sił byliśmy spychani do Wisły. Na przeciwległym brzegu biwakowały od dwóch tygodni oddziały radzieckiej i polskiej armii, i tylko stamtąd mógł jeszcze nadejść ratunek przed niechybną zagładą, ale zapowiadana pomoc nie nadchodziła.

30-go września po południu trzymaliśmy się jeszcze w trójkącie ulic odchodzących na północ i na wschód od Placu Wilsona. Właśnie wydostałem się z płonącego i ostrzeliwanego przez czołgi „Znicza”. Biegnąc rowem łącznikowym przeskakiwałem przez ciała kolegów wśród których rozpoznałem też piękną Danusię z małej kawiarenki na Placu Wilsona. Zatrzymałem się na chwilę w podziurawionym jak sito „Szklanym Domu”, gdzie otrzymałem rozkaz włączenia się w obronę bloku Krasińskiego 10.

Pochylony posuwałem się skokami. Opodal podchorąży „Zarewicz” (Witold Lisowski) dowódca plutonu 229 odpierał ataki piechoty, nacierającej pod osłoną czołgów od Pl. Wilsona. Ogień ich dział i broni maszynowej przykuł mnie do ziemi. Zaskoczony serią z boku schroniłem się w ciasnym ustępie na końcu wąskiego korytarza, gdzie na powierzchni metra kwadratowego znalazło się nas chyba dziesięciu. Przylepiłem się jako ostatni, ale moje plecy wystawały na ostrzeliwany korytarz. Odbiłem się więc od sprasowanej masy ludzkiej i wylądowałem znowu na podwórzu. Podchorąży „Zarewicz” był teraz ranny i cicho wzywał pomocy. Spokojnym głosem, bez cienia emocji informował mnie, że dostał w biodro i nie może się poruszać. Dzieliła nas przestrzeń 20 kroków, ale ogień nieprzyjaciela raził nisko przy ziemi i niepodobna było podnieść głowę. Nagle zjawiła się sanitariuszka, jakby spadła z nieba. Podczołgała się do mnie ciągnąc za sobą nosze. — „Posuwaj się za mną” — rozkazała — „przeniesiemy go w bezpieczne miejsce”. Skóra cierpła mi ze strachu, ale poczołgałem się za dzielną dziewczyną. Podwórze było upstrzone ekskrementami, więc starałem się omijać je, ale było ich za wiele i żołądek wynicowany mdlącą wonią podskakiwał do gardła. Na szczęście był pusty. Dotarliśmy wreszcie do rannego i nasunęliśmy go na nosze. Sanitariuszka pociągała nosze, ja zaś popychałem je jedna ręką, bo w drugiej trzymałem kurczowo karabin. W końcu znaleźliśmy się w bezpiecznym miejscu. Niedaleko w piwnicy był szpital. Podchorąży leżał cicho nie okazując niepokoju lub cierpienia. — Zaopiekujcie się nim troskliwie — poprosiłem przełożoną — podchorąży „Zarewicz” jest jednym z najdzielniejszych żołnierzy, odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych. — Bądźcie spokojni — odparła życzliwie. Oczy rannego wyrażały zdumienie. Nie mógł widocznie zrozumieć, skąd nieznany mu żołnierz zna jego bojową historię. — Jaki twój pseudonim? — zapytał przyglądając się z zaciekawieniem ukrytej w bandażach twarzy. — Strzelec „Karol” pluton 230, drużyna podchorążego „Antka” — odpowiedziałem. — Dziękuję” — wyszeptał ściskając mi rękę. — Do zobaczenia panie podchorąży. Muszę wracać na linię frontu — odpowiedziałem mu. — Wojna się jeszcze nie skończyła. Opuszczając go myślałem: „Zarewicz mając dopiero 23 lata był jednym z najdzielniejszych żołnierzy Podziemia. Odznaczył się w wielu akcjach dywersyjnych podczas okupacji”. Dowiadywałem się potem o jego dalsze losy, lecz niewiele wiedziano, prócz tego, że nie żyje. Przed kapitulacją został przeniesiony do szpitala i najprawdopodobniej jak wielu innych został dobity. Pośmiertnie został awansowany na podporucznika i odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, o czym dowiedziałem się znacznie później”.

I jeszcze jeden, ostatni dostępny autorowi fragment „Wspomnienia”: „KONIEC ŻOLIBORSKIEJ RAPSODII”.

„Przewaga niemiecka była teraz przygniatająca i walczyliśmy już tylko o honor polskiego żołnierza. Straciliśmy łączność z dowództwem i każdy działał na własną rękę. Zmieniając stanowisko ogniowe strzelałem do sylwetek nieprzyjaciela przesuwających się z Dziennikarskiej na Dygasińskiego.

Naszymi przeciwnikami były znowu oddziały RONA, znane już dobrze ze swego okrucieństwa. Straty ich przekraczały 50 %. Jeden z mołojców strzelał do mnie zawzięcie zza sterty kamieni i ślady jego pocisków wykwitały postrzępionymi otworami w futrynach okien. Zlikwidowałem go celnym strzałem w sklepienie hełmu. Została po nim brązowa teczka, po którą ukryci za węgłem bandyci wysłali starszego pana w czarnym palcie i meloniku, zmuszając nas do chwilowego przerwania ognia.

Późnym popołudniem do akcji włączyły się niespodziewanie samoloty sowieckie. Z odległości około 200 metrów wyraźnie widać było na nich czerwone gwiazdy sowieckie. W niskim locie nad dachami ostrzeliwały z broni pokładowej małe wille przy ul. Promyka wzniecając pożary. Nadal strzelałem do przebiegających sylwetek, a gdy zapadła noc, kierowałem lufę do ich cieni. Zmieniłem się w automat pozbawiony emocji. Straciłem poczucie czasu i przestrzeni.

Moje myśli powędrowały do dalekiego Podkarpacia. Żegnałem się z żoną i maleńką córeczką w przekonaniu, że za chwilę zostanę rozszarpany granatem lub dosięgną mnie miotacze płomieni. Nie zauważyłem nawet, kiedy umilkły okrzyki kolegów i zostałem sam w zadymionym budynku. Ignorowałem nawoływania do przerwania ognia, uważając je za podstęp wroga. O poddaniu się nie było mowy, jeńcy byli natychmiast rozstrzeliwani. Strzelałem więc jeszcze długo w ciemność nocy rozjaśnionej łunami nie wiedząc, że wojna się skończyła.

Nagle poczułem czyjąś dłoń na ramieniu i odwróciłem się gwałtownie.

— Przestań strzelać! — powiedział chłopiec z opaską na ramieniu.

— Dowództwo podpisała kapitulację. Przyznano nam prawa jeńców. Idziemy do niewoli.

Zeszliśmy na palący się parter, a stamtąd na podwórze. Przed bramą na stercie gruzów leżał trup wielkiego mężczyzny z monstrualnie rozdętym od żaru brzuchem. W blasku migających płomieni wyglądał upiornie. Parę kroków w lewo, w przyciemnionym kącie podwórza stała w skupieniu mała grupa żołnierzy Wehrmachtu. Spoglądali z zaciekawieniem uśmiechając się nieśmiało. W zakurzonych twarzach nie było nienawiści. Byłem ostatnim żołnierzem opuszczającym pozycję obronną Żoliborza.

Nieco dalej w prawo zmęczeni powstańcy, stojąc grupkami wokół gruzów nowoczesnego domu, opowiadali w podnieceniu szczegóły ostatnich walk i dyskutowali niepewną przyszłość. Najmłodsi żałośnie szlochali jak dzieci, którym przerwano zabawę. Ktoś groził samobójstwem, oskarżając dowództwo o zdradę, a ten i ów dyskretnie porzucał broń i mieszał się z ludnością cywilną.

W tym tłumie żołnierzy przesiąkniętych goryczą klęski odnalazłem paru kolegów i dowódcę kompanii por. Szeligę. Uwielbiałem tego wspaniałego oficera saperów i byłem zdecydowany przebić się z nim przez Wisłę. Uzupełniłem więc swe uzbrojenie dwoma znalezionymi pistoletami maszynowymi i wyładowałem kieszenie amunicją.

Wkrótce jednak otrzymaliśmy rozkaz przygotowania się do składania broni i o godz. 22.30, 60-ciu niedobitków 9-tej kompanii Dywersji Bojowej „Żniwiarz” liczącej na początku 150 żołnierzy pomaszerowało w milczeniu ciemnymi ulicami w nieznana przyszłość, zostawiając za sobą gruzy pięknego Żoliborza i ciała poległych kolegów.

Przy wejściu na Plac Wilsona oczekiwał nas szpaler niemieckich żołnierzy. Głowa w bandażach, pod pogiętym hełmem żandarma, dwa pistolety maszynowe i Mauser w czarnej kaburze wzbudziły najwidoczniej sympatię szpakowego feldfebla.

— Nie martw się — powiedział klepiąc mnie przyjaźnie po ramieniu — Tu nie ma gestapo, policji ani Ukraińców, tylko Wehrmacht.

Cztery czołgi ustawione w kwadracie oświetlały reflektorami plac składania broni wskazując środek lufami pochylonych dział. Podchodząc czwórkami, rzucaliśmy ją na stos.

— Rzuć hełm! — rozkazał nadzorujący podoficer.

— Jest pogięty i przestrzelony. Wam się już na nic nie przyda. Zatrzymam go na pamiątkę — powiedziałem.

— Unmöglich! Das ist verboten — wrzasnął Niemiec.

Rozstałem się opornie z podziurawioną blachą, której zawdzięczałem życie. Dołączyłem do szeregu.

W chwile później maszerowaliśmy Aleją Wojska Polskiego do niemieckiej niewoli. Dopiero teraz odezwała się radziecka artyleria, ścieląc trasę ostatniego marszu obrońców Żoliborza śmiercionośnym ogniem.

We wściekłym huku rozrywających się szrapneli milkły ostatnie akordy Żoliborskiej Rapsodii”.

Podchorąży Egon K. Saperski dostał się do niewoli niemieckiej. Nr jeńca 46443. Osadzony w Stalagu XI-A Altengrabow.

Po wojnie wrócił do Polski. Ukończył studia w 1958 r. na Wydziale Weterynaryjnym Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu. Następnie na emigracji. Po nostryfikowaniu dyplomu lekarza weterynarii w Australii tam pracował i tam zmarł w 2010 r.

[1] Tropiło J. Lekarze weterynarii uczestniczący w Powstaniu Warszawskim, Życie Wet.2014, 89 (8), 696—701;Tropiło J. Powstańcy warszawscy, którzy po wojnie uzyskali dyplom lekarza weterynarii, Życie Wet. 2014, 89 (9), 781—784; Tropiło J. Powstańcy warszawscy, którzy po wojnie uzyskali dyplom lekarza weterynarii — uzupełnienie, Życie Wet.2015, 90 (3), 167—168.

[2] Gibasiewicz W. A. Utrwalone skrawki życia, wyd. Warszawska Firma Wydawnicza 2014, s. 176—179.

[3] 4 Gibasiewicz W. A. Odnalezione głosy. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt, wyd. Warszawska Firma Wydawnicza 2013, s. 185—189;

[4] Tamże, s. 67—73.

[5] Gibasiewicz W. A. Utrwalone skrawki życia, wyd. WFW Warszawa, s. 83—85.

[6] Gibasiewicz W. A. Lekarze weterynarii ofiary II wojny światowej, wyd. Bellona, Warszawa 2011, s. 237.

[7] Tamże, s. 275—277.

[8] Tamże, s. 279.

[9] Tamże, s. 319—321.

[10] Gibasiewicz W. A. Odnalezione głosy. Zadziwiające losy lekarzy zwierząt, wyd. WFW Warszawa 2013, s. 173—176.

[11] Tamże, s.227—232.

[12] Gibasiewicz W. A. Po wielu z nich płaczę, wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 2016, s. 108.

[13] Moszumański Z. 1 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej 1920—1939 im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, Pruszków 2005, s. 93.

[14] Jastrzębski J. Wspomnienie o Mikołaju Dunin-Marcinkiewiczu, [w:] Materiały do sesji Losy i walka polskich lekarzy weterynarii podczas II wojny światowej, Ciechanowiec, 8—10 października 1993, Warszawa 1993.

[15] Teczka studenta K. Dmowskiego w Archiwum UW — pismo z dnia 18. 01. 2016 r.

[16] Tropiło J. Drugi słownik biograficzny polskich lekarzy weterynarii 1919—2000, t. I A-H, wyd. Krajowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna 2009, s. 84.

[17] Życie Weterynaryjne, Zmarli, 91 (8), 2016, s. 604.

[18] Gibasiewicz W. A. Utrwalone skrawki życia, Wyd. WFW, Warszawa 2014, s. 254.

[19] Praca zbiorowa (E.Saperski, W. Ryszkowski, M. Różycka, Z. Mirecki, Z. Wolański, E. L. Wohlfarth, M. Drzymulska) Wspomnienia byłych żołnierzy AK zamieszkałych w Australii, Footscray Migrant Resource Centre, 1986 s. 239, cyt. stron — 145—148, 167, 174—177.

Rozdział 2: Cywilne ofiary Powstania Warszawskiego także wśród lekarzy weterynarii

W poprzednim Rozdziale wymieniam lekarzy weterynarii uczestniczących w Powstaniu Warszawskim, którzy nie zostali uwzględnieni w pięknie wydanym opracowaniu prof. Jana Tropiło[1]. Omawiając cierpienia osób walczących w szeregach polski podziemnej nie pochylamy się nad cierpieniem ludności cywilnej. W ciągu 63 dni powstania w Warszawie życie straciło (według różnych badań) niemal 150—200 tysięcy osób. Nie wspomina się trudnych do ustalenia liczb osób zaginionych i rannych. Natomiast walczących Powstańców zginęło ok. 20 tysięcy, ok. 5 tysięcy zaginęło i 25 tysięcy zostało rannych.

W przygotowanym rozdziale staram się braki te uzupełnić. Cywilnymi ofiarami Powstania Warszawskiego 1944 r. okazali się dwaj lekarze weterynarii: Wacław Kalkstein i Czesław Meringer.

Wacław Michał Kalkstein

Urodził się 30 września 1863 r., s. Avrahama. Dyplom lekarza weterynarii uzyskał na Uniwersytecie Warszawskim w 1889 r. Według Konrada Millaka[2]: „Pracował w Rosji, był punktowym lekarzem wet. w Bukiejewskiej Ordzie gub. Astrachańskiej (1892), pomocnikiem Okręgowego Inspektora wet. w Temir-Chan-Szura (1902—1910), po czym wrócił do kraju i był punktowym lekarzem wet. w randze radcy stanu w Sosnowcu (1913). Po wojnie światowej był miejskim lekarzem wet. w Warszawie (1923—1931) i zamieszkiwał tam w 1939 jako emeryt”.

Obronił pracę doktorską. Mieszkał w Warszawie przy ul. Malczewskiego 1. W wyniku walk 2 września 1944 dom ten został zbombardowany i dr wet. W. Kalkstein zginął pod jego gruzami.

Ówczesne walki w Warszawie tak prezentuje w internecie strona wikipedia[3]: Naloty na północny Mokotów. Podczas bombardowania szpitala przy ul. Malczewskiego 3/5 (które nasiliło się po wywieszeniu flagi z symbolem Czerwonego Krzyża), zginął docent UW, dr Piotr Słonimski, brat poety Antoniego Słonimskiego. Tego dnia polegli także Róża Maria Sapieha, Hanna Bińkowska, Maria Swierczewska, Teresa Krassowska i Władysław Krzysztof Grabiński. Tego dnia niemiecki sprawozdawca wojenny Deutsches Nachrichtenbüro napisał:

Żadne miasto nie doświadczyło podobnego piekła. Nasze samoloty rzucały bomby na domy północnej dzielnicy. Nasze moździerze strzelały, „goliaty” rzucano na barykady, zastosowano ciężką artylerię, stworzono piekło, jakiego nie doznało żadne miasto.

Czesław Meringer

Urodził się w 7 października 1898 r. w miejscowości Uładówka (Winnicy?), s. Józefa i Stanisławy Pstrągowskiej. Świadectwo dojrzałości uzyskał w Gimnazjum w Ufie w 1917 r. W 1927 r. zdał egzamin uzupełniający wobec Państwowej Komisji Egzaminacyjnej powołanej przez Kuratorium Warszawskiego Okręgu Szkolnego. W teczce studenta — syg. RP 8714 — znajduje się informacja o immatrykulowaniu na Wydziale Lekarskim UW 29 stycznia 1921 r. Jednakże ukończył studia weterynaryjne. Dyplom lekarza weterynarii otrzymał 6 października 1930 r. na Uniwersytecie Warszawskim. W 1939 r. pracował jako samorządowy lekarz weterynarii w miejscowości Bieżuń pow. sierpecki. W okresie wojny obronnej 1939 r. mieszkał w Warszawie przy ul. Kaczej 21/14.

Fot. 3. Cz. Meringer — fot. z Archiwum UW.

Cywilna ofiara powstania warszawskiego w 1944 r.

W Zestawieniu nazwisk lekarzy wet., którzy figurowali w „Spisie lekarzy wet. w Rzeczypospolitej Polskiej” ogłoszonym w marcu 1939 r., a nie podali się rejestracji po wojnie” Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych na s. 81 wymienia Czesława Meringera ale urodzonego w 1890 r., który dyplom otrzymał w 1913 r. we Lwowie? Natomiast we wspomnianym „Spisie z 1939 r.” znajduje się Czesław Meringer urodzony w 1898 i dyplom lekarza wet. w Warszawie w 1930 r.

[1] Tropiło J. Lekarze weterynarii w Powstaniu Warszawskim, wyd. Agencja Wydawnicza i Reklamowa, Akcses, Warszawa 2015.

[2] Millak K. Słownik polskich lekarzy weterynaryjnych biograficzno-bibliograficzny 1394—1918, PWRiL 1960—1963 s. 91.

[3] www.pl.wikepedia.org/wiki/kompedium-powstania-warszawskiego — dostęp 29. 03.2017.

Rozdział 3: Zamordowany w Gross-Rosen. Uzupełnienie biografii

Stanisław Garczarczyk

Po omówieniu[1] ponad 440 biogramów zamordowanych lekarzy weterynarii mogło się wydawać, że limit tych, którzy oddali swoje życie za wolną Polskę, dawno został już wyczerpany. Niestety ciągle znajduję dokumenty świadczące, że było inaczej. Ciągle dopisuję nowe nazwiska — to cytat z Utrwalonych skrawków życia[2]. Konieczne jest więc dopisanie nazwiska Stanisława H. Garczarczyka.

Stanisław Henryk Garczarczyk

Urodził się 23 lutego 1905 r. w Sączowie w pow. będzińskim. Dyplom lekarza weterynaryjnego uzyskał w 1933 r. we Lwowie na Akademii Medycyny Weterynaryjnej. Pracował jako samorządowy lekarz weterynarii. W 1939 r. mieszkał w Przedborzu pow. konecki. W „Drugim słowniku biograficznym polskich lekarzy weterynarii”[3] znajduje się skromna informacja, że: Garczarczyk Stanisław Henryk po II wojnie światowej nie poddał się rejestracji.

W kartotece z Państwowego Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy widnieje następujący zapis: Garczarczyk Stanisław, data urodzenia — 23-02-1905, miejsce urodzenia — Sączów, data śmierci — 08-07-1944, zawód — weterynarz, miejsce zatrzymania — Przedborze, data zatrzymania 30-11-1943, rodzaj uwięzienia — obóz koncentracyjny, miejsce osadzenia — GROSS-ROSEN, data osadzenia — 19-01-1944, data śmierci — 08-07-1944.

Natomiast w Księdze zmarłych więźniów KL Gross-Rosen, cz. II — podano inną datę śmierci — 06—07—1944 r. Obok zapisków znajduje się znaczek mówiący, że „dokument dotyczy egzekucji więźnia lub jeńca wojennego, także wyroków policyjnych sądów doraźnych w ramach tzw. Sonderbehandlung „specjalnego potraktowania”.

Od publikacji powyższego tekstu minęły trzy lata i teraz szczęśliwie odnajduję kolejne dane. W „Przedborskim Słowniku Biograficznym”[4]czytam:

„W okresie 1 X 1930 — 30 IX 1933 r. pracował w Zakładzie Farmakologii Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie początkowo jako wolontariusz, a od 1 X 1931 r. jako zastępca asystenta i „powierzone obowiązki wykonywał sumiennie”. Zdaniem zastępcy profesora, doc. dr. Skowrońskiego: „jest pracownikiem zdolnym, posiada takt umiejętnego obchodzenia się z ludźmi. Dlatego też może spełnić przyjęte zadania w każdej dziedzinie działalności lekarza weterynaryjnego. Odszedł z zakładu tylko dlatego, że przepisy nie pozwalały na dłuższe zatrudnienie na tym stanowisku jak 2 lata”.

Od połowy listopada 1933 r. przez miesiąc uczęszczał do rzeźni miejskiej i na targowicę zwierząt rzeźnych we Lwowie w celu bliższego zapoznania się z czynnościami lekarza weterynaryjnego. W tym czasie kierował też rzeźnią gminną w Krzyczycach pod Lwowem.

Fot. 4 — Stanisław H. Garczarczyk — fot. ze zbiorów Haliny Zielińskiej w art. Wojciecha Zawadzkiego „Przedborski Słownik Biograficzny” www.psb.przedborz.pl/2009.

Zarząd Miasta Przedborza zatrudnił go, jako miejskiego lekarza weterynarii z dniem 25 III 1934 r. Do jego obowiązków należało sprawowanie kierownictwa rzeźni miejskiej przy ul. Cegielnej 3, nadzór nad targowicą zwierząt rzeźnych na Widomie (obecnie teren Liceum Ogólnokształcącego) oraz wykrywanie nielegalnego uboju zwierząt.

W 1937 r. ożenił się z Janiną i zamieszkał w mieszkaniu przy ul. Pocztowej 4 w Przedborzu. Wkrótce przyszła na świat córka Hanna.

W tym okresie władze miejskie miały wiele zastrzeżeń do jego pracy z powodu spóźnień do pracy, nieterminowego prowadzenia dokumentacji a powiatowy lekarz weterynarii stwierdził popełnienie błędów fachowych. Burmistrz wypowiedział mu pracę z dniem 1 X 1938 r. Jednak w rzeczywistości, od tego dnia w świetle obowiązującego prawa przeszedł na zatrudnienie Wydziału Powiatowego w Końskich.

Podczas okupacji niemieckiej przystąpił do Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej. Powierzono mu sprawowanie kierownictwa wywiadu na Przedbórz i okolice. Podlegał komendantowi miasta Kazimierzowi Trepczyńskiemu ps. „Wytrzymały”, a merytorycznie por. Bronisławowi Skoczyńskiemu ps. „Robotnik” i por. Zbigniewowi Sojczyńskiemu ps. „Andrzej”.

Aresztowany na podstawie donosu do żandarmerii o udziale w nielegalnym uboju trzody. Mogła to być zemsta za meldowanie o wykryciu nielegalnego uboju zwierząt jeszcze sprzed wojny.

Osadzony 19 I 1944 r. w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen, nr obozowy: 16341. Później zesłany do pracy w filii: AL. Dyhernfurth II. Powrócił do obozu głównego 7 VII 1944 r., został tam rozstrzelany 6 VIII 1944 r.”.

[1] Gibasiewicz W. A. Lekarze weterynarii ofiary II wojny światowej, wyd. Bellona, Warszawa 2011.

[2] Gibasiewicz W. A. Utrwalone skrawki życia, wyd. WFW Warszawa 2014, s. 317—318.

[3] Tropiło J. Drugi słownik biograficzny polskich lekarzy weterynarii, t. I A-H, s. 116.

[4] Zawadzki W. Przedborski Słownik Biograficzny — psbprzedborz.pl/2009/10/garczarczyk-stanislaw

Rozdział 4: Byli tacy co przeżyli Gross-Rosen

Czesław Skorski

Po poświęceniu ponad 2500 stron jednej tylko grupie zawodowej lekarzy od zwierząt wydawać by się mogło, że zaprezentowane zostały biografie wszystkich ofiar z okresu II wojny światowej. Zaskoczony podkreślam, że w archiwach czy pamiętnikach ciągle natrafiam na nowe osoby, nowe nazwiska. W niniejszym rozdziale przybliżę losy studenta weterynarii z Lwowa, który dyplom lekarza weterynaryjnego uzyskał we Wrocławiu. Kilkuletnia przerwa to okres właśnie II wojny światowej i walki z okupantem niemieckim i sowieckim, więzienia i obozy.

Czesław Skorski

Urodził się 28 marca 1913 r. w Suchowoli, pow. Sokółka, s. Antoniego i Pauliny. Świadectwo dojrzałości otrzymał w Gimnazjum w Wąbrzeźnie w 1934 r. Studia weterynaryjne podjął w 1936 r. na Akademii Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. Przerwał je wybuch II wojny światowej. Zmobilizowany został do Wojska Polskiego w stopniu kaprala podchorążego.

W Archiwum Korporacyjnym[1] znajdują się dalsze informacje: „Więziony w radzieckim więzieniu w Białymstoku, w konspiracji AK, więziony przez Niemców na Pawiaku w 1944 i zesłany do obozu Gross-Rosen 1944—45”.

Przeglądam dostępne kartoteki. Archiwum Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, gdzie w danych osobowych podano, że był „weterynarzem”. Aresztowany w Warszawie, mieszkał przed zatrzymaniem w Warszawie, a zatrzymany 9 kwietnia 1944 r. za działalność w ruchu oporu, uwięziony w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen 4 lipca 1944 r.

Natomiast w kartotece Fundacji Polsko-Niemieckiego Pojednania znajduję dodatkowe informacje: zwolniony z obozu Gross-Rosen w maju 1945.

Główny obóz Gross-Rosen został ewakuowany i ostatni transport z niego odszedł 13 lutego 1945 r. Możliwe, że bohater rozdziału był uwięziony w którymś ze 100 podobozów.

Dalszy ciąg biografii lekarza wet. Czesława Skorskiego przedstawię w formie bardzo zwięzłej cytując biogram ze strony Archiwum Korporacyjnego: „Po wojnie kierownik majątku Uniwersytetu Wrocławskiego w latach 1945—48, student i absolwent Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu (1948—49), lekarz wet., kierownik sekcji kontroli technicznej: ”Bacutil” przy R.P.P. Odpadów Zwierzęcych i Roślinnych w Warszawie (1949—1955), w latach 1955—78 kierownik lecznicy dla zwierząt w Mierzeszynie w woj. gdańskim, wykładowca w Szkole Przysposobienia Rolniczego 1957—70, radny w Gminnej Radzie Narodowej w Trąbkach Wielkich (1973—77, 1984—88, 1990—94).

Odznaczenia: Złoty Krzyż Zasługi, Medal Zwycięstwa i Wolności, Krzyż Kawalerski OOP, Krzyż Oświęcimski i inne.

Poprosiłem o wypowiedź na temat kolegi mojego przyjaciela, pracującego przez wiele lat na Wybrzeżu, dr. Tadeusza Zdunkiewicza. Oto cytat z listu jaki otrzymałem:

„Wspaniały Kolega. Nie żywił nienawiści do Moskali ani do Szwabów. Chociaż z czułością się o nich nie wyrażał. Do końca swoich dni mieszkał w Mierzeszynie. Był operowany w Gdańsku na Łąkowej i niestety tam zmarł. Wielu kolegów, dzisiaj już starszych, odbywało u Niego praktyki i staże. Nota bene w niedzielę spotkaliśmy się na faworkach w Starogardzie i przypadkowo wspominaliśmy także Mierzeszyn i kolegę Czesława Skorskiego jako „szczęśliwego” weterynarza. Jego córka Ewa była absolwentką weterynarii w Olsztynie i tam pracowała na Uczelni. Kilka lat temu miała wypadek i odeszła tragicznie. Żona dr. Skorskiego, Urszula, po tym wypadku wyprowadziła się do Warszawy do rodziny… Wychowankami sensu stricte weterynaryjnego są koledzy z Pszczółek (Wojtek Kazimierczak) i Trąbek Wielkich (Andrzej Pyliński)”.

Lekarz weterynarii Czesław Skorski zmarł 15 sierpnia 1994 r. w Gdańsku.

[1] Bartłomiej P. Wróblewski, Korporacja Studentów Akademii Medycyny Weterynaryjnej Lutyko-Venedya (Dorpat, Lwów), (na:) www.archiwumkorporacyjne.pl (dostęp 23. 01. 2016 r.).

Rozdział 5: Człowiek może dużo wytrzymać

Jan Salicki

Profesor Jan Tropiło[1] w książce „Lekarze weterynarii w Powstaniu Warszawskim” wskazał na trzy grupy uczestników. Wymienił grupę walczących lekarzy weterynarii, grupę powstańców warszawskich, którzy po wojnie uzyskali dyplom lekarza weterynarii oraz tych, którzy w okresie powstania byli dziećmi a później zostali lekarzami weterynarii.

Do tej pory zajmowałem się opisywaniem losów lekarzy weterynarii i pomijałem tych młodych ludzi, którzy później wybrali zawód lekarza zwierząt. Publikacja prof. Jana Tropiło uzmysłowiła mi, że o tych młodych ludziach także należy pamiętać. Początek zrobiłem drukując wspomnienia Egona Saperskiego i prezentując jego losy związane z Powstaniem Warszawskim oraz losy Czesława Skorskiego.

Takim doskonałym przykładem są także losy Jana Salickiego, które postanowiłem opowiedzieć opierając się przede wszystkim na jego wspomnieniach[2].

Jan Salicki