Sport w Zakopanem w okresie dwudziestolecia międzywojennego ebook

1. Wprowadzenie do tematu

Po raz pierwszy nazwa „Zakopane” pojawiła się już w dokumencie króla Zygmunta II Wazy z 20 kwietnia 1630 r. Jej pochodzenie związane jest ze słowem „zakopane” (karczowisko) i pierwotnie brzmiało Za Kopane. Osadnictwo w Tatrach było w owym czasie niewielkie. Tradycja głosi, iż pierwszymi osadnikami w rejonie dzisiejszego Zakopanego byli chłopi i mieszczanie uciekający przed gniewem świeckich i duchowych panów oraz zbiegowie z polskich i węgierskich więzień. Król Michał Korybut Wiśniowiecki w 1670 r. zatwierdził prawa mieszkańców wsi. W tym czasie w Zakopanem było prawdopodobnie 49 polan, czyli osad zamieszkałych przez 656 osób. Pierwsze rody, które osiadły pod Tatrami, karczowały polany, tworząc sioła i osady, po wielu latach łączące się w wieś. Teren zalesiony pomiędzy poszczególnymi siołami należał formalnie do króla, praktycznie zaś był we władaniu starostów.

W XVIII w. podczas poszukiwań górniczych natrafiono w Tatrach na złoża złota, srebra, miedzi i rudy żelaza. W 1766 r. wybudowano hutę w Kuźnicach, a rok później w Kościelisku. Kopalnie żelaza, a z nimi huta kuźnicka i kościeliska, okazały się w przeciwieństwie do górnictwa kruszcowego opłacalne, przynajmniej w tamtych czasach, gdy brak linii kolejowych chronił przed konkurencją tańszego w produkcji żelaza śląskiego.

Wyroby z kuźnickiej huty trafiały coraz częściej na rynek krakowski, dokąd przywozili je furami górale. Egzotyczny strój i oryginalna gwara budziły zaciekawienie dla krainy rodzinnej Podhalan. W Tatrach pojawili się uczeni, badający geografię, klimat, budowę i przyrodę. Wśród nich prawdziwi pionierzy tatrzańskiej nauki i eksploracji – Baltazar Hacquet i Stanisław Staszic. Za naukowcami, inspektorami przemysłowymi i wojskowymi geometrami zaczęli pojawiać się w Tatrach pierwsi turyści. W owym czasie podróż do Zakopanego z Krakowa trwała dwa dni z przerwą na nocleg w Rabce. Celem podróży były przeważnie Morskie Oko, Dolina Kościeliska i przemysłowe Hamry, przejęte przez Austrię i dzierżawione przez rozmaitych eksploatatorów. Sytuacja w Kuźnicach zaczęła się poprawiać, gdy w 1806 r. pochodzący z Moraw Jan Wincenty Homolacs został właścicielem podtatrzańskich hut i kopalni żelaza. Ogólnie ciężka sytuacja ekonomiczna, pogarszająca się wskutek wyniszczających wojen napoleońskich, zmusiła dwór austriacki do poszukiwania nowych źródeł gotówki.

Dawne dobra królewskie na Podhalu zostały wystawione na sprzedaż. Przez następne lata ich właścicielami byli kolejno: Emanuel Homolacs, Ludwig Eichsborn, Magnus Peltz i Jakub Goldfinger.

Od 1889 r. właścicielem Zakopanego stał się hrabia Władysław Zamoyski, posiadacz dóbr kórnickich w Wielkopolsce. Obejmując swoją własność, zastał Zamoyski bardzo zdewastowaną gospodarkę leśną w Tatrach. Wcześniejsi właściciele prowadzili na szeroką skalę eksploatację leśną, a dzieła zniszczenia dokonał Magnus Peltz.

Hrabia Władysław Zamoyski dał się poznać jako świetny gospodarz, wybitny działacz społeczny i patriota. W 1899 r. doprowadził do wybudowania kolei do Zakopanego, co było wydarzeniem przełomowym w rozwoju miejscowości i wywarło ogromny wpływ na wzrost ruchu turystycznego.

Z punktu widzenia lecznictwa Zakopane zaczęto dostrzegać dopiero po odkryciu przez Ludwika Zejsznera w 1834 r. cieplic w Jaszczurówce. Wody Jaszczurówki cieszyły się dużym uznaniem miejscowej ludności i przyjezdnych jako uniwersalny środek na różne dolegliwości, co było bodźcem do zainstalowania tu w 1862 r. przez właściciela hr. Adama Uznańskiego prymitywnych łazienek leczniczych i kabin kąpielowych.

Zakopane, uzyskując status stacji klimatycznej w 1886 r., stało się znanym uzdrowiskiem. Władzę w uzdrowisku sprawował zarząd zwany Klimatyką, który obok rady gminnej był drugą władzą w Zakopanem. „Klimatyka” otrzymała uprawnienia do prowadzenia inwestycji niezbędnych do rozwoju gospodarczego i kulturalnego miejscowości, ze środków pochodzących z taksy klimatycznej, opłacanej przez przyjeżdżających gości.

Znaczący wpływ na rozwój turystyki w Tatrach miał fakt powstania w 1874 r. Towarzystwa Tatrzańskiego, zrzeszającego w swoich szeregach napływających pod Tatry wielu ludzi o nieprzeciętnej osobowości z różnych części podzielonej zaborami Polski. Działania TT skierowane były głównie na rozwój turystyki, przewodnictwa tatrzańskiego ochrony przyrody tatrzańskiej i działalność wydawniczą.

Datą przełomową dla Zakopanego stał się rok 1873, kiedy to do wsi przyjechał doktor Tytus Chałubiński. Tatrzańska przyroda i klimat tak go oczarowały, że stał się zamiłowanym taternikiem, a w końcu na stałe zamieszkał w Zakopanem. W ślad za nim ściągnęli jego warszawscy pacjenci. Chałubiński wylansował pogląd o zbawiennym wpływie tamtejszego klimatu w leczeniu chorób układu oddechowego, anemii i nerwic. Słynne stały się wycieczki Chałubińskiego, trwające zwykle po kilka dni, które były kilkakrotnie opisywane i naśladowane przez pionierów tatrzańskich.

W tym samym okresie powstały pierwsze sanatoria i zakłady lecznicze, gdzie leczono gruźlicę, m.in. zakład wodoleczniczy doktora Andrzeja Chramca. Podobne obiekty powstały także na Gubałówce (aż pięć zakładów leczniczych), na Antałówce sanatorium Pocztowców, na Bystrem Dziecięcy Zakład Leczniczy Uniwersytetu Jagiellońskiego i Dom Zdrowia Urzędników Państwowych.

Ważną rolę w życiu Zakopanego odegrał ks. Józef Stolarczyk, przybyły do Zakopanego z Tarnowa w 1848 r. jako pierwszy proboszcz nowo założonej parafii, na której czele stał przez prawie 50 lat. Rozbudował stary drewniany kościółek i założył podwaliny nowej murowanej świątyni. Z pasją uprawiał turystykę górską i dokonał kilku pierwszych wejść na szczyty tatrzańskie. Należał do grona założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego i był jego aktywnym działaczem.

Zakopane stawało się miejscem spotkań inteligencji i młodzieży z trzech zaborów. Przyjeżdżali pisarze, aktorzy, poeci, kompozytorzy, bywali politycy i miłośnicy taternictwa. U schyłku XIX w. powstały pierwsze czasopisma tatrzańskie: „Zakopane” (1891), „Kurier Zakopiański” (1892), „Gazeta Zakopiańska” (1893), „Goniec Zakopiański” (1893), „Przegląd Zakopiański” (1899), „Giewont” (1902), „Tygodnik Zakopiański” (1903). W związku z dużym rozwojem ruchu turystycznego biedna góralska wioska zyskała sposób na trwałą egzystencję: górale, wegetujący dotąd z uprawianego w ciężkich warunkach rolnictwa i pasterstwa, w coraz większym stopniu zasilali swój budżet dochodami z przewodnictwa, sprzedaży towaru i usług, a nade wszystko z wynajmowania mieszkań. Z hodowlą bydła i owiec, stanowiącą podstawę gospodarki rolnej w Zakopanem, wiązał się handel wyrobami z mleka, wełną surową oraz przerabianą w foluszach zakopiańskich na sukno, następnie skórami, przędzą i płótnem. Handel ułatwiały ludności zakopiańskiej targi, jakie odbywały się tutaj we wtorki co dwa tygodnie. Wraz z napływem zwiększającej się co rok rzeszy turystów sytuacja miejscowej ludności góralskiej zaczęła szybko się zmieniać. Oprócz handlu i przewodnictwa nowe szansy zatrudnienia stwarzały powstające pensjonaty prowadzone przez „panie z towarzystwa”. Liczba przyjeżdżających w latach sześćdziesiątych XIX w. do Zakopanego była niewysoka, wynosiła zaledwie 100–150 osób, a już w 1900 r. ich liczba przekroczyła 10 000. Wśród odwiedzających z różnych stron rozbitego zaborami kraju przeważali mieszkańcy Galicji.

Do utrwalonych już w świadomości społecznej funkcji Zakopanego jako ośrodka patriotycznego, leczniczego, kulturalnego i turystycznego doszła jeszcze jedna funkcja – Zakopane stało się centrum polskiego zorganizowanego narciarstwa. Od 1910 r. organizowane były zawody narciarskie w biegach i skokach, powstały pierwsze skocznie, lodowisko i tor saneczkowy.

PrzedI wojną światową bujnie rozwijało się życie kulturalne, na deskach sceny „Morskiego Oka” teatry z Krakowa, Lwowa, Łodzi, Poznania i Warszawy oraz amatorskie teatry z Zakopanego wystawiały dramaty narodowe, opery i szopki zakopiańskie. W tym też okresie Krupówki stały się najmodniejszym deptakiem środkowej Europy.

LataI wojny światowej jeszcze bardziej podniosły znaczenie Zakopanego w środowiskach naukowych, artystycznych i kulturalnych, których liczni przedstawiciele, odcięci liniami frontów od stron rodzinnych, osiedlili się w Zakopanem. Czołową osobistością tamtych lat był bez wątpienia Stefan Żeromski. Jesień 1918 r. oznaczała dla mieszkańców Zakopanego, podobnie jak i dla całej Polski, ogromny przełom. Rozpadła się monarchia austro-węgierska, a na jej gruzach powstawały w Polsce południowej zręby niepodległej władzy narodowej. 13 października 1918 r. zwołano zebranie obywatelskie z udziałem wszystkich sfer miejscowego społeczeństwa, w trakcie którego wybrano zarząd Organizacji Narodowej jako organu mającego za zadanie przejęcie władzy. Prezesem został Stefan Żeromski, jego zastępcami Franciszek Pawlica związany z PSL „Piast” i Mariusz Zaruski. W następstwie tych wydarzeń 30 października 1918 r. przebywający w Zakopanem polscy oficerowie przejęli władzę, rozbroili żołnierzy i oddali się do dyspozycji Organizacji Narodowej.

Po I wojnie światowej, gdy Polska odzyskała niepodległość, hrabia Zamoyski zapisał cały majątek w formie fundacji narodowi. Tatrzańskie dobra Zamoyskiego, w skład których wchodziły także lasy w Zakopanem, Brzegach, Bukowinie, Kościelisku, Dębnie i Zubsuchem (od 1965 r. Ząb), dały podstawę do utworzenia po II wojnie światowej Tatrzańskiego Parku Narodowego.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego przeważała rola Zakopanego jako ośrodka leczniczego, rekreacyjnego turystycznego i sportowego (zwłaszcza sportów zimowych), ale także jako ośrodka kulturalno-artystycznego. Renomę miejscowości w skali międzynarodowej ugruntowały rozgrywane tu narciarskie mistrzostwa świata (FIS) w 1929 i 1939 r. oraz wiele zawodów sportowych zarówno w dyscyplinach letnich, jak i zimowych. Miejscowość rozrastała się bardzo szybko, co było związane z coraz większą rzeszą przyjeżdżających turystów, sportowców i kuracjuszy.

Wraz z otrzymaniem przez Polskę w 1927 r. tzw. pożyczki stabilizacyjnej dało się odczuć w całym kraju wzrost gospodarczy; miało to również przełożenie na wzrost ruchu turystycznego i nowe inwestycje w Zakopanem.

W 1927 r. w prasie warszawskiej wiele miejsca poświęcano centrum życia polskiego pod Giewontem. Pisano, iż jeśli kogoś brak zimą w Warszawie, to należy go szukać w Zakopanem. Rozpoczęła się regularna komunikacja samochodowa na Podhalu, uruchomiono linie Kraków–Zakopane, Zakopane–Łomnica oraz pięć linii lokalnych. W zakresie komunikacji kolejowej Zakopane posiadało w latach trzydziestych bezpośrednie połączenie ze wszystkimi głównymi miastami Polski. W 1933 r. wprowadzono do eksploatacji luksusowy pojazd szynowy (tzw. autobus szynowy) – „Luxtorpeda”, pokonujący trasę Kraków–Zakopane w 2,5 godziny. Przełomową datą dla Zakopanego był 18 października 1933 r., kiedy otrzymało prawa miejskie, a „Klimatykę” przekształcono w Wydział Uzdrowiskowy Zarządu Miasta. Powstały kolejki na Kasprowy Wierch i Gubałówkę, wybudowano stadiony sportowe na Równi Krupowej. Przeprowadzono na terenie miasta szeroko zakrojone prace nad poprawą infrastruktury: poszerzono główne ulice, a Krupówki otrzymały nawierzchnię asfaltową, wybudowano sieć kanalizacyjną, zmodernizowano wodociągi. Nastąpił rozwój miejscowego szkolnictwa, dotychczasowe ludowe szkoły pięcioklasowe zastąpiono szkołami powszechnymi siedmioklasowymi. Zmodernizowano istniejącą XIX-wieczną szkołę przemysłu drzewnego, a także utworzono czteroletnią szkołę handlową i liceum hotelarskie.

Rozwój infrastruktury miejskiej oraz coraz lepsze połączenia z Zakopanem wpłynęły również na rozkwit budownictwa. Oprócz całej rzeszy prywatnych domów i niewielkich pensjonatów, powstają imponujące obiekty hotelarsko-gastronomiczne. Przykład stanowi słynny ze swej okazałości hotel „Bristol”, w latach międzywojennych odwiedzany przez wszystkie wycieczki zagraniczne, gwiazdy filmowe i polityków. Każde większe wydarzenie kulturalno-sportowe kończyło się wytwornym balem w „Bristolu”. W tym okresie powstały także inne znane hotele: „Stamary”, „Staszeczkówka” i „Warszawianka”.

Druga połowa lat trzydziestych XX w. stanowi apogeum rozwoju Zakopanego, które dzięki doskonale rozwijającej się bazie turystycznej i sportowej oraz organizacji wielu wysokiej rangą zawodów sportowych stało się znane w Polsce i za granicą.

2. Dotychczasowy stan badań, przegląd literatury w zakresie podjętej tematyki oraz charakterystyka bazy źródłowej

Pomimo szeregu opublikowanych prac na temat Zakopanego ukazywano działalność sportową tylko przez pryzmat narciarstwa, które wywarło znaczący wpływ na rozwój tej miejscowości. W latach 1918–1939 uprawiano w Zakopanem wiele innych dyscyplin sportu: saneczkarstwo, łyżwiarstwo, hokej na lodzie, jeździectwo, sporty motocyklowe, pływanie, piłkę nożną, lekkoatletykę, szybownictwo i baloniarstwo, jednak tylko szeroko rozumiane narciarstwo stało się tematem zainteresowania licznych autorów.

W 1914 r. na temat pierwszych narciarzy i ich działalności w Zakopanem wzmiankował na łamach czasopisma „Zakopane” S. Barabasz[1]. W związku z dużym zainteresowaniem jego wspomnieniami Sekcja Narciarska Towarzystwa Tatrzańskiego wydała teksty Barabasza w wydawnictwie zwartym pt. „Wspomnienia narciarza”[2]. W 1937 r. SN PTT wydała z okazji swego trzydziestolecia pamiętnik[3], w którym wykorzystano znajdujący się w zasobach archiwalnych Muzeum Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem maszynopis S. Barabasza pt. „Początki mego narciarstwa”[4]. Z tego samego okresu pochodzą pierwsze opracowania historii narciarstwa autorstwa A. F. Bonieckiego[5], H. Jabłczyńskiej-Jędrzejewskiej[6] oraz trzytomowe opracowanie „Narciarstwo Polskie” wydane przez Polski Związek Narciarski. Opracowanie zawiera materiały, wspomnienia oraz informacje na temat początków polskiego narciarstwa, jego rozwoju przed I wojną światową, a także genezę powstania i działalności Polskiego Związku Narciarskiego[7].

W latach pięćdziesiątych XX w. na temat narciarstwa pisali S. Ziemba[8], G. Młodzikowski i J. A. Ziemilski[9]. Jednakże u wspomnianych autorów zagadnienie to zostało ujęte w wąskim aspekcie. Na temat narciarstwa zakopiańskiego ukazały się w latach siedemdziesiątych dwie pozycje książkowe, mające charakter kronik sportowych autorstwa J. Kapeniaka[10] i praca zbiorowa L. Fischera, J. Kapeniaka, J. Matzenauera[11].

Istotny przyczynek do badań nad historią polskiego narciarstwa stanowią dysertacje H. Zdebskiej[12], W. Szatkowskiego[13] i A. Tajnera[14] o charakterze socjologicznym i biograficznym publikowane po 1989 r. Do najważniejszych prac dotyczących początków narciarstwa należą prace historyków R. Wasztyla[15], E. Roszkowskiej[16] oraz rozważania L. Raka, S. Zaborniaka i E. Małolepszego[17]. Powstały również opracowania dotyczące uwarunkowań organizacyjnych oraz osiągnięć polskiego narciarstwa w latach 1919–1939 autorstwa K. Chojnackiego i D. Dudka[18], L. Raka[19], R. Kołodzieja[20] i K. Aftaruka[21].

Podstawy prawne wszystkich organizacji kultury fizycznej działających w Galicji i II Rzeczypospolitej przedstawił w swojej monografii D. Dudek[22]. Do ważnych opracowań zaliczam także te napisane przez pracowników Zakładu Sportów Zimowych AWF Kraków[23].

Wymienione publikacje stały się przydatne w rozszerzeniu naszego opracowania, lecz odnosiły się w zasadzie do tematu narciarstwa w rozumieniu ogólnopolskim. Nie analizowano dotychczas szczegółowo działalności narciarskiej w Zakopanem, a nade wszystko brak było dotąd omówienia na tej płaszczyźnie działalności klubów sportowych, powstania infrastruktury sportowej i zawodów narciarskich (Mistrzostwa Świata FIS w 1929 i 1939 r., Memoriał por. Woycickiego, Puchar Kornela Makuszyńskiego).

Tematyka dysertacji obejmuje także sporty jeździeckie uprawiane w Zakopanem od 1929 r. Najważniejszym opracowaniem związanym z tematem naszych badań jest publikacja W. Pruskiego[24], a także opracowanie R. Urban[25]. Epizody zakopiańskiego sportu spotykamy w najnowszych opracowaniach o charakterze popularnonaukowym K. Szujeckiego[26] i R. Gawkowskiego[27].

Nie analizowano dotychczas innych dyscyplin sportowych uprawianych w Zakopanem: saneczkarstwa, pływania, szybownictwa, sportów motorowych, łyżwiarstwa, tenisa, lekkoatletyki, piłki nożnej i hokeja na lodzie, z wyjątkiem pracy A. Morgały i S. Mazurka poruszających problematykę baloniarstwa sportowego w Tatrach i lotów stratosferycznych[28].

W świetle dokonanej analizy stanu badań wydaje się, iż uzasadnione jest podjęcie próby przygotowania zwartej historii wszystkich dyscyplin sportowych uprawianych w latach 1919–1939 w Zakopanem. Dodatkowo przemawiają za tym nowe materiały źródłowe znajdujące się w rękach prywatnych i archiwach państwowych. Opracowując niniejszą dysertację, przeprowadzono kwerendy w różnych archiwach, muzeach i bibliotekach.

Największy zbiór materiałów dotyczących działalności sportowej w Zakopanem odnaleźliśmy w Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie. Oprócz bogatych zbiorów ikonograficznych z początków XIX w. odnaleźliśmy także artefakty sportowe z zawodów narciarskich, łyżwiarskich, motocyklowych i jeździeckich, do których zaliczamy medale, plakiety, puchary i dyplomy. W tym samym archiwum znajdują się programy sportowe, plakaty sportowe oraz duży zbiór kart pocztowych wydanych z okazji FIS-u w 1939 r.

W Muzeum Harcerstwa Polskiego w Warszawie przechowywane są materiały związane z działalnością harcerskich klubów sportowych. Duży zbiór fotografii obrazujących zawody sportowe w różnych dyscyplinach oraz historię powstawania infrastruktury sportowej Zakopanego znaleźliśmy w zbiorach Narodowego Archiwum Cyfrowego w Warszawie[29].

Bardzo cenne materiały dotyczące działalności klubów sportowych w postaci sprawozdań i statutów znajdują się w Archiwum Narodowym w Krakowie Oddział I. W Archiwum Narodowym w Krakowie Oddział III zdeponowane zostały zbiory fotograficzne z przełomu XIX i XX w. Awita Szuberta, Jana Augustyna i Stanisława Bizańskiego. Cenne materiały dotyczące obiektów sportowo-turystycznych Zakopanego znaleźliśmy w Archiwum Narodowym w Krakowie Oddział V. Dzięki kwerendzie w Muzeum Historycznym Miasta Krakowa uzyskano materiały na temat mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” i działalności TG „Sokół” Zakopane. Podczas prowadzenia badań w archiwum Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie odnaleziono dokumentację na temat działalności Ligi Popierania Turystyki i jej prezesa Henryka Szatkowskiego. Wiele cennych informacji dostarczyły także zbiory Archiwum Narodowego w Krakowie Oddział w Nowym Targu. Niezmiernie cenne okazały się protokoły z posiedzeń Rady Gminy Zakopane oraz korespondencja pomiędzy stowarzyszeniami i fundacjami ze starostwem nowotarskim.

Znaczącą wartość dla badań zakopiańskiego sportu stanowiło Archiwum Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, w którym zachowały się dokumenty dotyczące organizacji imprez sportowych, klubów sportowych i budowy infrastruktury sportowo-turystycznej. W tym samym archiwum znajduje się niepublikowany dotąd pamiętnik Niny Szubertówny, w którym autorka opisuje swój udział w starcie balonu stratosferycznego „Gwiazda Polski”.

Fragmentaryczne informacje otrzymano także z następujących zbiorów: Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie, Muzeum Plakatu w Wilanowie, Biblioteki Jagiellońskiej Dział Rękopisów w Krakowie, Archiwum Aeroklubu Tatrzańskiego w Nowym Targu i Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem Izba Pamięci im. Bronisława Czecha. Wykorzystano również zbiory prywatne Krzysztofa Szczura, Wojciecha Wojasa, Piotra Serka, Dobiesława Dudka i autora, stanowiące źródła ikonograficzne.

[1] S. Barabasz, „Wspomnienia narciarza”, „Zakopane” 1914, nr 1, s. 4; nr 2, s. 5; nr 3, s. 4; nr 4, s. 5; nr 5–6, s. 5–6.

[2] Ibidem.

[3] Pamiętnik Jubileuszu Trzydziestolecia Sekcji Narciarskiej PTT, Zakopane 1937.

[4] S. Barabasz, „Początki mego narciarstwa” (maszynopis), Archiwum Muzeum Tatrzańskiego (dalej AMT), sygn. AR/NO/326.

[5] A. F. Boniecki, „Historia narciarstwa polskiego 1907–1914”, [w:] „Narciarstwo Polskie”, t. I, Kraków 1925.

[6] H. Jabłczyńska-Jędrzejewska, „Narciarstwo”, Warszawa 1935.

[7] „Narciarstwo Polskie”, red. S. Fächer, Kraków, (t. I 1925, t. II 1927, t. III 1929).

[8] S. Ziemba, „Śladami dwóch desek”, Kraków 1955.

[9] G. Młodzikowski, J. A. Ziemilski, „Narciarstwo – zarys encyklopedyczny”, Warszawa 1957.

[10] J. Kapeniak, „Tatrzańskie diabły”, Warszawa 1971.

[11] L. Fischer, J. Kapeniak, J. Matzenauer, „Kronika śnieżnych tras”, Warszawa 1977.

[12] H. Zdebska, „Bohater sportowy. Studium indywidualnego przypadku Bronisława Czecha (1908–1944)”, Kraków 1996.

[13] W. Szatkowski, „Od Marusarza do Małysza. Polscy skoczkowie 1924–2002”, Zakopane 2003; tenże, „Stanisław Marusarz – król nart”, Kraków 1999.

[14] A. Tajner, „Legendy polskiego sportu”, cz. 1, „Białe szaleństwo”, Cieszyn 1991.

[15] R. Wasztyl, „Przyczynek do genezy polskiego narciarstwa”, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 1988, nr 4; tenże, „U źródeł polskiego narciarstwa”, Kalendarz Narciarski PZN 2002.

[16] E. Roszkowska, „Początki narciarstwa wojskowego w Galicji”, „Studia Humanistyczne” 2003, nr 3; taż, „Austriackie środowiska wojskowe a powstanie i rozwój narciarstwa w Galicji (1891–1914)”, „Folia Turistica” 2008, nr 19.

[17] L. Rak, E. Małolepszy, „Narciarstwo polskie 1888–2008”, Jasło 2009; L. Rak, „Narciarstwo w szkołach polskich w Galicji”, [w:] „Z dziejów kultury fizycznej Polski oraz wybranych regionów i mniejszości narodowych”, red. J. Dżereń, Płock 2011; S. Zaborniak, „Skoki narciarskie w Polsce 1907–1939”, Rzeszów–Krosno 2013.

[18] K. Chojnacki, D. Dudek, „Geneza i działalność Polskiego Związku Narciarskiego w dwudziestoleciu międzywojennym (1919–1939)”, „Góry i Alpinizm”, cz. 1, 1997, nr 12; cz. 2, 1998, nr 1.

[19] L. Rak, „Rozwój organizacyjny narciarstwa w Polsce w latach 1919–1939”, [w:] XI Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku”, t. XI, cz. II, Szczecin 2007.

[20] R. Kołodziej, „Polski Związek Narciarski 1919–1939”, Rzeszów 2010.

[21] R. Kołodziej, K. Aftaruk, „Zarys historii narciarstwa i snowboardingu”, Rzeszów 2010.

[22] D. Dudek, „Zarys dziejów i organizacja stowarzyszeń kultury fizycznej”, „Studia i Monografie” nr 16, AWF Kraków 2001.

[23] „Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje i perspektywy Zakopanego”, red. Sz. Krasicki, K. Chojnacki, „Zeszyty Naukowe” nr 84, AWF Kraków; Sz. Krasicki, „Narciarstwo zjazdowe”, AWF Kraków 1994.

[24] W. Pruski, „Dzieje konkursów hippicznych w Polsce”, Warszawa 1982.

[25] R. Urban, „Geneza i rozwój skjöringu i ski-skjöringu w Polsce w okresie międzywojennym”, [w:] „Sporty zimowe w tradycji polskiej kultury fizycznej”, red. L. Rak, Częstochowa 2011.

[26] K. Szujecki, „Życie sportowe w Drugiej Rzeczypospolitej”, Warszawa 2012.

[27] R. Gawkowski, „Sport w II Rzeczpospolitej”, Warszawa 2012.

[28] A. Morgała, „Gwiazda Polski. Lot do stratosfery 1938 rok”, Warszawa 2006; S. Mazurek, „Balonem do stratosfery”, Warszawa 1938.

[29] Szerzej zob.: M. Ordyłowski, „Nowożytne źródła archiwalne w badaniach historyków wychowania fizycznego, sportu i turystyki”, [w:] „Z najnowszej historii kultury fizycznej w Polsce”, t. 8, red. L. Nowak, Gorzów Wlkp. 2008, s. 53.

1.1 Czynniki rozwoju sportu w Zakopanem i jego prekursorzy

Rozpropagowanie Zakopanego jako stacji klimatycznej w Polsce i na świecie przez Tytusa Chałubińskiego zaowocowało napływem pod Giewont kuracjuszy i turystów ze wszystkich zaborów. Wraz z nimi pojawiła się zachodnia moda na aktywne spędzanie wolnego czasu.

Najbardziej popularne narciarstwo oraz wszelkie inne sporty, które pojawiły się w Zakopanem w późniejszym okresie, były transponowane z zewnątrz przez polską inteligencję (Barabasz, Fischer, Zaruski, Kordys, Karłowicz, Piątkiewicz, Bobkowski i wielu innych), mającą kontakt z dużymi miejskimi ośrodkami na terenach ówczesnych zaborów, takimi jak Kraków, Lwów, Poznań, Warszawa.

Duże szanse rozwoju na terenie Zakopanego różnego rodzaju gier i zabaw widział także wybitny teoretyk kultury fizycznej Eugeniusz Piasecki. W swoim odczycie pt. „Rola Zakopanego w odrodzeniu fizycznem narodu” wygłoszonym 27 sierpnia 1900 r. w Czytelni Zakopiańskiej zwracał uwagę na niewykorzystany przez Polaków potencjał Tatr i górskiego klimatu. W swoich cyklicznych artykułach publikowanych na łamach „Przeglądu Zakopiańskiego” zachęcał do wykorzystania wszelkich walorów tatrzańskich w celu uprawiania czynnego ruchu. Pisał:

Zabawy ruchowe najpiękniejsze, uważane zgodnie przez pedagogów i lekarzy za najskuteczniej ćwiczące ciało i umysł[1].

Wzorem innych krajów europejskich i Ameryki Północnej propagował uprawianie: piłki nożnej, palanta, krykieta, jazdy na kole, narciarstwa, saneczkarstwa, wioślarstwa, dużą rolę w ogólnym rozwoju człowieka upatrywał w tańcu i taternictwie[2]. Artykuły Piaseckiego wywierały duży wpływ na opinię społeczną, a także autorów późniejszych wydawnictw o tej tematyce, powoływał się na nie m.in. Roman Kordys[3].

Wszystkie dostępne źródła mówią, że pierwszą formą aktywnego wypoczynku było narciarstwo, którego początków trudno doszukiwać się w tradycji podhalańskiej. Podhale było w tym okresie rejonem, gdzie panowała wszechobecna bieda, przyjmująca w wielu przypadkach postać skrajnego ubóstwa. Ten stan rzeczy wynikał z przeludnienia, braku możliwości zarobkowania oraz faktu, że cała podhalańska ludność utrzymywała się z rolnictwa na nieurodzajnej ziemi. Splot powyższych uwarunkowań powodował brak zainteresowania rekreacją i sportem wśród rdzennej ludności.

Pierwszym narciarzem w Tatrach był Stanisław Barabasz[4] i on też uchodzi za ojca polskiego narciarstwa. Będąc zimą 1888 r. we wsi Cieklinie koło Jasła, użył prymitywnych nart własnego pomysłu na polowaniu. Tak wspomina ten fakt w swoim pamiętniku:

W grudniu 1888 byłem u kolegi szkolnego D. w Jasielskiem na polowaniu. Spadły wtedy ogromne śniegi, tak że chodzenie po polach było prawie niemożliwe. Wtedy przypomniałem sobie, że dobrze było zrobić parę takich drewnianych łyżew, celem ułatwienia chodzenia po śniegu ku zagładzie rodu zajęczego. Z pomocą stelmacha dworskiego wykonane zostały moje „ski” i to jedna łyżwa jesionowa, a druga bukowa, gdyż materyału jednolitego nie starczyło[5].

Pierwowzorem jego pierwszych nart były tzw. łyże syberyjskie, o których Barabasz usłyszał w opowieściach syberyjskiego zesłańca. Po wprowadzeniu w nich pewnych zmian konstrukcyjnych doskonalił swoje umiejętności początkowo na krakowskich Błoniach, a następnie pod kopcem Kościuszki. Barabasz nie dysponował żadnym podręcznikiem narciarstwa i dlatego można przypuszczać iż wszelkie umiejętności odkrywał i zdobywał sam, stosując metodę prób i błędów. Pogląd ten weryfikuje Ewa Roszkowska w swoim artykule „Austriackie środowiska wojskowe a powstanie i rozwój narciarstwa w Galicji (1891–1914)”, w którym pisze:

Barabasz mieszkając w Krakowie początkowo jeździł na nartach na Błoniach, potem przeniósł się pod kopiec Kościuszki, gdzie zimą 1891/92 narciarstwo trenowali wojskowi z i Korpusu c.k. armii austriackiej. Być może właśnie ten fakt był powodem zmiany miejsca prób Barabasza. Tutaj bowiem miał możliwość podpatrzenia ćwiczeń narciarskich prowadzonych przez wojskowych[6].

W marcu 1894 r., przebywając w Zakopanem, S. Barabasz wspólnie z J. Fischerem odbył pierwszą narciarską wycieczkę do Czarnego Stawu pod Kościelcem[7]. Rok 1894 z całą pewnością należy przyjąć za początek narciarstwa tatrzańskiego. W 1898 r. S. Barabasz jako jedyny cywil startował w wojskowych zawodach narciarskich na stokach Sikornika pod Wolą Justowską[8]. W 1901 r. powierzono mu kierownictwo Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem, gdzie osiadł na stałe. Wkrótce rozpoczął też szeroko zakrojoną akcję popularyzacji narciarstwa zarówno wśród uczniów i nauczycieli, jak i pośród członków miejscowego „Sokoła”[9]. Jego działania w kierunku zainteresowania narciarstwem okazały się na tyle skuteczne, iż niebawem kierowana przez niego szkoła rozpoczęła produkcję nart na potrzeby własnych uczniów i nauczycieli[10]. Krąg miłośników narciarstwa skupiony wokół Barabasza wciąż się rozszerzał. W kolejnych latach pod jego kierownictwem zorganizowano szereg narciarskich wycieczek w Tatry: w marcu 1902 r. do Przełęczy Kondrackiej, w 1903 do Czarnego Stawu Gąsienicowego, w 1904 do przełęczy pod Kopą Kondracką i ponownie do Czarnego Stawu Gąsienicowego[11]. Na nartach wyprawiano się w późniejszych latach także w trudniejsze rejony Tatr: na Przełęcz Goryczkową, Kopę Kondracką, Zawory. Wiele z tych wypraw zostało udokumentowanych na fotografiach autorstwa m.in. Awita Szuberta[12], Stanisława Bizańskiego[13] i Jana Augustyna[14].

W następnych latach w ślad za Barabaszem poszli kolejni narciarze: K. Celewicz, J. Fischer, A. Góraś, J. Grabowski, M. Zaruski, J. Rent, którzy zapuszczali się na nartach coraz dalej w głąb Tatr – na Halę Gąsienicową i Kondratową, a nawet na Kopę Kondracką i Małołączniak. Relacje z tych wypraw publikowane były na łamach „Przeglądu Zakopiańskiego”, wzbudzając coraz większe zainteresowanie zakopiańczyków i coraz liczniej przybywających tu zimą gości[15].

Fot.1.1. Stanisław Barabasz. Źródło: zbiory własne autora.

Fot.1.2. Mariusz Zaruski w Zakopanem 1907 r. Źródło: zbiory własne autora.

W następnych latach kilka udanych wypraw na szczyty tatrzańskie przedsięwziął Mariusz Zaruski[16], który obok S. Barabasza zaczął w Zakopanem odgrywać coraz większą rolę w dziedzinie popularyzacji narciarskiej turystyki i był jednym z najbardziej czynnych narciarzy w Tatrach w latach 1905–1914. Zaruski propagował narciarstwo turystyczne, z czasem stając się świetnym narciarzem. W 1906 r. odbył z towarzyszami narciarski rajd na trasie: Zakopane–Dolina Tomanowa–Przełęcz Tomanowa–Wychodna–Orawskie Zamki–Głódówka–Sucha Hora–Zakopane. Jako pierwszy narciarz dokonał z Romanem Kordysem narciarskiego przejścia na trasie: Zakopane–Szczyrbskie Jezioro przez przełęcze Liliowe, Zawory i Niżnię Koprową. Narciarze przeszli z powrotem do Zakopanego przez Dolinę Wielicką i Polski Grzebień. Towarzyszami jego wycieczek narciarskich byli: Henryk Bednarski, Józef Borkowski, Janusz Chmielowski, Teofil Jankowski, Gustaw Kaleński, Mieczysław Karłowicz, Roman Kordys, Ignacy Król, Józef Lesiecki, Leon Loria, Józef Oppenheim, Stanisław Zdyb, Rafał Malczewski, Stefan Osiecki, Aleksander Znamięcki, Jerzy i Jan Żuławscy, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Izabela Zaruska i wielu innych[17].

Wspólnie z H. Bobkowskim w 1908 r. napisał „Podręcznik narciarstwa według szkoły lilienfeldzkiej”[18], w 1912 r. opublikował przewodnik pt. „O zachowaniu się na wycieczkach zimowych w Tatry”[19]. Mariusz Zaruski rozpropagował turystykę narciarską wśród ówczesnych elit odwiedzających Zakopane. W wydanym w 1913 r. „Przewodniku po terenach narciarskich Zakopanego i Tatr Polskich” pisał:

Zakopane przeobraża się w tzw. „Stacyje”, czyli podstawę zimowej turystyki tatrzańskiej i sportów zimowych. Powstają magazyny przyborów turystycznych, zaopatrzone obficie w przedmioty dla narciarstwa i sportów, warsztaty dla wyrobu nart. Dyrekcje kolejowe przystosowują ruch pociągów do nowych potrzeb turystyki. Jednym słowem cała fizyognomia stacyi letniej uległa gwałtownej zmianie. Dzisiaj Zakopane jest jedyną podstawą polskiej zimowej turystyki, narciarstwa i sportów zimowych[20].

Oprócz wycieczek wysokogórskich, w których brali udział bardziej wprawieni amatorzy narciarstwa, Zaruskipropagował w swoim przewodniku tereny narciarskie w Zakopanem do uprawiania tzw. narciarstwa boiskowego:

– Na Gładkiem (południowy stok Gubałówki),

– Pod Lipkami (Wschodni stok Walczakowskiego Wierchu),

– Na Uboczy (stok przysiółka o tej nazwie, powyżej zakonu OO. Jezuitów),

– Na Antałówce – zbocze opadające w kierunku dworca kolejowego,

– Na Chrabkowskim Wierchu,

– Na Kalatówkach.

Fot. 1.3. Narciarze w Tatrach. Karta pocztowa Zakopane 1908. Źródło: zbiory D. Dudka.

Fot. 1.4. Narciarze w rejonie Starej Polany w Zakopanem. Karta pocztowa, Wydawnictwo „Podhale” Zakopane 1912 r. Źródło: zbiory D. Dudka.

1.2. Organizacje ideowo-wychowawcze i turystyczne Zakopanego a sprawa rozwoju sportu na Podhalu

1.2.1. ZAKOPIAŃSKI ODDZIAŁ NARCIARZY TOWARZYSTWA TATRZAŃSKIEGO

Przełomową datą dla zakopiańskiego narciarstwa był 5 kwietnia 1907 r. W tym dniu za sprawą Stanisława Barabasza, Mariusza Zaruskiego i Mieczysława Karłowicza powstał Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego. Do pierwszego narciarskiego klubu nie było się łatwo dostać. Przyszłym członkom stawiano wysokie wymagania etyczne, znajomości Tatr, odbycia paru wycieczek wysokogórskich. Do pierwszych członków Oddziału zaliczali się: Jan Czerwiński, Leokadia Czerwińska, Mieczysław Czaplicki, Stanisław Drozdowski, Henryk Flattau, Mieczysław Jeronim, Józef Lenartowicz, Leszek Malczewski, Władysław Pawlica, Jan Schuch, Teofil Stupnicki, Jadwiga Stupnicka, Franciszek Szanier. Łącznie z zarządem Oddział liczył 21 członków. Klub od samego początku wziął się do pracy. W dniu 25 grudnia 1907 r. rozpoczęto cywilny kurs posługiwania się nartami, wydarzenie zostało zapowiedziane w kilku pismach krakowskich i lwowskich[21]. Kurs trwał 9 dni, uczestniczyło w nim 67 osób, w tym 12 kobiet i 5 przewodników tatrzańskich. Pierwszym góralskim przewodnikiem, który opanował naukę jazdy na nartach, był Stanisław Gąsienica Byrcyn. Nauka była bezpłatna, bezinteresownie też kierownictwo kursu objął instruktor wojskowych oddziałów austriackich z Neustadt na Morawach, porucznik Henryk Bobkowski. Ćwiczenia odbywały się dwa razy dziennie, początkowo na Gładkiem u podnóża Gubałówki, koło willi „Słoneczna”, w późniejszym okresie na Żywczańskim[22]. Narciarskie kursy świąteczno-noworoczne stały się tradycją i niejako specjalnością Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego. Głównymi instruktorami byli: Mariusz Zaruski, Henryk Bobkowski, Mieczysław Karłowicz, Stanisław Zdyb, Gustaw Kaleński i Jan Małachowski[23].

W 1911 r. Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego zmienił nazwę na Sekcja Narciarska Towarzystwa Tatrzańskiego, która liczyła w tym czasie 120 osób. Siedzibę sekcji stanowił reprezentacyjny budynek „Dworzec Tatrzański”, położony przy ul. Krupówki[24].

W 1912 r. wprowadzono podział na członków zwyczajnych i czynnych. Aby zostać członkiem czynnym, trzeba było wykazać się umiejętnością jazdy na nartach według szkoły alpejskiej, znajomością topografii Tatr oraz należało odbyć co najmniej trzy zimowe wysokogórskie wycieczki. Zaruski i jego współtowarzysze organizowali nadal kursy narciarskie, zarówno tradycyjne kilkudniowe w okresie Bożego Narodzenia, jak i dorywcze lekcje dla przygodnych uczestników dwa razy w tygodniu w sezonie zimowym. Kursy kończyły się również tradycyjnie wycieczką narciarską[25].

Mimo zaostrzenia rygorów statutowych napływ członków czynnych do Sekcji nie zmniejszył się, a jej popularność rosła. W jej skład wchodzili nie tylko zakopiańczycy, lecz także narciarze z różnych stron podzielonego zaborami kraju. Na nartach jeździli rzemieślnicy, prawnicy, nauczyciele, literaci i szczególnie liczni w SN TT malarze. Wśród tej grupy nie zabrakło także polityków, najlepszym narciarzem wśród nich był redaktor krakowskiego „Naprzód”, działacz Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, poseł do austriackiego parlamentu, w przyszłości pierwszy polski premier i marszałek Sejmu – Ignacy Daszyński, o którym – jak podaje legenda – podśpiewywano:

Albośmy to jacy tacy, jacy tacy, chłopcy krakowiacy

rżnie na nartach jak grom z nieba Daszyński Ignacy[26].

Stanowiące główny cel istnienia SN TT turystyka zimowa i taternictwo, w których łączono na ogół narciarstwo ze wspinaczką skalno-lodową, rozwinęły się w omawianym okresie niebywale. Zwiedzono w tym czasie zimą wszystkie wybitniejsze szczyty i przełęcze.

Rozwojowi narciarstwa towarzyszyło również zainteresowanie SN TT przygotowaniem schronisk Towarzystwa do zimowej turystyki, zagospodarowanych dotąd przeważnie na czas sezonu letniego. Sekcja zaopatrywała na zimę schroniska i uruchamiała nowe, wykorzystując szałas na Pysznej, szopy w Starej Robocie i szałasy na Hali Tomanowej, na Hali Kondratowej i Kalatówkach[27]. Równocześnie podejmowano zupełnie inne zadania – znakowanie zimowe w górach. Oznaczono szlaki: ze Smytnej na Halę Pyszną, z Hali Smytnej na Halę Tomanową, przez Przełęcz Iwanicką do Starej Roboty, z Polany Chochołowskiej na Długi Upłaz oraz z Kuźnic na Halę Kondratową, Goryczkową i Kalatówki[28].

Fot. 1.5. Uczestnicy pierwszego kursu narciarskiego w Zakopanem – Kuźnicach 1909 r. Źródło: zbiory prywatne D. Dudka.

SN TT zajmowała się, choć w znacznie mniejszym stopniu, także innymi sportami zimowymi. Najstarszym z nich było na terenie Zakopanego łyżwiarstwo, uprawiane końcem XIX w. W 1893 r. redaktor „Gazety Zakopiańskiej” Sebastian Będzikiewicz apelował o stworzenie na Równi Krupowej sztucznego jeziora, dla podniesienia rangi zakopiańskiego uzdrowiska. Latem miały być tam urządzane regaty wioślarskie i żeglarskie, zimą – ślizgawka[29]. Jesienią 1901 r. z inicjatywy Jana Szymańskiego powstało w Zakopanem Towarzystwo Sportowe z komisarzem klimatycznym Tadeuszem Piątkiewiczem jako prezesem. Podstawowym celem towarzystwa było propagowanie łyżwiarstwa. W wyniku jego starań u podnóża Antałówki, przy ul. Jagiellońskiej u wylotu ul. Witkiewicza, urządzono ogólnodostępną ślizgawkę dla łyżwiarzy.

Po kilku latach łyżwiarstwo zanikło pod Giewontem, by odrodzić się w latach międzywojennych. Rozwój saneczkarstwa w Zakopanem również był zasługą SN TT. Już w 1908 r. Mariusz Zaruski starał się o wybudowanie toru saneczkowego pod Gubałówką na Gładkiem. Jako działający metodycznie działacz propagujący rozwój sportów zimowych, wiedząc, że umiejętność korzystania z sanek i nart jest w społeczeństwie niewielka, opublikował na łamach „Zakopanego” w 1908 r. szczegółową instrukcję „Jak trzeba siedzieć i jeździć na saneczkach”[30].

W związku z dużą popularnością tych dyscyplin Komisja Klimatyczna przy udziale członków miejscowego Zakopiańskiego Oddziału Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego i TG „Sokół” podjęła decyzję o wytyczeniu toru do jazdy na sankach i bobslejach. Pierwszy taki tor o długości 0,5 km otwarto w 1908 r. na zboczach Gubałówki[31].

Zjazdy na sankach i bobslejach uprawiano także z Toporowej Cyrli do Jaszczurówki, na Lipkach oraz na popularnej spacerowej trasie z Kalatówek do Kuźnic[32]. Oprócz sanek i bobslejów z trasy korzystali także narciarze, spacerowicze, góralskie sanki i dorożki. W takim tłoku, przy kiepskiej na ogół umiejętności kierowania nartami, sankami czy bobslejami, przy powszechnym lekceważeniu zasad ruchu drogowego (a obowiązywał wówczas w Zakopanem ruch lewostronny), wypadki nie należały do rzadkości. Uporządkowanie tej sytuacji nastąpiło w latach późniejszych po wybudowaniu na wniosek SN TT profesjonalnego toru saneczkowego w Kuźnicach.

Fot. 1.6. Zjazd na sankach z Gubałówki, karta pocztowa 1908 r. Źródło: zbiory własne autora.

Fot. 1.7. Zjazd na sankach z Toporowej Cyrli do Jaszczurówki 1911 r. Źródło: MSiT, sygn. 17.837.

1.2.2. TATRZAŃSKIE TOWARZYSTWO NARCIARZY

Nie bez znaczenia dla zakopiańskiego sportu, a w szczególności narciarstwa miało powstanie w Krakowie w 1908 r. Krakowskiego Koła Karpackiego Towarzystwa Narciarzy, które przekształciło się w 1910 r. w samodzielną organizację, początkowo o nazwie „Narta”[33]. Statut organizacji zatwierdziło wysokie C. K. Namiestnictwo reskryptem z dnia 23 listopada 1910 r.[34].

Dnia 13 grudnia 1910 r. zmieniono nazwę na Tatrzańskie Towarzystwo Narciarzy w Krakowie (TTN) i wybrano pierwszy zarząd, którego prezesem został Jan Fischer[35]. Stowarzyszenie było prężną organizacją zrzeszającą po czterech latach działalności w 1912 r. 234 osoby, ukierunkowaną na popularyzację narciarstwa poprzez organizację kursów, wieczorów projekcyjnych, odczytów, wycieczek, zawodów, a także publikacje artykułów na tematy narciarskie[36].

W celu lepszej koordynacji działań 9 lutego 1912 r. powołano Koło Tatrzańskiego Towarzystwa Narciarzy w Zakopanem. W początkach swej działalności krakowskie środowisko nastawiało się wyłącznie na turystykę narciarską. Z biegiem czasu do głosu zaczęli dochodzić zwolennicy kierunku sportowego z Aleksandrem Bobkowskim na czele. Rozpoczęcie przez TTN działalności sportowej spowodowało rozłam w szeregach towarzystwa, część osób opuściła jego szeregi, zakładając w 1909 r. w Krakowie Sekcję Sportów Zimowych przy Akademickim Związku Sportowym, przemianowaną rok później na Sekcję Narciarską AZS. Jej działalność miała charakter niemal wyłącznie turystyczno-odkrywczy[37].

1.2.3. SEKCJA NARCIARSKA PRZY ZWIĄZKU GÓRALI

Za staraniem działaczy SN TT powstał w Zakopanem w 1913 r. kolejny klub – Sekcja Narciarska przy Związku Górali, co było niejako akceptacją narciarstwa przez miejscowe góralskie społeczeństwo. Członkowie tej sekcji rekrutowali się przeważnie z przewodników tatrzańskich. Przewodniczącym był Wojciech Krzeptowski, a jego zastępcą Jędrzej Marusarz.

1.2.4. TOWARZYSTWO GIMNASTYCZNE „SOKÓŁ”

Obok Sekcji Narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego i Tatrzańskiego Towarzystwa Narciarzy działało w Zakopanem od 1894 r. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Stowarzyszenie powstało podobnie jak inne instytucje społeczne w okresie swobód autonomicznych, jakie pojawiły się w XIX-wiecznej Galicji, w tym szczególnie dzięki bardzo liberalnej ustawie z 15 listopada 1867 r. o stowarzyszeniach[38]. Formalnie „Sokół” był stowarzyszeniem gimnastycznym, ale jego głównym celem była praca społeczno-wychowawcza o silnym zabarwieniu patriotyczno-narodowym.

Zakopiański „Sokół” powstał z inicjatywy Wenantego Piaseckiego[39], który został jego pierwszym prezesem. Piasecki, będąc od 1869 r. członkiem lwowskiego „Sokoła”, a do roku 1885 „Sokoła” krakowskiego, pozyskał członków mieszkających w Zakopanem i zainicjował stworzenie „Sokoła” pod Giewontem. Członkowie zarówno „Sokoła”, jak i Towarzystwa Tatrzańskiego wywodzili się z tych samych warstw społecznych, tj. dawnej arystokracji i powstającej warstwy średniej. Rozkład liczebności członków na poszczególne warstwy społeczne zmieniał się w miarę rozwoju gospodarczego ziem polskich. W latach międzywojennych przybywało robotników i członków z warstwy chłopskiej[40].

W Zakopanem często członkami obu towarzystw byli ci sami ludzie, a często zasiadali także w ich zarządach. Stanisław Barabasz był wiceprezesem gniazda „Sokoła” i jednocześnie założycielem oraz długoletnim prezesem Sekcji Narciarskiej Towarzystwa Tatrzańskiego, Leonard Zwoliński był prezesem „Sokoła” i członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego. Członkowie tych organizacji utrzymywali bardzo ścisłe i przyjacielskie kontakty. Zapraszali się wzajemnie na organizowane przez siebie imprezy kulturalne, przedstawienia teatralne, seanse filmowe, odczyty, wieczornice, współorganizowali wiece, wystawiali poczty sztandarowe. Bardzo owocna była także współpraca omawianych towarzystw na polu turystyki, taternictwa i w późniejszych latach sportu[41].

Działacze „Sokoła” mieli przede wszystkim do spełnienia dwa najważniejsze zadania: wyszukanie odpowiedniego lokalu do odbywania ćwiczeń i powierzenie technicznego kierowania fachowemu nauczycielowi.

Zakopane nie posiadało odpowiednio dużej sali, ćwiczenia gimnastyczne odbywały się początkowo w sali zakładu wodoleczniczego Piaseckiego, następnie w hotelu „Pod Giewontem”, którego właścicielem był członek towarzystwa Romuald Kulig. Ćwiczenia gimnastyczne prowadzili W. Piasecki, S. Eliasz i W. Zamoyski. Mimo iż sala była niewielkich rozmiarów, ćwiczenia odbywały się regularnie. Trudności wynikające z braku odpowiedniego miejsca, niepewności trwania stosunku najmu i brak odpowiedniego urządzenia lokalu wywołały przeświadczenie, że „Sokół” rozwinie się wtedy, gdy będzie posiadał własny, specjalnie na ten cel przeznaczony budynek, odpowiadający wymogom technicznym i higienicznym[42]. Pomocą stowarzyszeniu przyszedł hr. Władysław Zamoyski, deklarując darowiznę w postaci placu pod budowę sokolni. Zobowiązał się on do wybudowania obiektu własnym kosztem, o czym donosił „Przegląd Zakopiański”: