Społeczne i sytuacyjne uwarunkowania agresji młodzieży ebook

Marzena Wrzesień

SPOŁECZNE I SYTUACYJNE UWARUNKOWANIA AGRESJI MŁODZIEŻY

Copyright by Marzena Wrzesień & e-bookowo 2009

ISBN 978-83-61184-51-5

www.e-bookowo.pl Kontakt:[email protected]

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości bez zgody wydawcy zabronione Wydanie I 2009

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

Wstęp

Agresja stanowi poważny problem społeczny. Przejawia się ona w różnych formach w każdej niemal sferze życia. Szczególnie niepokojące dla rodziców, wychowawców i pedagogów są zachowania agresywne przejawiane przez najmłodszych.

Zagadnienie przyczyn zachowań agresywnych u dzieci jest szeroko omawiane nie tylko w pracach badawczych wielu naukowców, ale także w środkach masowego przekazu. Powstało dotąd wiele teorii wyjaśniających źródła i przyczyny agresji przejawiającej się w zachowaniach dzieci i młodzieży.

Agresja jest zjawiskiem powszechnym. Nie zmienia to faktu, że nie powinniśmy być wobec niej obojętni i przyzwalać na jej coraz częstsze przejawiani e się w życiu społecznym. Warto zatem przyjrzeć się przyczynom oraz uwarunkowaniom społecznym i sytuacyjnym agresji w zachowaniach dzieci i młodzieży.

Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia problemu agresywności wśród dzieci i młodzieży na przykładzie młodzieży gimnazjalnej.

Pierwszy rozdział dokonuje przeglądu pojęć związanych ze zjawiskiem agresji i agresywności u dzieci i młodzieży. Charakteryzuje on agresora i ofiarę, prezentuje formy przejawiania się agresji oraz skutki doznawania przemocy w dzieciństwie i życiu dorosłym.

W drugim rozdziale zaprezentowano metodologię badań, sformułowano cele, problemy i pytania badawcze. Dokonano także wyboru najbardziej adekwatnych dla celu badań metod, narzędzi i technik badawczych.

Trzeci rozdział prezentuje wyniki przeprowadzonych badań. Dotyczy on przede wszystkim przyczyn występowania agresji dzieci. W r ozdziale tym opisano wpływ grup rówieśniczych na zachowania agresywne, rolę gier komputerowych, telewizji oraz poszczególnych środowisk wychowawczych w powstawaniuzachowań agresywnych dzieci. Opisano także przemoc w rodzinie jako jedną z przyczyn agresji występującej wśród młodzieży

Rozdział I Zachowania agresywne młodzieży w świetle literatury przedmiotu

1. Przegląd pojęć

Agresja nie jest problemem wyłącznie ostatnich lat. Przypadki dokuczania i wzajemnego atakowania się dzieci są znane każdemu ze szkolnych czasów. W ostatnim czasie jednak, prawdopodobnie pod wpływem mediów i nagłaśniania różnych przypadków w telewizji, agresja wśród dzieci i młodzieży zdaje się narastać.

Badacze zwracają uwagę, że zachowania agresywne wśród dzieci i młodzieży rozprzestrzeniają się szczególnie tam, gdzie dzieci się wspólnie uczą i wychowują, a więc w szkołach, internatach, sierocińcach.1 Agresja to nie tylko bójki, ale także rozpowszechnianie złośliwych plotek, wykluczanie z grupy, przezywanie i drażnienie. Większość dzieci spotyka się z tego typu formami przejawiania się agresji.

Zgodnie z założeniami psychologicznymi, agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody o charakterze fizycznym, psychicznym lub społecznym. W literaturze psychologicznej problematyka agresji i przemocy doświadczanej w różnej formie przez dzieci i młodzież jest podejmowana od ponad pół wieku, a szczególnie od lat 80. i 90. ubiegłego wieku, kiedy to nasiliły się wskaźniki przestępczości wśród dzieci i młodzieży oraz obniżył wiek popełniania przestępstw o coraz okrutniejszym charakterze. Z drugiej strony pojawiło się w mediach więcej informacji na temat przemocy doznawanej przez dzieci w domu rodzinnym. Problem agresji był wielokrotnie omawiany i definiowany przez różnych badaczy. Definicje agresji bywają skrajnie odmienne, a nawet sprzeczne. Przez agresję można rozumieć takie bezpośrednie lub pośrednie zachowanie dziecka, które wykracza poza normy społeczne, u którego podłoża leżą negatywne nastawienia bądź emocje sprawcy. Z agresją u dzieci mamy zatem do czynienia wtedy, gdy wyrażając swój gniew, bunt, wrogość, chęć zniszczenia czy frustrację wyrządzają krzywdę (stratę, ból) osobom lub przedmiotom, a zachow anie to nie mieści się w ramach zasad i norm społecznych2.

W pierwotnym znaczeniu tego słowa, agresja nie miała nic wspólnego z przemocą. Agresja wywodzi się z łacińskiego „agredi”, co znaczy zbliżać się do czegoś, zaczynać coś. Oznaczała więc początkowo pewien rosnący przejaw energii życiowej. Impulsy agresywne były potrzebne i konieczne do walki o przetrwanie. Konstruktywna agresja, widoczna w umiejętności pokonywania przeciwności jest wyraźnie ceniona w życiu codziennym i zawodowym. Agresja defensywna, stosowana w sytuacjach obrony koniecznej jest aprobowana jako sprawiedliwa. Agresja ekspresywna, widoczna podczas zawodów sportowych jest całkowicie pożądana. Jedynie agresja destruktywna, czyli wszystkie działania podejmowane z zamiarem zranienia kogoś lub zniszczenia czegoś nie jest absolutnie akceptowana3.

Termin agresja jest mocno osadzony zarówno w języku potocznym, jak i naukowym słowniku psychologów społecznych i pedagogów. Agresja jest definiowana jako zachowanie negatywne lub antyspołeczne, mające niewiele wspólnego ze zdrowiem psychicznym i dobrym samopoczuciem4. Jeśli zachowanie danej osoby ma być zakwalifikować jako agresja musi być ono wykonane z intencją wywołania negatywnych konsekwencji u obiektu, co z kolei zakłada oczekiwanie, że działanie doprowadzi do pewnego szczególnego rezultatu.

Wyklucza to zatem zachowania, które powodują niezamierzone szkody lub obrażenia, na przykład na skutek wypadku, zaniedbania lub niekompetencji. Chodzi także o chęć uniknięcia szkodliwego potraktowania przejawianą przez osobę będącą obiektem działania. Agresja jest zachowaniem ukierunkowanym na zewnątrz, jej celem jest spowodowanie komuś szkody fizycznej lub psychicznej. Agresja musi zatem być skierowana na inne osoby, którym agresor chce wyrządzić jakąś krzywdę w sposób celowy i zamierzony.

Definiowanie pojęcia agresji nie jest łatwe, jak zauważa wielu autorów, głównie z tego powodu, że zarówno w życiu potocznym, jak i nauce, w tympsychologii, używa się terminów bliskoznacznych, takich jak: agresja, wrogość, przemoc i atak. Dla większości psychologów agresja jest to „każde zamierzone działanie – w formie otwartej czy symbolicznej – mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego”5. Agresja interpersonalna odnosi się do zachowań międzyludzkich i prowadzi do krzywdzenia osób, przeciwko którym jest kierowana. Agresja przejawiać się może w formie czynności fizycznych, werbalnych, symbolicznych, kierowanych złością, chęcią szkodzenia innym, dążeniem do sprawienia przykrości i cierpienia. Ekstremalna postać agresji przybiera postać okrucieństwa i polega na psychicznym lub fizycznym niszczeniu kogoś w sposób szczególnie gwałtowny i wymyślny6.

Zwięzłą definicję omawianego terminu podali R. Baron i D. Richardson, którzy zaproponowali, by używać terminu „agresja” do opisania każdej formy zachowania, której celem jest wyrządzenie szkody lub spowodowanie obrażeń innej żywej istocie, motywowanej do uniknięcia takiego potraktowania.7Literatura przedmiotu prezentuje wiele innych definicji tego pojęcia. Nie zmienia to faktu, że agresja jest powszechnie zrozumiałym terminem, nie wymagającym wyjaśniania, gdyż funkcjonuje w mowie potocznej.

Terminem „agresja” – jak pisze Z. Bartkowicz8 – posługujemy się najczęściej w celu określenia zachowań, których wspólną cechą jest zadawanie bólu, krzywdy i cierpienia drugiemu człowiekowi. A. H. Buss wprowadził rozumienie agresji jako dostarczanie przez jednostkę innym szkodliwych bodźców, czyli traktowanie tego zachowania jako odpowiednika karania. Rozumienie to należy do najchętniej przyjmowanych przez badaczy agresji. W definicji tej uwzględnione jest jedno z najważniejszych kryteriów odróżniania agresji od zachowań należących do innych klas, czyli szkodliwość dla obiektu działania.

Agresja musi być zatem celowa i wymierzona przeciwko innym. W literaturze psychologicznej odróżnia się agresję jako pewien obserwowalny fakt behawioralny oraz agresywność jako cechę osobowości9. Warto jednak zwrócić także uwagę na jakże częste zjawisko autoagresji, a więc działań skierowanych przeciwko samemu sobie przez agresora.

J. M. Wolińska10 przywołuje w swojej pracy cały szereg definicji pojęcia „agresja”. Agresja jest zatem definiowana jako działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej. Jest to intencjonalne działania na czyjąś szkodę o charakterze antynormatywnym. Najważniejszą cechą agresji jest jej charakter intencyjny.

Różne definicje przedstawiają agresję czy agresywność jako zjawiska niejednolite, będące efektem działania różnorodnych agresogennych bodźców, a przejawiające się w wielu zróżnicowanych formach i rodzajach. Autorka zaleca, by nie mylić agresji z agresywnością: agresja to proces, czynność jednostki, natomiast agresywność jest cechą osobowości. Agresywność jest nabyta i utrwalona w procesie rozwoju jednostki na podstawie uczenia społecznego. Polega ona na częstych i nieadekwatnych do bodźca reakcjach agresywnych o znacznym nasileniu. Współwystępuje często z brakiem umiejętności kontrolowania r eakcji i wyraźną wrogością wobec otoczenia11.

Badacze w klasyfikowaniu zachowań agresywnych biorą pod uwagę wiele różnych kryteriów. Klasyczna propozycja A.H. Bussa zakłada podział aktów agresji według następujących wymiarów:

– agresja fizyczna – werbalna

– agresja bezpośrednia – pośrednia

– agresj a aktywna – bierna.

Biorąc pod uwagę kierunek agresji można mówić o agresji skierowanej na otoczenie i autoagresji. Z kolei biorąc pod uwagę tło emocjonalne towarzyszące agresji, można wyróżnić agresję:

– gniewną (emocjonalną) – mającą charakter reakcji pofrustracyjnej, po jej pojawieniu się spada napięcie emocjonalne mające charakter gniewny

– instrumentalną (wyuczoną) – ukierunkowaną na cel, jakim jest zaspokojenie potrzeby12.

Agresja instrumentalna ma na celu uzyskanie czegoś, gdy na przykład dziecko spycha z rowerka kolegę, by samemu pojeździć. Agresja wroga (gniewna) ma na celu przede wszystkim zranienie bądź skrzywdzenie drugiej osoby.

2. Przyczyny agresji

Szukając przyczyn zachowań agresywnych badacze również podają różne powody, objaśniając agresję na trzy sposoby: traktując ją jako instynkt, jako następstwo frustracji, bądź jako nawyk, czyli jako rezultat uczenia się. Sposoby te związane są z trzema orient acjami teoretycznymi, znanymi jako teoria instynktów, teoria frustracji-agresji oraz teoria społecznego uczenia się agresji. Są to elementy tak zwanej psychologii agresji13.

Teoria instynktów wskazuje na instynkt jako źródło agresji. Zakłada ona, że zachowania agresywne są czymś wrodzonym. Agresywność zachowań ludzkich była potrzebna w toku ewolucji. Dziś jednak nie jest wskazana. Dlatego też neutralizuje się negatywne zachowania w procesie wychowawczym. Teoria ta nie jest już aktualna. Często jednak powraca w tłumaczeniach agresji jako cechy ludzkiej natury14.

Teoria frustracji-agresji utrzymywała, że jedynym źródłem agresji jest frustracja, prowadząca za każdym razem do powstawania agresywnych impulsów. Jednakże teoria ta była ostro krytykowana. Nie każda frustracja musi przecież prowadzić do zachowań agresywnych. Gniew, który pojawia się w wyniku frustracji wyraża gotowość do agresywnego zachowania, jednakże jednostka możego opanować i nie przejść do agresji.

W opozycji do teorii frustracji-agresji powstała teoria społecznego uczenia się agresji. Teoria społecznego uczenia się dowodzi, że przyczyną agresywności jest jej wyuczenie się przez jednostkę. Wynika z tego, że skoro, agresji można się nauczyć, to można się jej także oduczyć. Uczenie się agresji przez jednostkę odbywa się głównie poprzez uczenie się obserwacyjne.15 Dziecko uczy się od rodziców, rówieśników, otrzymuje gotowe wzorce z mediów. Duże znaczenie mają tu osobiste doświadczenia jednostki, jej kontakty z agresywnymi ludźmi, sposób reakcji otoczenia na zachowania agresywne.

Podsumowując: teoria instynktów mówi, że agresja jest wrodzonym instynktem i że człowiek ze swej natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc. Według teorii frustracji przyczyną zachowań agresywnych jest przeżywana frustracja jako wynik niemożności zaspokojenia po trzeb. Z kolei teoria społecznego uczenia się twierdzi, że ludzie uczą się zachowań agresywnych przez własne doświadczenie lub poprzez naśladowanie innych.

Agresję można wyjaśniać na kilka sposobów. Tabela 1 prezentuje najważniejsze ujęcia wyjaśnień zachowań agresywnych.

Tabela 1. Teoretyczne wyjaśnienia agresji

Perspektywa teoretyczna

Agresja ujmowana jako:

Wyjaśnienia biologiczne:

Etologia

wewnętrzna energia

Socjobiologia

wytwór ewolucji

Genetyka behawioralna

dyspozycja dziedziczna

Wyjaśnienia psychologiczne:

Psychoanaliza freudowska

instynkt destrukcyjny

Hipoteza frustracji-agresji

popęd ukierunkowany na cel

Neoasocjacjonizm poznawczy

reakcja na efekt negatywny

Model transferu pobudzenia

wzmacniana przez neutralne pobudzenie

Podejście społeczno-poznawcze

funkcja przetwarzania informacji

Teoria uczenia się

wyuczona przez wzmocnienie i naśladownictwo

Model interakcjonizmu społecznego

rezultat procesu podejmowania decyzji

Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Krahé: Agresja, Gdańskie Wy dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 32.

Jak obrazuje powyższa tabela trzy pierwsze podejścia oparte są na prawach biologicznych (podejście etologiczne, socjobiologiczne oraz genetyki behawioralnej). Natomiast pozostałe podejścia odwołują się do psychologicznej podstawy teoretycznej. Oba typy są najczęściej traktowane jako uzupełniające się, akcentujące odmienne aspekty agresji jako złożonego zachowania społecznego16.

Zatem w celu pełnego wyjaśnienia zachowań agresywnych należy wziąć pod uwagę cały szereg uwarunkowań oraz różnych sposobów myślenia opartych na teoriach biologicznych i psychologicznych.

23

Jak podkreśla B. Krahé, modele biologiczne odwołują się do zasad ewolucyjnych i genetycznych. Autorzy podejścia socjobiologicznego zakładają, że agresj a rozwinęła się w procesie ewolucji jako przystosowawcza forma zachowania społecznego. Z kolei psychologiczne wyjaśnienia agresji łączy założenie, że agresywne zachowanie nie jest nieuniknione, a prawdopodobieństwo jego wystąpienia zależy od wpływu różnorodnych czynników sprzyjających i hamujących, zarówno interpersonalnych, jak i środowiskowych.

Przyczyny agresji u człowieka są różne. M. Guszkowska17 pisze, że teoria społecznego uczenia się agresji akcentuje z jednej strony znaczenie czynników środowiskowyc h, z drugiej – uwarunkowania biologiczno-genetyczne. Agresywność jest to zatem dyspozycja do reagowania zachowaniem agresywnym. Jednostkę agresywną cechuje wysoka częstotliwość zachowań agresywnych, nieadekwatność reakcji w stosunku do bodźca, nieumiejętność kontrolowania własnych reakcji agresywnych oraz stała wrogość wobec ludzi. Jednostka agresywna interpretuje otoczenie jako frustrujące, zagrażające i prowokujące do agresji, a także reaguje silnym pobudzeniem emocjonalnym.

Agresja jest zachowaniem, którego celem jest wyładowanie złości, gniewu, frustracji i niezado wolenia w sposób gwałtowny, nie aprobowany społecznie. Pojawienie się zachowań agresywnych może stanowić wyraz słabości psychicznej, nie radzenia sobie z problemami, co prowadzi do rozładowywani a negatywnych emocji w sposób często zagrażający bezpieczeństwu innych ludzi. Wśród przyczyn agresji wymienić można: wpływ grup rówieśniczych, alkoholizm i przemoc w rodzinie, bezrobocie, rozbicie rodziny, trudności materialne, narkomania, poczucie krzywdy, niesprawiedliwości, chęć zemsty.

Biorąc pod uwagę współczesną wiedzę psychologiczną na temat ludzkiej natury oraz roli środowiska i indywidualnych doświadczeń, nie można charakteru zachowań agresywnych ujmować w prostej opozycji: wrodzona lub nabyta agresywność18. Przemoc wśród młodzieży określana jest warunkami społecznymi, które ukształtowały danych ludzi. Skłonność do agresji bierze także swój początek w domu rodzinnym. Jeszcze innym źródłem agresji wobec innych jest chęć zabicia czasu wolnego, czyli po prostu z nudy. Przemoc może być także inspirowana niesprawiedliwością społeczną, działalnością ideologiczną, subkulturową19.

27

Dzieci, jak podkreśla R. Portmann, nie rodzą się skłonne do popełniania przemocy. Stają się takie z biegiem swojego wychowania i życia. Uczą się agresywnych zachowań dzięki doświadczeniom i wzorcom. Poza tym duże znaczenie w tym względzie ma przedszkole, szkoła, sposób spędzania czasu wolnego, wpływ mediów, sąsiedztwa i środowiska. Dzieci oddają to, czego same doświadczyły, p rezentują więc zachowania, które przyniosą im największy sukces. Zachowują się w sposób, który według ich założenia, ma im przynieść najwięcej korzyści, bez względu na to, jak rozumieją tę korzyść.

Wystąpienie zachowań agresywnych wiąże się z wychowaniem, sytuacją w domu rodzinnym, pojawianiem się przejawów przemocy w rodzinie. Ofiary domowej przemocy bardzo często same stają się potem agresorami. Duży wpływ na dzieci i młodzież mają także rówieśnicy, poziom wykształcenia, stosunek do obowiązków szkolnych. Nie bez znaczenia jest także przemoc pokazywana w mediach, grach komputerowych, filmach. Dzieci łatwo ulegają wzorcom przekazywanym przez dorosłych w środkach masowego przekazu. Agresja staje siętakże często sposobem na rozładowanie frustracji, niepowodzeń szkolnych czy stresów związanych z okresem dorastania.

3. Charakterystyka agresora i jego ofiary

Typowy agresor stosuje przemoc względem swoich rówieśników. Ma stosunkowo małą samokontrolę i tendencje do zachowań agresywnych wtedy, gdy przeżywa strach lub s tres. Osoba agresywna stosuje przemoc przeważnie w sytuacji, gdy cierpi z jakichś powodów osobistych, rodzinnych i społecznych. Agresor to zatem osoba nadużywająca własnej siły fizycznej w relacjach z innymii udźmi 20.

D. Olweus podkreśla, że n ajbardziej charakterystyczną cechą sprawców prześladowań jest agresja przejawiana wobec kolegów, ale często także wobec dorosłych, a więc rodziców, czy nauczycieli. Sprawcy mobingu są osobami zafascynowanymi przemocą i jej narzędziami. Często działają impulsywnie, mają potrzebę dominacji. Nie współczują ofiarom prześladowań. Mają zazwyczaj średnie i nieco wyższe niż przeciętny uczeń mniemanie o sobie. Chłopcy są zazwyczaj silniejsi od kolegów, zwłaszcza zaś od swoich ofiar, co chętnie wykorzystują.

Psychologowie twie rdzą, że agresywni uczniowie, którzy są twardzi na zewnątrz, zwykle są niepewni i przestraszeni. Ukrywają to jednak pod swoim agresywnym i prowokacyjnym zachowaniem. Agresywność jest, szczególnie w przypadku chłopców, połączona z siłą fizyczną. Z badań wynika, że większość uczniów, którzy przejawiają agresję w szkole, będzie miało w przyszłości na koncie jakieś przestępstwo kryminalne lub problemy z alkoholem21.

Agresorzy systematycznie dokuczają, ośmieszają, przezywają i stosują przemoc wobec innych. Swoją agresję kierują najczęściej na słabszych od siebie i bezbronnych, bijąc ich, kopiąc czy popychając. Osoby agresywne wykazują dużą aktywność i energię, chcą panować nad otoczeniem, podporządkowywać sobie innych. Agresorzy często czerpią korzyści materialne ze swoich działań. Ofiary muszą im dawać pieniądze, alkohol, papierosy. Agresorzy cieszą się prestiżem wśród kolegów, imponują innym. Cieszą się władzą, a przy tym łatwo ulegają frustracji, popadają w gniew, działają impulsywnie. Nie potrafią radzić sobie z przeciwnościami, do wszystkiego mają negatywne nastawienie, a przy tym są dumni z siebie i swojego zachowania. Dość łatwo przechodzą do zachowań antyspołecznych: zaczynają kraść, popełniać drobne przestępstwa, dokonywaćaktów wandalizmu.

Wyniki badań dowodzą, że szkolni prześladowcy są opisywani jako osoby fizycznie silniejsze niż ich ofiary, przejawiają skłonność do agresji i przemocy. Posiadają oni tzw. agresywny wzorzec reakcji. Agresywne dzieci postrzegają świat jako miejsce pełne przemocy i nie potrafią właściwie oceniać ludzkich zachowań. Agresorzy są pewni siebie, mają pozytywną samoocenę, jednak nie zawsze są popularni w swoim środowisku22.

Typowa ofiara jest osobą z niską samooceną. Ofiara uważa się za kogoś, komu nic się nie udaje, jest do tego niepewna, ostrożna i bardzo wrażliwa. Atakowana przez innych reaguje płaczem, zamyka się w sobie. Ofiary są to dzieci zwykle słabsze od swoich prześladowców, bardziej lękliwe i niepewne, mające ne gatywny stosunek do przemocy oraz lękliwy wzorzec reakcji. Dzieci gnębione są wyrzucane poza nawias grupy znacznie częściej niż ich prześladowcy i nie cieszą się sympatią otoczenia.23

Ofiara jest to osoba poszkodowana, która nie potrafi sama się bronić przed zastosowaną wobec niej agresją. Przemoc, jak wiadomo, nie musi mieć wyłącznie charakteru fizycznego. Bardzo często, szczególnie w szkole, dochodzi do agresji psychicznej.

Portret ofiary, jak pisze D. Olweus24, jest dosyć wyraźny i podobny dla chłopców i dziewczynek. Typowa ofiara szykan jest bardziej niż inni uczniowie lękliwa i pozbawiona pewności siebie. Przeważnie są to dzieci ostrożne, wrażliwe, nieśmiałe i małomówne. Gdy są atakowane przez kolegów zwykle reagują płaczem i wycofują się lub uciekają. Mają niską samoocenę, źle oceniają też swoją sytuację. Często same uważają się za głupie, nieatrakcyjne, są ponadto nieszczęśliwe i pełne wstydu. W szkole czują się samotne i opuszczone. Zazwyczaj nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela. Nie są jednak agresywne i nie drażnią innych, dlatego szykan nie można wytłumaczyć prowokacją z ich strony. Ofiary są najczęściej negatywnie nastawione do przemocy i jej narzędzi.

Można wyróżnić dwa typy ofiar szkolnego mobingu. Najczęstszy jest typ ofiary pasywnej, która pokazuje swoim zachowaniem otoczeniu, iż jest lękliwa i nieszczęśliwa, a gdy zostanie zaatakowana lub obrażon a, nie potrafi skutecznie się bronić. Dla takich osób typowe są reakcje pasywne i pełne lęku, połączone (przynajmniej w przypadku chłopców) ze słabością fizyczną.25 Ofiary pasywne mają tendencję do złości, stają się agresywne, gdyż ukrywają swoje prawdziwe uczucia, wybuchając wściekłością.

Drugim, znacznie rzadziej występującym typem jest ofiara prowokująca. Ma ona często mają problemy z koncentracją, jest ogólnie niespokojn a, wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia. Jej zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami. Niektórych uczniów można by nazwać nadaktywnymi. Zdarza się, że ich zachowanie odbierane jest przez większość klasy jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze strony innych26. Ofiara prowokująca często odczuwa niezadowolenie, ma tendencję do ukrywania własnych potrzeb. Obwinia innych za swoje niezadowolenie. Dzieci takie mają kłopoty z koncentracją uwagi, swoim zachowaniem powodują irytację otoczenia. Mają słabą samokontrolę i bywają nadpobudliwe.

Ofiary są zwykle opisywane jako osoby różniące się fizycznie od pozostałych. Mogą na przykład nosić okulary, aparat na zębach, protezę, czy mieć dużą nadwagę. Ciekawy jest jednak fakt, że te cechy wyróżniające charakteryzują także ich prześladowców. Agresorzy także bywają otyli czy wykazują jakiś rodzaj fizycznej niepełnosprawności. Ofiary, podobnie jak prześladowcy wykazują się niskim poziomem postępów w nauce. Różnice między nimi występują zatem na poziomie psychologicznym – ofiary i ich prześladowcy różnią się poziomem pewności siebie i asertywności27.

Ofiary przemocy fizycznej mają siniaki, zadrapania, podarte ubrania, zniszczone rzeczy osobiste. Są zastraszone, nie chcą chodzić do szkoły, wymyślają różne preteksty, by tego uniknąć. Miewają zmienne nastroje, często się irytują, popadają w złość.

Ofiary są ośmieszane, poniżane i obwiniane za wszystko przez innych rówieśników. Nie są akceptowane przez otoczenie, co powoduje, że mają niskie poczucie własnej wartości. Dlatego też najczęściej wycofują się z różnego rodzaju form aktywności. Wyglądają na nieszczęśliwe i załamane, starają się nie nawiązywać kontaktu z rówieśnikami, by uniknąć poniżania i wyśmiewania. Nie są w stanie komunikować swoich prawdziwych uczuć, często też starają się zaimponować agresorom czy zdobyć ich akceptację poprzez popełnianie drobnych wykroczeń.

Ofiary