Rozpad umysłu. Biografia schizofrenii ebook

Wszyst­kie hi­sto­rie pa­cjen­tów opi­sane w tej książce są praw­dziwe. In­for­ma­cje po­zy­skano na pod­sta­wie po­głę­bio­nych wy­wia­dów prze­pro­wa­dzo­nych przez au­tora lub jego asy­stenta z cho­rymi, człon­kami ro­dzin i in­nymi ludźmi, któ­rzy od­gry­wali dużą rolę w ży­ciu pa­cjen­tów, na przy­kład z le­ka­rzami i spe­cja­li­stami w za­kre­sie opieki psy­chia­trycz­nej. Ko­rzy­stano z do­ku­men­ta­cji me­dycz­nej i, w nie­któ­rych przy­pad­kach, z ar­ty­ku­łów pra­so­wych. Wszy­scy cho­rzy wy­ra­zili ustną zgodę na wy­wiad i przed­sta­wie­nie ich lo­sów w książce.

Czę­ści z nich nie za­le­żało na ano­ni­mo­wo­ści, w przy­padku po­zo­sta­łych zmie­niono imiona i inne in­for­ma­cje, które po­zwo­li­łyby ich zi­den­ty­fi­ko­wać. Nie­kiedy de­cy­do­wano się na po­łą­cze­nie hi­sto­rii kilku osób w jedną – w ten spo­sób ła­twiej było przed­sta­wić naj­waż­niej­sze ce­chy schi­zo­fre­nii. Co do psy­chia­trów i na­ukow­ców, wy­mie­niono przede wszyst­kim tych, któ­rzy ode­grali szcze­gól­nie ważną rolę w dzie­jach ba­dań nad cho­ro­bami psy­chicz­nymi. W książce ich na­zwi­ska łą­czą się za­zwy­czaj z roz­ma­itymi po­glą­dami, teo­riami, hi­po­te­zami i kon­cep­cjami – trzeba jed­nak pa­mię­tać, że nie byli je­dy­nymi, któ­rzy się pod nimi pod­pi­sy­wali. Za­mia­rem au­tora nie było umniej­sza­nie zna­cze­nia na­ukow­ców i psy­chia­trów, mimo że o nich nie wspo­mina.

Wszyst­kie przy­ta­czane ba­da­nia, w któ­rych uczest­ni­czył au­tor, zo­stały za­ak­cep­to­wane przez od­po­wied­nie ko­mi­sje do spraw etyki. Ba­dani wy­ra­zili świa­domą zgodę na udział. Za­kłada się, że tak samo było w przy­padku po­zo­sta­łych przy­ta­cza­nych tu współ­cze­snych ba­dań na­uko­wych.

Źró­dła cy­ta­tów i in­for­ma­cji przed­sta­wiono w przy­pi­sach. Je­śli cho­dzi o po­ten­cjalny kon­flikt in­te­re­sów, au­tor nie po­siada udzia­łów w żad­nej fir­mie z branży far­ma­ceu­tycz­nej lub bio­tech­no­lo­gicz­nej albo pro­du­ku­ją­cej sprzęt me­dyczny. Nie otrzy­muje wy­na­gro­dze­nia za wy­kłady ani dzia­ła­nia mar­ke­tin­gowe od żad­nej firmy.

Dla Mi­cha­ela Ju­mana

1965–1994

To za­gadka spo­wita ta­jem­nicą i ukryta w enig­ma­tach – ale może ist­nieje klucz do jej roz­wią­za­nia.

Win­ston Chur­chill

Pro­log

Jo­nah miał dwa­dzie­ścia lat, kiedy się po­zna­li­śmy. Był in­te­li­gentny, uta­len­to­wany, sta­wiał so­bie nie­zwy­kle am­bitne cele i wy­glą­dało na to, że zdoła po­ko­nać każdą prze­szkodę. Miał mnó­stwo pew­no­ści sie­bie. Po­cho­dził z ro­dziny or­to­dok­syj­nych ży­dów; jego przod­ko­wie wy­emi­gro­wali z Pol­ski po pierw­szej woj­nie świa­to­wej i osie­dlili się na Bro­okly­nie. Za­li­czali się do ży­dow­skiej elity, na­le­żeli do rodu ka­pła­nów, który wy­wo­dził się od Aarona, brata pro­roka Moj­że­sza[1]. Wie­dzia­łem, że Jo­nah może po­chwa­lić się wy­bit­nymi osią­gnię­ciami w na­uce. Ro­dzice uwa­żali go za ge­nial­nego „wy­brańca losu”. Wiele za­in­we­sto­wali w jego przy­szłe suk­cesy: za­wsze go­towi byli wy­da­wać pie­nią­dze, a także po­świę­cać mu czas. Wią­zali z nim ogromne na­dzieje. Choć nie­kiedy ta­kie ocze­ki­wa­nia stają się nie­zno­śnym cię­ża­rem, Jo­nah nie­zmier­nie ce­nił so­bie swój wy­jąt­kowy sta­tus. Jak wielu „po­rząd­nych, ży­dow­skich chłop­ców” za­mie­rzał zo­stać le­ka­rzem – i to wy­bit­nym, pod­kre­ślała z dumą jego matka.

Ale w 1980 roku, kiedy Jo­nah za­czął stu­dia, jego wspa­niała przy­szłość sta­nęła pod zna­kiem za­py­ta­nia. Do tej pory był pil­nym i obo­wiąz­ko­wym uczniem, miał nie­na­ganne ma­niery i nie­na­ganny wy­gląd. Te­raz czę­sto zda­rzało się, że nie przy­cho­dził na za­ję­cia, stał się nie­chlujny, za­cho­wy­wał się oso­bli­wie, wy­da­wał się sku­piony wy­łącz­nie na so­bie. Za­drę­czał wszyst­kich do­okoła roz­mo­wami na te­mat za­wi­łych kwe­stii fi­lo­zo­ficz­nych, które ob­se­syj­nie roz­trzą­sał. Współ­lo­ka­tor Jo­naha za­nie­po­ko­jony tą na­głą zmianą za­cho­wa­nia po­in­for­mo­wał o niej dy­rek­tora aka­de­mika. Dy­rek­tor skon­tak­to­wał się z ro­dzi­cami chło­paka i po­wie­dział, że za­mie­rza skie­ro­wać go do le­ka­rza na kam­pu­sie. Ro­dzice za­pro­te­sto­wali i po­sta­no­wili sami za­jąć się sprawą.

W ten spo­sób Jo­nah tra­fił do Mo­unt Si­nai Ho­spi­tal w No­wym Jorku. Pra­co­wa­łem tam wów­czas jako młod­szy psy­chia­tra na noc­nym dy­żu­rze. Jo­nah prze­cho­dził wła­śnie pierw­szy epi­zod psy­chozy. Ob­jawy, a także roz­ma­ite zda­rze­nia z jego hi­sto­rii wska­zy­wały na to, że roz­wija się u niego schi­zo­fre­nia. (Dziś w ta­kich przy­pad­kach mówi się o za­bu­rze­niu schi­zo­fre­no­for­micz­nym, czyli za­bu­rze­niu pod po­sta­cią schi­zo­fre­nii, w któ­rym ob­jawy wy­stę­pują od nie­ca­łych sze­ściu mie­sięcy). Przy­jęto go na od­dział, za­czął do­sta­wać leki prze­ciw­p­sy­cho­tyczne[2].

Ob­jawy ustą­piły, w ciągu czte­rech ty­go­dni znik­nęły pra­wie cał­ko­wi­cie. Kiedy go wy­pi­sano, zgo­dzi­łem się nad­zo­ro­wać dal­szą te­ra­pię am­bu­la­to­ryjną. Przez kilka ko­lej­nych ty­go­dni Jo­nah spo­ra­dycz­nie przy­cho­dził na wi­zyty. Po­tem na­gle prze­rwał le­cze­nie – wró­cił na uczel­nię, bo chciał nad­ro­bić stra­cony czas i po­za­li­czać za­ję­cia.

Trzy mie­siące póź­niej znów za­cho­ro­wał. Oka­zało się, że od­sta­wił le­kar­stwa, gdyż uznał, że są nie­po­trzebne, skoro ob­jawy ustą­piły. Rzecz ja­sna, cho­roba wkrótce wró­ciła. Za­nim prze­ra­żeni ro­dzice się ze mną skon­tak­to­wali, Jo­nah był już na gra­nicy ko­lej­nego na­padu psy­chozy. Sły­szał głosy, które za­po­wia­dały nad­cho­dzącą glo­balną ka­ta­strofę. Wszę­dzie wi­dział jej za­po­wie­dzi. Oba­wiał się, że Bóg prze­grywa walkę z si­łami zła i że wkrótce na­stąpi ko­niec świata.

Po­now­nie przy­ję­li­śmy Jo­naha do szpi­tala, da­li­śmy mu neu­ro­lep­tyk po­wo­du­jący nieco inne skutki uboczne, po­dej­rze­wa­li­śmy bo­wiem, że od­sta­wił po­przedni lek, gdyż źle się po nim czuł. Na szczę­ście do­brze re­ago­wał na te­ra­pię i zy­skał ko­lejną szansę na po­wrót do daw­nego ży­cia, ale nie zdo­łał jej wy­ko­rzy­stać. Z po­wodu le­ków do­sta­wał drga­wek, miał też trud­no­ści z kon­cen­tra­cją, co prze­szka­dzało mu w na­uce. Po­nie­waż psy­choza po­now­nie ustą­piła, Jo­nah po­czuł się zbyt pewny sie­bie – w przy­padku mło­dych lu­dzi to dość czę­ste – i po pół roku znów po­sta­no­wił od­sta­wić pi­gułki. Po ko­lej­nych dwóch na­wro­tach cho­roby i dwóch ho­spi­ta­li­za­cjach mu­siał osta­tecz­nie prze­rwać stu­dia.

Czu­łem fru­stra­cję i bez­rad­ność, zwró­ci­łem się więc o radę do mo­jego daw­nego pro­mo­tora. Chcia­łem, żeby Jo­nah prze­ła­mał błędne koło. Jak mo­głem mu po­móc? Są­dzi­łem, że pro­mo­tor wy­głosi ja­kąś mą­drą mak­symę lub przy­naj­mniej okaże mi współ­czu­cie. Za­miast tego oznaj­mił szorstko: „Cza­sami mu­sisz po­zwo­lić, żeby pa­cjent od­cier­piał swoje i w ten spo­sób zro­zu­miał, że po­trze­buje te­ra­pii”.

Jego słowa wpra­wiły mnie w osłu­pie­nie. Ta­kie rze­czy mó­wiło się ra­czej o lu­dziach uza­leż­nio­nych od nar­ko­tyku lub al­ko­holu – pod­no­szono ar­gu­ment, że nie­kiedy trzeba zna­leźć się na sa­mym dnie, aby się od niego od­bić – ale prze­cież roz­ma­wia­li­śmy o chło­paku cier­pią­cym na schi­zo­fre­nię. Po­stawa pro­mo­tora wy­dała mi się szo­ku­jąco bez­duszna. Jo­na­howi gro­ziło śmier­telne nie­bez­pie­czeń­stwo. Gdyby cho­dziło o pa­cjenta on­ko­lo­gicz­nego, który prze­rywa che­mio­te­ra­pię, bo nie może znieść jej skut­ków ubocz­nych, ża­den le­karz nie po­wie­działby: „Po­cze­kajmy, aż doj­dzie do ko­lej­nych prze­rzu­tów. Wtedy chory na pewno zro­zu­mie, że musi wzno­wić che­mię”.

Trzeba od­dać Jo­na­howi spra­wie­dli­wość: miał prawo nie zda­wać so­bie sprawy, jak strasz­liwe by­wają skutki schi­zo­fre­nii. Więk­szość lu­dzi dys­po­nuje co naj­mniej pod­sta­wową wie­dzą na te­mat no­wo­two­rów, cho­rób serca i cu­krzycy, ale o schi­zo­fre­nii mało kto po­trafi po­wie­dzieć co­kol­wiek kon­kret­nego. W li­te­ra­tu­rze me­dycz­nej pierw­sza wzmianka o „psy­cho­edu­ka­cji” – czyli ob­ja­śnia­niu pa­cjen­tom i ich bli­skim, czym ob­ja­wia się zdia­gno­zo­wana cho­roba i jak może prze­bie­gać – po­ja­wia się w roku 1980. Za­nim jed­nak psy­cho­edu­ka­cja za­częła się upo­wszech­niać, mu­siało mi­nąć ko­lejne dzie­sięć lat. Zresztą, na­wet obec­nie nie jest ona do­sta­tecz­nie sze­roko prak­ty­ko­wana. Kiedy Jo­nah za­cho­ro­wał, psy­chia­tria do­piero co za­czy­nała od­cho­dzić od po­wszech­nie sto­so­wa­nej za­sady na­ka­zu­ją­cej ukry­wa­nie dia­gnoz przed pa­cjen­tami i ich ro­dzi­nami. Chło­pak wie­dział, że jest chory. Wie­dzieli o tym rów­nież jego ro­dzice. Nie mieli jed­nak po­ję­cia, że cho­roba bę­dzie na­wra­cać, że może po­wo­do­wać nie­od­wra­calną nie­peł­no­spraw­ność i że je­śli nie bę­dzie od­po­wied­nio le­czona, na za­wsze unie­moż­liwi Jo­na­howi nor­malne funk­cjo­no­wa­nie. Nie­stety, za długo zwle­ka­li­śmy z wy­ja­śnie­niami. Po­stę­po­wa­li­śmy zgod­nie z przy­ka­za­niami, które wpa­jano nam od po­czątku stu­diów. Uni­ka­li­śmy edu­ko­wa­nia pa­cjenta i jego ro­dziny na te­mat schi­zo­fre­nii, bo są­dzi­li­śmy, że to nie­wła­ściwa prak­tyka, mo­gąca wy­rzą­dzać po­ważne szkody.

Ukry­wa­nie in­for­ma­cji przed cho­rymi sta­no­wiło wy­pad­kową róż­nych czyn­ni­ków. Ów­cze­śni le­ka­rze byli zdy­stan­so­wani, chłodni i rze­czowi, uwa­żali rów­nież, że nie na­leży mó­wić pa­cjen­tom o szcze­gól­nie nie­po­myśl­nych dia­gno­zach. Po­nadto w psy­chia­trii na­dal obo­wią­zy­wało za­le­ce­nie wy­wo­dzące się z psy­cho­ana­lizy, aby nie ob­ja­śniać pa­cjen­towi istoty drę­czą­cej go cho­roby, gdyż mo­głoby to ne­ga­tyw­nie wpły­nąć na sku­tecz­ność psy­cho­te­ra­pii. Skoro tak, w roz­mo­wach z pa­cjen­tami po­mi­ja­li­śmy wiele istot­nych spraw, choć tak na­prawdę po­trze­bo­wali peł­nej in­for­ma­cji – do­ty­czyło to zwłasz­cza lu­dzi mło­dych, któ­rzy za­częli cho­ro­wać względ­nie nie­dawno, a do tego czuli się nie­śmier­telni, nie­zwy­cię­żeni, przez co mieli skłon­ność do ba­ga­te­li­zo­wa­nia pro­blemu i prze­ry­wa­nia te­ra­pii, gdy tylko ob­jawy usta­wały.

Do­piero dziś ro­zu­miem, że i Jo­nah, i ja po­zna­wa­li­śmy wów­czas gorzką prawdę na te­mat schi­zo­fre­nii – prawdę, która na­zna­czyła nas obu w zu­peł­nie różny spo­sób. Jo­nah uświa­do­mił so­bie, że nie jest wszech­mo­gący i że nie może kon­tro­lo­wać pew­nych aspek­tów swo­jego ży­cia. Za­ata­ko­wała go naj­bar­dziej bez­li­to­sna ze wszyst­kich cho­rób psy­chicz­nych, która z cza­sem po­trafi ska­zać czło­wieka na nie­peł­no­spraw­ność umy­słową, a do tego, ze względu na swoje nie­zwy­kle skom­pli­ko­wane pod­łoże ge­ne­tyczne i neu­ro­lo­giczne, opiera się pró­bom le­cze­nia. Te­raz Jo­nah mu­siał na wła­snej skó­rze prze­ko­nać się, co to zna­czy. Ja na­to­miast uświa­do­mi­łem so­bie ogra­ni­cze­nia współ­cze­snej psy­chia­trii oraz tra­giczne kon­se­kwen­cje cho­rób psy­chicz­nych. Mój mło­dzień­czy ide­alizm kłó­cił się z ogól­nie przy­ję­tymi stan­dar­dami opieki.

Hi­sto­ria Jo­naha była nie­zwy­kle przy­gnę­bia­jąca, ale nie­stety dość ty­powa. Na po­czątku lat osiem­dzie­sią­tych u osób ze zdia­gno­zo­waną schi­zo­fre­nią czę­sto do­cho­dziło do cy­klicz­nych na­wro­tów cho­roby i po­now­nych ho­spi­ta­li­za­cji. Okre­ślano to po­tocz­nym mia­nem syn­dromu drzwi ob­ro­to­wych. Nie­stety, słowa mo­jego pro­mo­tora do­sko­nale wy­ra­żały po­wszechny w psy­chia­trii pe­sy­mizm. Ow­szem, obu­rza­łem się, że pa­cjenci są lek­ce­wa­żeni, ale prze­cież by­łem po­cząt­ku­ją­cym le­ka­rzem i nie śmia­łem kwe­stio­no­wać obo­wią­zu­ją­cej or­to­dok­sji. Za­ra­zem w głębi du­szy bun­to­wa­łem się prze­ciwko tak nie­ludz­kiej prak­tyce. Le­ka­rze nie ro­zu­mieli, że mu­szą ko­niecz­nie jak naj­szyb­ciej prze­ko­nać pa­cjen­tów do pod­ję­cia te­ra­pii. Co prawda do­piero de­kadę póź­niej ba­da­nia wy­ka­zały, że cze­ka­nie, aż chory „od­bije się od dna”, po­wo­duje nie­od­wra­calne szkody, mimo to już wtedy, na po­czątku lat osiem­dzie­sią­tych, uwa­ża­łem ta­kie po­dej­ście za ha­niebne. Z per­spek­tywy czasu wy­daje mi się, że słowa mo­jego pro­mo­tora były pierw­szym z wielu bodź­ców, które spra­wiły, że po­sta­no­wi­łem za­jąć się ba­da­niem schi­zo­fre­nii i szu­ka­niem sku­tecz­niej­szych form le­cze­nia.

Schi­zo­fre­nia, bar­dziej niż ja­ka­kol­wiek inna cho­roba umy­słowa, jest w po­tocz­nej świa­do­mo­ści utoż­sa­miana z obłę­dem. Ko­ja­rzy się z bez­dom­nym, który stoi boso na mro­zie i krzy­czy na ja­kie­goś nie­wi­dzial­nego prze­ciw­nika; z ku­zynką prze­ko­naną, że są­sie­dzi wpusz­czają tru­jący gaz przez ścianę; z przy­ja­cie­lem po­wta­rza­ją­cym, że rząd za­in­sta­lo­wał w jego miesz­ka­niu ka­mery; ze spraw­cami ir­ra­cjo­nal­nych, nie­zro­zu­mia­łych, ma­so­wych strze­la­nin. Czło­wiek prze­ży­wa­jący epi­zod psy­chozy nie po­trafi nie­kiedy od­róż­niać rze­czy­wi­sto­ści od swo­ich wy­obra­żeń. Kiedy mamy z kimś ta­kim do czy­nie­nia, wy­daje się nam oczy­wi­ste, że wi­dzimy praw­dziwe ob­li­cze sza­leń­stwa.

Nie mó­wimy o no­wej ani rzad­kiej cho­ro­bie. Schi­zo­fre­nia ist­nieje naj­praw­do­po­dob­niej od se­tek, a może i ty­sięcy lat. Za­li­cza się do głów­nych przy­czyn nie­peł­no­spraw­no­ści[3]; cho­ruje na nią około 0,5 pro­cent glo­bal­nej po­pu­la­cji osób do­ro­słych[4]. To 3,3 mi­liona lu­dzi w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i 78 mi­lio­nów lu­dzi na ca­łym świe­cie. Nie jest wy­bredna. Po­trafi za­ata­ko­wać wzo­ro­wego ucznia, który wy­biera się na jedną z to­po­wych uczelni w kraju, świet­nego, mło­dego spor­towca albo ubo­giego dzie­ciaka z roz­bi­tej ro­dziny. Do­tyka wszyst­kich bez względu na płeć, rasę lub po­cho­dze­nie et­niczne. Ani za­moż­ność, ani do­bre wy­kształ­ce­nie nie za­pew­niają ochrony. Trzeba na­to­miast pa­mię­tać, że czyn­niki spo­łeczno-eko­no­miczne i przy­na­leż­ność ra­sowa w znacz­nym stop­niu wpły­wają na to, czy cho­roba zo­sta­nie od­po­wied­nio szybko zdia­gno­zo­wana, a także na ro­dzaj i ja­kość pod­ję­tej te­ra­pii. Szcze­gól­nie okrutne jest to, że schi­zo­fre­nia daje o so­bie znać za­zwy­czaj w póź­nej na­sto­let­nio­ści lub we wcze­snej do­ro­sło­ści, a więc wtedy, gdy młody czło­wiek po­wi­nien cie­szyć się naj­lep­szymi la­tami swo­jego ży­cia.

Dzięki ogrom­nym po­stę­pom na­uko­wym, które do­ko­nały się od po­łowy XX wieku, wiemy obec­nie, że schi­zo­fre­nia to cho­roba mó­zgu po­wo­du­jąca za­bu­rze­nie my­śle­nia, per­cep­cji i emo­cji. Za­czę­li­śmy też po­zna­wać jej przy­czyny. Po­tra­fimy już za­ob­ser­wo­wać pewne zmiany w struk­tu­rze mó­zgu, bio­che­miczne ano­ma­lie i mu­ta­cje ge­ne­tyczne za­pi­sane w czą­stecz­kach kwasu dez­ok­sy­ry­bo­nu­kle­ino­wego (DNA) cho­rych i ich krew­nych. Po­mału po­zna­jemy bio­lo­giczne pod­łoże schi­zo­fre­nii, co po­zwala le­piej ukie­run­ko­wać ba­da­nia ma­jące na celu od­kry­cie no­wych le­ków i form te­ra­pii.

Ob­jawy schi­zo­fre­nii są z po­czątku trudno do­strze­galne, z cza­sem jed­nak przy­bie­rają na sile i przyj­mują trzy formy: mó­wimy o ob­ja­wach po­zy­tyw­nych (uro­je­nia i omamy), ne­ga­tyw­nych (an­he­do­nia, czyli nie­moż­ność od­czu­wa­nia przy­jem­no­ści; spły­ce­nie emo­cji) i ko­gni­tyw­nych (ogra­ni­czona zdol­ność sku­pia­nia uwagi, za­bu­rze­nia pa­mięci, za­bu­rze­nia funk­cji wy­ko­naw­czych, na przy­kład zdol­no­ści roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów lub pla­no­wa­nia i or­ga­ni­zo­wa­nia). Symp­tomy na­si­lają się za­zwy­czaj po­woli, aż wresz­cie nad­cho­dzi psy­choza. Roz­po­częte w porę sku­teczne le­cze­nie może spra­wić, że ob­jawy znikną, a więk­szość pa­cjen­tów za­cznie wra­cać do zdro­wia. Je­śli jed­nak te­ra­pia nie zo­sta­nie pod­jęta lub je­śli chory do­świad­cza licz­nych na­wro­tów, jego umysł bę­dzie dzia­łał co­raz go­rzej, aż wresz­cie nor­malne funk­cjo­no­wa­nie sta­nie się nie­moż­liwe. Czło­wiek jest wów­czas zu­peł­nie bez­bronny i na­ra­żony na śmierć przed­wcze­sną na­wet o kil­ka­dzie­siąt lat, je­śli – co nie­stety praw­do­po­dobne – jego re­la­cje z in­nymi po­sy­pią się, a roz­ma­ite naj­zu­peł­niej zwy­czajne cho­roby fi­zyczne nie zo­staną w porę roz­po­znane i wy­le­czone.

Dawno już za­uwa­żono, że schi­zo­fre­nia czę­sto do­tyka człon­ków jed­nej ro­dziny, co wska­zuje na jej dzie­dziczne, ge­ne­tyczne pod­łoże. Od­kąd po­ja­wiły się nowe tech­niki se­kwen­cjo­no­wa­nia ge­no­mów, na­ukow­com udało się zi­den­ty­fi­ko­wać po­nad sto ge­nów, które na roz­ma­ite spo­soby mogą być po­wią­zane z cho­robą[5]. Ry­zyko ro­śnie też za sprawą pew­nych czyn­ni­ków śro­do­wi­sko­wych, ma­ją­cych wpływ na roz­wój mó­zgu w okre­sie ciąży i po­rodu, na przy­kład uszko­dzeń fi­zycz­nych[6]. Ob­jawy psy­chozy mogą wy­stą­pić pod wpły­wem nar­ko­ty­ków, acz­kol­wiek nar­ko­tyki wy­wo­łają dłu­go­trwałą cho­robę wy­łącz­nie u osób po­dat­nych ge­ne­tycz­nie lub, w nie­któ­rych przy­pad­kach, na sku­tek dłu­go­trwa­łego, in­ten­syw­nego sto­so­wa­nia[7].

Choć schi­zo­fre­nia to względ­nie czę­sto spo­ty­kana cho­roba po­cią­ga­jąca za sobą ol­brzy­mie koszty po­no­szone przez całe spo­łe­czeń­stwo, nie bu­dzi tak wiel­kiego za­in­te­re­so­wa­nia jak inne plagi, z któ­rymi bo­ryka się ludz­kość[8]. Brak za­in­te­re­so­wa­nia ozna­cza, rzecz ja­sna, mniej pie­nię­dzy na ba­da­nia i le­cze­nie. Zda­rzali się sławni cho­rzy – można tu wy­mie­nić choćby le­gen­dar­nego tan­ce­rza ba­le­to­wego Wa­cława Ni­żyń­skiego i ma­te­ma­tyka Johna Na­sha, no­bli­stę, o któ­rego ży­ciu opo­wia­dają przej­mu­jąca książka Sy­lvii Na­sar i film Piękny umysł na­gro­dzony w 2001 roku Osca­rem – ale, w prze­ci­wień­stwie do cu­krzycy, cho­roby Par­kin­sona czy al­zhe­imera, schi­zo­fre­nia nie ma swo­ich rzecz­ni­ków-ce­le­bry­tów. Jest po­wszechna, a za­ra­zem nie­wi­dzialna. Są­dzę, że więk­szość lu­dzi nie po­tra­fi­łaby wy­mie­nić ani jed­nej osoby pu­blicz­nej cier­pią­cej na schi­zo­fre­nię, a tym bar­dziej osoby, która zdo­łała dojść do sie­bie i otwar­cie o tym opo­wiada.

Nie­wy­klu­czone, że po­mału się to zmie­nia. Opty­mi­stycz­nym zwia­stu­nem no­wego spo­sobu mó­wie­nia o cho­ro­bie jest choćby au­to­bio­gra­ficzna książka Elyn Saks Schi­zo­fre­nia. Moja droga przez sza­leń­stwo wy­dana w 2007 roku, lecz ty­po­wym wy­obra­że­niom od­po­wiada ra­czej ob­raz przed­sta­wiony przez dzien­ni­ka­rza Ro­berta Kol­kera w re­por­tażu W ciem­nej do­li­nie z 2020 roku, opo­wia­da­ją­cym o ame­ry­kań­skiej ro­dzi­nie, w któ­rej sze­ściu braci za­cho­ro­wało na schi­zo­fre­nię i do­świad­czyło jej tra­gicz­nych skut­ków.

Esmé We­ijun Wang, pi­sarka ży­jąca z za­bu­rze­niem schi­zo­afek­tyw­nym, wy­dała zbiór ese­jów za­ty­tu­ło­wany The Col­lec­ted Schi­zo­ph­re­nias [Schi­zo­fre­nie ze­brane]. Roz­po­czyna go tek­stem na te­mat dia­gnozy i to­wa­rzy­szą­cego jej piętna. Pierw­sze zda­nie brzmi: „Schi­zo­fre­nia prze­raża”[9].

Igno­ro­wa­nie schi­zo­fre­nii to w ogrom­nej mie­rze sku­tek uprze­dzeń, które za­wsze ro­dzą się, gdy bra­kuje wie­dzy. Po­stępy na­uki i roz­wój cy­wi­li­za­cji po­zwo­liły ogra­ni­czyć lub wy­eli­mi­no­wać piętno to­wa­rzy­szące ta­kim cho­ro­bom jak trąd, ospa praw­dziwa, gruź­lica, no­wo­twory czy AIDS. Losy schi­zo­fre­nii po­to­czyły się jed­nak ina­czej. Na jej te­mat na­dal krąży wiele błęd­nych opi­nii i kłamstw. Schi­zo­fre­nia nie ozna­cza „roz­dwo­je­nia jaźni”. Nie ma nic wspól­nego z gwał­tow­nym prze­cho­dze­niem z jed­nej skraj­no­ści w drugą – po­słowi czy mi­ni­strowi, który zmie­nia zda­nie w ja­kiejś kwe­stii, nie na­leży przy­pi­sy­wać „po­li­tycz­nej schi­zo­fre­nii”. Mylne oka­zało się rów­nież stwier­dze­nie psy­chia­try R. D. La­inga, który w la­tach sześć­dzie­sią­tych XX wieku na­zy­wał schi­zo­fre­nię „w pełni ra­cjo­nalną re­ak­cją na sza­leń­stwo świata”[10]. Jakby tego wszyst­kiego było mało, schi­zo­fre­nię ła­two po­my­lić z in­nymi cho­ro­bami psy­chicz­nymi, zwłasz­cza z cięż­kim za­bu­rze­niem afek­tyw­nym dwu­bie­gu­no­wym, z za­bu­rze­niami na­stroju, któ­rym to­wa­rzy­szą ob­jawy psy­chozy, oraz z za­bu­rze­niami psy­cho­tycz­nymi wy­wo­ła­nymi przez sub­stan­cję/lek. W każ­dej z tych cho­rób mogą po­ja­wiać się ob­jawy psy­chozy, ist­nieją jed­nak wy­raźne róż­nice. Do głów­nych symp­to­mów za­bu­rzeń afek­tyw­nych, któ­rym to­wa­rzy­szą ob­jawy psy­chozy, na­leżą skrajne emo­cje. Za­bu­rze­nie psy­cho­tyczne wy­wo­łane przy­ję­ciem sub­stan­cji psy­cho­ak­tyw­nej ustę­puje spon­ta­nicz­nie, gdy tylko zo­staje ona usu­nięta z or­ga­ni­zmu. Wy­róż­nia się także za­bu­rze­nie schi­zo­afek­tywne: pod­sta­wowe ob­jawy schi­zo­fre­nii łą­czą się tu z de­pre­sją lub ma­nią. Nie­kiedy mówi się o oso­bo­wo­ści schi­zo­idal­nej. Wy­stę­puje ona u lu­dzi, u któ­rych ob­ser­wuje się część ob­ja­wów schi­zo­fre­nii z wy­jąt­kiem psy­chozy.

Schi­zo­fre­nia fa­scy­no­wała mnie na długo, za­nim po­zna­łem jej na­zwę. Jako dziecko uwiel­bia­łem sta­ro­żytne mity o Mar­duku, Gil­ga­me­szu, Jahwe i Ody­nie, ba­bi­loń­skie, per­skie i grec­kie opo­wie­ści, a także re­la­cje na te­mat lu­dów za­miesz­ku­ją­cych ce­sar­stwo rzym­skie i śre­dnio­wieczną Eu­ropę. Naj­bar­dziej lu­bi­łem mi­to­lo­gię grecką. Czę­sto za­da­wa­łem so­bie py­ta­nia, czy bo­ha­te­ro­wie Iliady i Ody­sei na­prawdę są­dzą, że roz­ma­wiają z bo­gami, czy też jest to tylko za­bieg li­te­racki.

Pró­bo­wa­łem po­rów­ny­wać moje ży­cie z ży­ciem sta­ro­żyt­nych lu­dzi. Więk­szość mi­tów do­ty­czyła spraw, dla któ­rych w Ame­ryce po­łowy XX wieku można było zna­leźć ja­kie­goś ro­dzaju pa­ra­lele: po­ru­szano w nich ta­kie te­maty jak pro­wa­dze­nie domu, praca, przy­go­to­wy­wa­nie żyw­no­ści, po­li­tyka, re­li­gia, związki i kon­flikty. Za­ra­zem nie­które za­cho­wa­nia sta­ro­żyt­nych wy­da­wały się kom­plet­nie obce i nie­zro­zu­miałe. W daw­nych tek­stach czę­sto po­ja­wiały się rów­nież dziwne po­staci, jak gdyby „nie z tego świata”.

Za­li­czał się do nich na przy­kład Sy­meon z Emesy, ży­jący w VI wieku[11]. Spę­dziw­szy wiele lat na pu­styni, usły­szał głos Boga, który ka­zał mu zba­wiać ludz­kie du­sze. Sy­meon udał się za­tem do Emesy, (obec­nie Hims w za­chod­niej Sy­rii). Po dro­dze zna­lazł mar­twego psa le­żą­cego na ku­pie gnoju. Roz­luź­nił sznur swo­jej szaty, przy­wią­zał nim łapę psa i wszedł do mia­sta, cią­gnąc za sobą tru­chło. Miej­scowe dzieci bie­gały za nim i ob­rzu­cały go wy­zwi­skami. W ko­ściele Sy­meon gło­śno tłukł orze­chy i zdmu­chi­wał świece. Kiedy lu­dzie pró­bo­wali go prze­go­nić, ci­skał w ko­biety orze­chami i wy­wra­cał stoły z je­dze­niem. Tłum po­bił go nie­mal na śmierć. Sy­meon do­pusz­czał się też in­nych wy­bry­ków: pił na umór, wy­próż­niał się pu­blicz­nie, cho­dził nago uli­cami, cza­sami zda­rzało mu się wtar­gnąć do łaźni dla ko­biet.

W dzie­ciń­stwie uwa­ża­łem go za po­stać z daw­nej epoki, w któ­rej pa­no­wały roz­ma­ite dziwne za­bo­bony i pry­mi­tywne wie­rze­nia. Są­dzi­łem, że tego ro­dzaju święci czy pół­bo­go­wie nie mają żad­nych współ­cze­snych od­po­wied­ni­ków. Po­dob­nie od­no­si­łem się do Fran­ciszka z Asyżu czy Jo­anny d’Arc. Byli apo­kry­ficz­nymi ano­ma­liami spo­wi­tymi mgłą hi­sto­rii, przed­sta­wi­cie­lami mi­tycz­nego, wy­mar­łego ga­tunku, po­dob­nie jak ty­tani z grec­kiej mi­to­lo­gii czy ofiary bi­blij­nego po­topu. Do­piero póź­niej uświa­do­mi­łem so­bie, że mowa tu o naj­zu­peł­niej zwy­czaj­nych lu­dziach prze­ja­wia­ją­cych symp­tomy schi­zo­fre­nii: stąd dziwne, ir­ra­cjo­nalne za­cho­wa­nia, brak kon­taktu z rze­czy­wi­sto­ścią, omamy wzro­kowe i słu­chowe.

Krótko po pierw­szych li­te­rac­kich spo­tka­niach z Sy­me­onem z Emesy, świę­tym Fran­cisz­kiem i Jo­anną d’Arc uj­rza­łem obłęd na wła­sne oczy. W 1961 roku, kiedy cho­dzi­łem do siód­mej klasy, w ra­mach lek­cji na te­mat zdro­wia i hi­gieny urzą­dzono nam szkolną wy­cieczkę do szpi­tala psy­chia­trycz­nego. Mia­łem dwa­na­ście lat. Wie­dzę na te­mat cho­rób umy­sło­wych czer­pa­łem wy­łącz­nie z hor­ro­rów o psy­cho­pa­tycz­nych za­bój­cach. Nie po­tra­fi­łem po­wie­dzieć, skąd biorą się owe cho­roby ani jak się je le­czy.

Szpi­tal Sta­nowy w Cle­ve­land znaj­do­wał się w po­łu­dniowo-wschod­niej czę­ści mia­sta. Wy­bu­do­wano go w 1855 roku, pier­wot­nie no­sił na­zwę Za­kład dla Obłą­ka­nych Pół­noc­nego Ohio[12]. Nasz szkolny au­to­bus mi­nął bramę; w pierw­szej chwili od­nie­śli­śmy wra­że­nie, że je­ste­śmy na te­re­nie li­ceum z in­ter­na­tem lub na zie­lo­nym kam­pu­sie uni­wer­sy­tetu. Złu­dze­nia pry­sły, gdy tylko uj­rze­li­śmy sy­piące się bu­dynki z czer­wo­nej ce­gły. Za­trzy­ma­li­śmy się przed jed­nym z nich.

W holu po­wi­tała nas pie­lę­gniarka w nie­ska­zi­tel­nie bia­łym far­tu­chu. Po­pro­wa­dziła nas dłu­gim, ob­skur­nym ko­ry­ta­rzem przez od­działy dla męż­czyzn i ko­biet. Cze­kały nas tam ma­ka­bryczne wi­doki: pa­mię­tam lu­dzi o gro­te­skowo wy­krzy­wio­nych twa­rzach i po­wy­krę­ca­nych cia­łach, któ­rzy drep­tali po ciem­nych sa­lach. Ota­czał nas smród od­cho­dów. Ucie­kli­śmy przed nim do­piero, gdy mi­nę­li­śmy wiel­kie sta­lowe drzwi i zna­leź­li­śmy się w ogrom­nej kuchni, gdzie w ko­tłach go­to­wała się wła­śnie ja­kaś bura, kle­ista papka.

Pa­cjenci wy­glą­dali dziw­nie, mieli nie­ty­powo wy­dłu­żone głowy i koń­czyny. Nie­któ­rzy cią­gle się wier­cili lub po­dry­gi­wali, je­den z nich się ma­stur­bo­wał. Inni za­szyli się w ką­tach, sie­dzieli sku­leni na łóż­kach albo le­żeli na pod­ło­dze. Ich twa­rze były kom­plet­nie pu­ste. Wszy­scy bez względu na wiek wy­da­wali się sta­rzy i wy­nisz­czeni. Stą­pali po­woli, po­włó­cząc no­gami. Cza­sami roz­le­gały się na­głe wy­bu­chy śmie­chu albo czy­jeś gwał­towne krzyki.

Wi­zyta do­bie­gła końca. Ru­szy­li­śmy do drzwi, chcie­li­śmy stam­tąd uciec, czu­li­śmy obrzy­dze­nie, za­ra­zem jed­nak by­li­śmy dziw­nie pod­eks­cy­to­wani. Wszystko, co wi­dzie­li­śmy, było nowe i nie­znane, ni­czym obcy kraj lub obca pla­neta. Po­ka­zano nam inny świat, inny aspekt ludz­kiego do­świad­cze­nia, któ­rego wcze­śniej nie po­tra­fi­li­by­śmy so­bie na­wet wy­obra­zić. Nie mia­łem wów­czas po­ję­cia, że w szpi­talu tym prze­by­wało nie­gdyś dwoje człon­ków mo­jej ro­dziny. Do­wie­dzia­łem się o tym do­piero, kiedy pra­co­wa­łem nad ni­niej­szą książką.

Po­zna­nie szpi­tal­nych re­aliów mo­gło na za­wsze znie­chę­cić mnie do zaj­mo­wa­nia się oso­bami cho­rymi psy­chicz­nie i ich pro­ble­mami, ale jesz­cze w li­ceum za­czą­łem się in­te­re­so­wać mó­zgiem i ludz­kimi za­cho­wa­niami – w tym rów­nież przy­czy­nami cho­rób umy­sło­wych. Na trze­cim roku stu­diów po­sta­no­wi­łem wy­brać spe­cja­li­za­cję psy­chia­tryczną.

W 1975 roku prze­pro­wa­dzi­łem się do No­wego Jorku i za­czą­łem staż w Szpi­talu św. Win­cen­tego w Gre­en­wich Vil­lage. Czasy były mroczne: Nowy Jork znaj­do­wał się na skraju ban­kruc­twa, na izbach przy­jęć ro­iło się od agre­syw­nych, ciężko za­bu­rzo­nych lu­dzi bę­dą­cych pod wpły­wem PCP, czyli fen­cy­kli­dyny. Se­ryjny za­bójca Da­vid Ber­ko­witz znany jako Syn Sama – który, jak się póź­niej oka­zało, cier­piał na schi­zo­fre­nię – przez dwa lata ter­ro­ry­zo­wał mia­sto. Nie­długo po­tem za­częło przy­by­wać pa­cjen­tów z dziw­nymi in­fek­cjami i za­ka­że­niami, któ­rych nie po­tra­fi­li­śmy dia­gno­zo­wać ani le­czyć. Zna­ko­mici le­ka­rze i pie­lę­gniarki nie wie­dzieli, co ro­bić. Bez­sil­nie pa­trzyli, jak pa­cjenci umie­rają. Osta­tecz­nie oka­zało się, że za wszyst­kim stoi nowa cho­roba: ze­spół na­by­tego nie­do­boru od­por­no­ści, czyli AIDS. Po­czu­łem wielką ulgę, kiedy przy­szła pora, że­bym roz­po­czął staż psy­chia­tryczny. Są­dzi­łem, że psy­chia­tria zdą­żyła już do­brze po­znać cho­roby umy­słowe i może za­ofe­ro­wać pa­cjen­tom sku­teczne le­cze­nie. By­łem w błę­dzie.

Wkrótce do­wie­dzia­łem się, że ro­ko­wa­nia lu­dzi ze zdia­gno­zo­waną schi­zo­fre­nią przed­sta­wiają się nie­mal rów­nie fa­tal­nie, jak ro­ko­wa­nia pierw­szych cho­rych na AIDS. Od­kąd w la­tach pięć­dzie­sią­tych za­częto sto­so­wać pierw­szy lek prze­ciw­p­sy­cho­tyczny, czyli chlo­ro­pro­ma­zynę, le­ka­rzom udało się za­pa­no­wać nad ob­ja­wami psy­chozy: oma­mami, uro­je­niami, dzi­wacz­nymi my­ślami i za­cho­wa­niami cho­rych. Uwa­żano jed­nak, że chlo­ro­pro­ma­zyna je­dy­nie ła­go­dzi symp­tomy, ale nie le­czy pier­wot­nych przy­czyn schi­zo­fre­nii ani nie za­po­biega jej cięż­kim skut­kom. Owo błędne prze­ko­na­nie wy­ni­kało po czę­ści z wiary w to, że schi­zo­fre­nia jest kon­se­kwen­cją kon­flik­tów psy­chicz­nych (a nie funk­cjo­no­wa­nia ge­nów, bia­łek, neu­ro­prze­kaź­ni­ków czy neu­ro­nów), któ­rym za­ra­dzić można je­dy­nie dzięki te­ra­pii mó­wio­nej, wy­ra­sta­ją­cej z psy­cho­ana­lizy.

W na­stęp­nych de­ka­dach nie­zwy­kłe osią­gnię­cia psy­cho­far­ma­ko­lo­gii i neu­ro­bio­lo­gii spra­wiły, że freu­dyzm stra­cił na zna­cze­niu. Przez nie­mal cały XX wiek psy­chia­tria sku­piała się głów­nie na nie­uświa­do­mio­nych kon­flik­tach i trau­mach z wcze­snej fazy ży­cia. Te­raz miało się to zmie­nić. Nie­stety, wy­niki ba­dań na­uko­wych nie tylko przy­czy­niły się do roz­wia­nia mi­tów, ale też wpę­dzały le­ka­rzy w pe­sy­mizm.

Hi­po­teza neu­ro­ro­zwo­jowa, opra­co­wana i upo­wszech­niona w la­tach osiem­dzie­sią­tych, gło­siła, że geny oraz czyn­niki śro­do­wi­skowe wpły­wa­jące na ich eks­pre­sję – na przy­kład urazy fi­zyczne lub kon­takt z tok­sy­nami – sta­no­wią przy­czynę nie­pra­wi­dło­wego roz­woju mó­zgu, na sku­tek czego w póź­niej­szym okre­sie ży­cia po­ja­wia się schi­zo­fre­nia[13]. Mó­wiąc ina­czej, schi­zo­fre­nię za­li­czono do ge­ne­tycz­nych za­bu­rzeń neu­ro­ro­zwo­jo­wych, ra­zem z au­ty­zmem, ze­spo­łem łam­li­wego chro­mo­somu X, ze­spo­łem Retta czy ze­spo­łem Do­wna. Ozna­czało to, że cho­rych czeka wy­jąt­kowo po­nura przy­szłość: na­wet gdyby dzięki te­ra­pii udało się na pe­wien czas po­wstrzy­mać ob­jawy, prę­dzej czy póź­niej i tak do­szłoby do za­bu­rze­nia funk­cji po­znaw­czych. Prze­ko­na­nie, że schi­zo­fre­nia ma pod­łoże ge­ne­tyczne, jest skut­kiem nie­pra­wi­dło­wego roz­woju mó­zgu i nie­uchron­nie pro­wa­dzi do nie­peł­no­spraw­no­ści, za­owo­co­wało upo­wszech­nie­niem się po­stawy, którą można okre­ślić mia­nem te­ra­peu­tycz­nego ni­hi­li­zmu. Jak to ujął pe­wien wpły­wowy bry­tyj­ski psy­chia­tra: „los wy­dał wy­rok na cho­rych, za­nim jesz­cze przy­szli na świat”[14]. Jo­nah i inni pa­cjenci szu­ka­jący po­mocy tra­fiali do le­ka­rzy, któ­rzy od po­czątku nie da­wali im więk­szych szans na po­prawę. Złe ro­ko­wa­nia za­kła­dane przez hi­po­tezę neu­ro­ro­zwo­jową były w isto­cie sa­mo­speł­nia­jącą się prze­po­wied­nią.

Po­mału uczy­łem się kry­tycz­nego my­śle­nia na­uko­wego i z cza­sem za­czą­łem kwe­stio­no­wać do­gmaty. Mój scep­ty­cyzm wy­ni­kał z tego, że hi­po­teza za­bu­rzeń roz­woju mó­zgu nie wy­ja­śniała wielu aspek­tów schi­zo­fre­nii. Dla­czego ob­jawy cho­roby po­ja­wiały się do­piero w póź­nej na­sto­let­nio­ści lub na po­czątku trze­ciej de­kady ży­cia? Co spra­wiało, że w przy­padku nie­któ­rych pa­cjen­tów cho­roba po­stę­po­wała, po­wo­do­wała nie­peł­no­spraw­ność i, jak się zda­wało, trwałe, nie­od­wra­calne szkody, a w przy­padku in­nych nie? Była też inna za­gadka. Lu­dzie cier­piący na schi­zo­fre­nię względ­nie rzadko mają dzieci – dla­czego za­tem czę­stość wy­stę­po­wa­nia cho­roby w po­pu­la­cji nie spada? Teo­ria nie pa­so­wała do ob­ser­wa­cji kli­nicz­nych. Wielu pa­cjen­tów, z któ­rymi mia­łem do czy­nie­nia, świet­nie funk­cjo­no­wało, do­póki nie wy­stą­piły u nich ob­jawy, a po­nadto do­brze re­ago­wali na le­cze­nie. Dla­czego za­tem mie­li­by­śmy za­kła­dać, że nad ich cho­robą nie da się za­pa­no­wać i że nie­peł­no­spraw­ność jest nie­uchronna? Tego ro­dzaju nie­spój­no­ści ka­zały mi za­dać so­bie py­ta­nie, czy ja­kość te­ra­pii i mo­ment jej roz­po­czę­cia nie są aby klu­czo­wymi czyn­ni­kami wpły­wa­ją­cymi na ro­ko­wa­nia.

Pro­blem po­le­gał na tym, że bra­ko­wało da­nych, które wspie­ra­łyby nieco mniej pe­sy­mi­styczne po­dej­ścia, a od czasu wpro­wa­dze­nia le­ków prze­ciw­p­sy­cho­tycz­nych nie opra­co­wano wła­ści­wie żad­nych no­wych, lep­szych form te­ra­pii. Zmie­niło się to w ciągu na­stęp­nych trzech de­kad za sprawą ba­da­czy, któ­rzy sku­pili się na po­cząt­ko­wych sta­diach schi­zo­fre­nii i po­sta­no­wili usta­lić, czy wcze­sna in­ter­wen­cja far­ma­ko­lo­giczna w po­łą­cze­niu z te­ra­pią psy­cho­spo­łeczną (psy­cho­te­ra­pią, re­ha­bi­li­ta­cją, in­ter­wen­cjami so­cjal­nymi) mogą mieć wpływ na prze­bieg cho­roby.

Z ba­dań tych wy­nika, że więk­szość pa­cjen­tów (około 80 pro­cent) na wcze­snym eta­pie cho­roby do­brze re­aguje na leki prze­ciw­p­sy­cho­tyczne i do­świad­cza zła­go­dze­nia ob­ja­wów[15]. Wy­ka­zano także, że im wię­cej czasu upływa mię­dzy wy­stą­pie­niem pierw­szych symp­to­mów a pod­ję­ciem te­ra­pii, tym wol­niej pa­cjent re­aguje na leki i tym go­rzej przed­sta­wiają się jego dłu­go­okre­sowe ro­ko­wa­nia[16]. Sło­wem: psy­choza źle wpływa na mózg. Z dru­giej strony, je­śli uda nam się od­po­wied­nio szybko roz­po­cząć sku­teczną te­ra­pię, a także ogra­ni­czyć dłu­gość nie­le­czo­nych epi­zo­dów psy­chozy i liczbę na­wro­tów, być może zdo­łamy nie tylko za­ra­dzić symp­to­mom, ale też nie do­pu­ścić do uszko­dzeń mó­zgu, uchro­nić cho­rego przed ciężką nie­peł­no­spraw­no­ścią i za­pew­nić mu więk­szą szansę na zdro­wie­nie. Zy­ska­li­śmy wresz­cie po­rządne dane, zmu­sza­jące nas do od­rzu­ce­nia ni­hi­li­zmu, z któ­rym do tej pory pod­cho­dzono do schi­zo­fre­nii.

Le­czę pa­cjen­tów od czter­dzie­stu lat i wi­dzia­łem już wszyst­kie moż­liwe skutki schi­zo­fre­nii – pa­trzy­łem, jak lu­dziom, któ­rzy zda­wali się ska­zani na klę­skę, uda­wało się od­zy­skać dawne ży­cie, ob­ser­wo­wa­łem też tra­ge­die sta­no­wiące kon­se­kwen­cję nie­le­czo­nej cho­roby. Dzie­siątki razy mia­łem do czy­nie­nia z pa­cjen­tami, u któ­rych schi­zo­fre­nia cy­klicz­nie ustę­po­wała i po­wra­cała. Znam wszyst­kie ob­jawy: pa­ra­no­iczne po­dej­rze­nia i skom­pli­ko­wane uro­je­nia, dzi­waczne prze­ko­na­nia, omamy wzro­kowe, słu­chowe, wę­chowe i do­ty­kowe, dez­or­ga­ni­za­cję psy­chiczną, cha­otyczną mowę (tak zwana sa­łata słowna), za­sty­ga­nie w dzi­wacz­nych po­zy­cjach, ka­ta­to­nię. Część ła­god­niej­szych ob­ja­wów da się zi­gno­ro­wać, ale je­śli się na­si­lają, two­rzą nową, wszech­ogar­nia­jącą rze­czy­wi­stość, mogą wpły­wać na za­cho­wa­nia pa­cjenta. Zda­rzało się, że mu­sia­łem długo od­wo­dzić lu­dzi od sa­mo­bój­stwa, sta­no­wią­cego ich zda­niem je­dyny spo­sób, by uwol­nić się od cier­pie­nia. Pa­mię­tam mło­dego pa­cjenta, który prze­wier­cił so­bie mo­stek wier­tarką, i pa­cjenta, który pró­bo­wał roz­pła­tać so­bie brzuch, bo był prze­ko­nany, że w jego wnętrz­no­ściach wiją się węże. By­wało, że cho­rzy do­ma­gali się ope­ra­cji ma­ją­cej na celu usu­nię­cie czi­pów kom­pu­te­ro­wych, które im rze­komo wsz­cze­piono. Albo że gło­dzili się na śmierć, bo wie­rzyli, że do­stają za­trute je­dze­nie. Cza­sami ja­kiś głos na­ka­zy­wał pa­cjen­towi za­ata­ko­wać, a na­wet za­bić człon­ków ro­dziny lub zu­peł­nie ob­cych lu­dzi.

Nie­mal za każ­dym ra­zem krewni i przy­ja­ciele pa­cjenta byli kom­plet­nie za­sko­czeni, gdy schi­zo­fre­nia da­wała o so­bie znać. Pra­wie nic na jej te­mat nie wie­dzieli. Po­grą­żeni w cier­pie­niu i cha­osie, spo­wo­do­wa­nymi przez cho­robę, nie umieli od­na­leźć się w gąsz­czu in­for­ma­cji ani po­ra­dzić so­bie z sys­te­mem opieki zdro­wot­nej, by za­pew­nić bli­skiej oso­bie od­po­wied­nie le­cze­nie. Czę­sto udzie­lano im nie­od­po­wied­nich po­rad. Nie byli pewni, co ro­bić, więc chory nie mógł li­czyć na wła­ściwą te­ra­pię. Sam już nie wiem, ile razy sły­sza­łem z ust ro­dzi­ców pa­cjenta słowa: „Gdy­by­śmy tylko wie­dzieli wcze­śniej...”. Ale było już za późno: syn lub córka mi­nęli punkt bez po­wrotu, ob­jawy nie chciały ustę­po­wać, tra­cili szansę na zdo­by­cie wy­kształ­ce­nia, do­pusz­czali się ak­tów prze­mocy, po­peł­niali sa­mo­bój­stwa.

Choć Jo­nah od­sta­wiał leki, przez pe­wien czas uda­wało mu się uni­kać po­waż­nych kon­se­kwen­cji. Gdy znów po­dej­mo­wał te­ra­pię, do­brze na nią re­ago­wał i sta­wał na nogi. W końcu jed­nak za­bra­kło mu szczę­ścia. Po trze­cim na­wro­cie i czwar­tym epi­zo­dzie cho­roby leki prze­ciw­p­sy­cho­tyczne nie zdo­łały zła­go­dzić ob­ja­wów. Upo­rczywe uro­je­nia, omamy i za­bu­rzone my­śle­nie, a także nie­zdol­ność ra­dze­nia so­bie z co­dzien­nymi czyn­no­ściami ozna­czały, że stał się osobą nie­peł­no­sprawną. Mu­siał po­go­dzić się z fak­tem, że ni­gdy nie skoń­czy stu­diów, nie bę­dzie pra­co­wał, nie ożeni się, nie do­czeka się po­tom­stwa i nie prze­dłuży rodu. Za­le­d­wie cztery lata wcze­śniej miał ogromny po­ten­cjał i aspi­ra­cje – te­raz był za­leżny od po­mocy in­nych lu­dzi.

Jego tra­giczny los bar­dzo mnie po­ru­szył. Współ­czu­łem mu, a na­wet za­czą­łem się z nim utoż­sa­miać. Obaj by­li­śmy ży­dami, obu nas po­cią­gał za­wód le­ka­rza. Po­cho­dzi­li­śmy z rodu ka­pła­nów (pa­nień­skie na­zwi­sko mo­jej matki to Kohn; jej oj­ciec był ży­dow­skim teo­lo­giem w Au­strii na po­czątku XX wieku). Do­strze­ga­łem co­raz wię­cej po­do­bieństw mię­dzy mną i Jo­na­hem. Wła­śnie dla­tego za wszelką cenę pra­gną­łem mu po­móc.

Kiedy Jo­nah za­cho­ro­wał, psy­chia­tria nie mo­gła mu za­pro­po­no­wać od­po­wied­nio do­brej te­ra­pii. Od tam­tej pory wiele się zmie­niło: mamy dziś znacz­nie więk­szy wpływ na przy­szły los cho­rych. Le­piej ro­zu­miemy związki mię­dzy czyn­ni­kami bio­lo­gicz­nymi a kli­nicz­nymi ob­ja­wami, co po­zwo­liło opra­co­wać sku­tecz­niej­sze me­tody le­cze­nia. Re­mi­sja, zdro­wie­nie, a na­wet pre­wen­cja stały się cał­kiem re­alne. Ist­nieją nowe formy te­ra­pii, oparte na rze­tel­nej wie­dzy em­pi­rycz­nej, które po­zwa­lają le­ka­rzom kon­tro­lo­wać symp­tomy schi­zo­fre­nii, za­po­bie­gać po­now­nym na­pa­dom cho­roby i jej nisz­czy­ciel­skim skut­kom[17].

Klu­czem do osią­ga­nia lep­szych re­zul­ta­tów są trafne dia­gnozy i od­po­wied­nia te­ra­pia sto­so­wana w ra­mach in­no­wa­cyj­nego, kom­plek­so­wego mo­delu opieki prze­zna­czo­nego dla mło­dych osób na wcze­snych sta­diach cho­roby. Pro­gramy słu­żące wcze­snemu wy­kry­wa­niu schi­zo­fre­nii i no­wa­tor­skie in­ter­wen­cje mogą za­ha­mo­wać jej roz­wój. Obec­nie le­ka­rze po­dej­mują dzia­ła­nia już w tak zwa­nej fa­zie pro­dro­mal­nej, a więc za­nim jesz­cze cho­roba w pełni się roz­wi­nie i za­nim wy­stą­pią pierw­sze silne ob­jawy psy­chozy. Czuj­ność i wcze­sne in­ter­wen­cje po­zwa­lają ogra­ni­czyć po­wszech­ność i zła­go­dzić skutki cho­rób serca, uda­rów mó­zgu, cu­krzycy, cho­rób za­kaź­nych, no­wo­two­rów piersi i pro­staty. To samo do­ty­czy schi­zo­fre­nii.

Dzięki do­ko­nu­ją­cym się po­stę­pom po­tra­fimy za­po­biec licz­nym cier­pie­niom i uchro­nić lu­dzi przed nie­peł­no­spraw­no­ścią. Daw­niej cho­rzy byli ska­zani na nie­ustę­pliwe, drę­czące ob­jawy. Ich ży­cie oraz ży­cie ich bli­skich cał­ko­wi­cie się zmie­niało, z cza­sem zaś cze­kała ich nie­od­wra­calna utrata spraw­no­ści in­te­lek­tu­al­nej. Obec­nie nie na­leży już za­kła­dać, że wszystko to jest nie­uchronne.

Przez całe ty­siąc­le­cia by­li­śmy bez­bronni wo­bec schi­zo­fre­nii, bez względu na to, czy w da­nej kul­tu­rze uwa­żano ją za pro­blem du­chowy, czy też mo­ralny, psy­chiczny lub neu­ro­bio­lo­giczny. Dziś, w pierw­szej po­ło­wie XXI wieku, osią­gnę­li­śmy hi­sto­ryczny prze­łom. Je­ste­śmy w sta­nie za­trzy­mać roz­wój cho­roby i za­po­biec jej strasz­li­wym kon­se­kwen­cjom. Jo­nah nie do­cze­kał tej chwili, ale przy­szłe po­ko­le­nia pa­cjen­tów mogą li­czyć na znacz­nie lep­sze ro­ko­wa­nia. Tra­ge­dia po­lega jed­nak na tym, że bar­dzo nie­wielki od­se­tek lu­dzi cier­pią­cych na schi­zo­fre­nię zdaje so­bie sprawę z po­stę­pów i ma moż­li­wość sko­rzy­sta­nia z te­ra­pii, które ozna­czają róż­nicę mię­dzy ży­ciem ak­tyw­nym i speł­nio­nym a ży­ciem peł­nym cier­pie­nia. Fakt, że nie po­tra­fimy za­pew­nić po­trze­bu­ją­cym le­cze­nia, które zna­cząco po­lep­szy­łoby ich los, a na­wet uchro­ni­łoby ich od śmierci, to nie tylko pro­blem sys­temu ochrony zdro­wia – to ra­żąca nie­spra­wie­dli­wość. Na­pi­sa­łem tę książkę, żeby zwró­cić uwagę na roz­ziew mię­dzy tym, co je­ste­śmy w sta­nie osią­gnąć, a tym, co fak­tycz­nie ro­bimy. Nikt nie po­wi­nien cier­pieć tak jak Jo­nah i wielu in­nych cho­rych.

Przed­sta­wię za­tem hi­sto­rię schi­zo­fre­nii, hi­sto­rię na­szych sta­rań, by zro­zu­mieć przy­czyny cho­roby i ob­my­ślić spo­soby le­cze­nia. Będę się od­wo­ły­wał do usta­leń na­uko­wych i kli­nicz­nych, ale książka prze­zna­czona jest dla la­ików: dla cho­rych, ich bli­skich i dla każ­dego, kogo in­te­re­suje schi­zo­fre­nia, naj­po­waż­niej­sza i jedna z naj­bar­dziej ta­jem­ni­czych cho­rób psy­chicz­nych. Za­mie­rzam cof­nąć się w da­leką prze­szłość: będę się przy­glą­dał schi­zo­fre­nii z róż­nych per­spek­tyw hi­sto­rycz­nych, kul­tu­ro­wych i na­uko­wych. Przy­wo­łam ma­giczne wie­rze­nia i prze­sądy z daw­nych epok, a także naj­now­sze usta­le­nia neu­ro­bio­lo­gii. (Ka­len­da­rium pre­zen­tu­jące naj­waż­niej­sze wy­da­rze­nia oraz ewo­lu­cję spo­łecz­nego i na­uko­wego po­dej­ścia do schi­zo­fre­nii znaj­duje się w za­łącz­niku 1).

W czę­ści pierw­szej opi­suję prze­ko­na­nia na te­mat schi­zo­fre­nii w świe­cie sta­ro­żyt­nym i w śre­dnio­wie­czu. Przed­sta­wiam na­ro­dziny szpi­tali dla obłą­ka­nych i opo­wia­dam o pierw­szych po­stu­la­tach re­form w za­kre­sie le­cze­nia cho­rób psy­chicz­nych, które to po­stu­laty za­częto wy­su­wać w XVIII i XIX wieku.

Część druga opo­wiada o po­cząt­kach psy­chia­trii i pierw­szych pró­bach wy­ka­za­nia, że cho­roby psy­chiczne sta­no­wią kon­se­kwen­cję za­bu­rzo­nego funk­cjo­no­wa­nia mó­zgu. Przed­sta­wiam wielką ka­rierę psy­cho­ana­lizy i de­spe­rac­kie me­tody sto­so­wane przez le­ka­rzy w celu le­cze­nia psy­chozy, za­nim po­ja­wiły się neu­ro­lep­tyki. Po­ka­zuję też, jak do­nio­słe były kli­niczne i spo­łeczne skutki opra­co­wa­nia tych le­ków. Z jed­nej strony neu­ro­lep­tyki po­zwa­lały uśmie­rzyć cier­pie­nie pa­cjen­tów, z dru­giej – przy­czy­niły się do de­in­sty­tu­cjo­na­li­za­cji, czyli pro­wa­dzo­nej od końca lat pięć­dzie­sią­tych XX wieku ka­ta­stro­fal­nej po­li­tyki za­my­ka­nia szpi­tali psy­chia­trycz­nych i ma­so­wego wy­pi­sy­wa­nia pa­cjen­tów. (Idea była szczytna, lecz cały pro­ces zo­stał fa­tal­nie prze­pro­wa­dzony, gdyż środki fi­nan­sowe i roz­ma­ite za­soby oraz pro­gramy so­cjalne, które po­winny były słu­żyć nie­sie­niu po­mocy lu­dziom cho­rym psy­chicz­nie, wy­ko­rzy­stano w zu­peł­nie in­nych ce­lach).

W trze­ciej czę­ści za­glą­dam do mó­zgu. Przy­bli­żam od­kryte przez na­ukow­ców me­tody ba­da­nia tego na­rządu na co­raz bar­dziej szcze­gó­ło­wym po­zio­mie. Wy­ja­śniam, w jaki spo­sób pro­to­neu­ro­bio­lo­dzy z XIX i po­czątku XX wieku po­zna­wali ana­to­mię mó­zgu i od­kry­wali jego pod­sta­wowe ele­menty: neu­rony, ob­wody neu­ro­nalne i neu­ro­prze­kaź­niki, dzięki któ­rym neu­rony mogą się ko­mu­ni­ko­wać. Oma­wiam fe­no­me­nalne tech­niki neu­ro­obra­zo­wa­nia, które po­zwa­lają dziś ba­dać mózg bez ko­niecz­no­ści ja­kiej­kol­wiek in­ter­wen­cji chi­rur­gicz­nej. Opi­suję rów­nież gi­gan­tyczną rolę od­gry­waną przez geny od­po­wie­dzialne za ko­or­dy­na­cję pro­cesu roz­woju mó­zgu i – w przy­padku nie­któ­rych osób – mo­gące po­wo­do­wać pre­dys­po­zy­cję do za­cho­ro­wa­nia na schi­zo­fre­nię.

Na­stęp­nie, w czę­ści czwar­tej, sku­piam się na obec­nej sy­tu­acji, na dia­gno­styce, na prze­ło­mo­wych te­ra­piach i for­mach wspar­cia, a kon­kret­nie na wcze­snym wy­kry­wa­niu cho­roby i wcze­snej in­ter­wen­cji obej­mu­ją­cej far­ma­ko­te­ra­pię, psy­cho­te­ra­pię i re­ha­bi­li­ta­cję, co po­zwala nie tylko za­pew­nić pa­cjen­tom szansę na po­wrót do zdro­wia, ale też spra­wia, że ba­da­cze za­czy­nają już my­śleć o pre­wen­cji. Nie­stety, ist­nieje ogromne ry­zyko, że z po­wodu nie­od­po­wied­nio za­pro­jek­to­wa­nego sys­temu opieki psy­chia­trycz­nej zmar­nu­jemy oka­zję, by po­móc cho­rym. Spró­buję za­tem wy­ja­śnić, ja­kie zmiany są nie­zbędne, aby po­ten­cjał ist­nie­ją­cych dziś te­ra­pii mógł zo­stać w pełni wy­ko­rzy­stany.

Główną rolę w tej hi­sto­rii od­gry­wają pa­cjenci. To oni cier­pią z po­wodu okrut­nych skut­ków cho­roby. Ich zdro­wie psy­chiczne, ich ży­cie za­leży od tego, czy zdo­łamy zro­zu­mieć schi­zo­fre­nię i zna­leźć sku­tecz­niej­sze spo­soby le­cze­nia. Nie­ustan­nie uczę się od mo­ich pa­cjen­tów. Każ­dego dnia przy­po­mi­nają mi, że schi­zo­fre­nia nie spro­wa­dza się wy­łącz­nie do nad­miaru tego czy in­nego neu­ro­prze­kaź­nika, do za­kłó­ceń ak­tyw­no­ści neu­ro­nów ani do mu­ta­cji ge­ne­tycz­nych. Mó­wimy o cho­ro­bie, która kom­plet­nie de­sta­bi­li­zuje i nisz­czy ludz­kie ży­cie, która wpływa na los ca­łych ro­dzin i po­wo­duje nie­po­we­to­wane straty dla spo­łe­czeń­stwa. Za­leży mi na tym, aby czy­tel­nicy jak naj­le­piej zro­zu­mieli jej na­turę, aby mo­gli do­wie­dzieć się, co czują i co prze­ży­wają ofiary schi­zo­fre­nii – dla­tego wła­śnie w książce przed­sta­wi­łem jak naj­wię­cej hi­sto­rii pa­cjen­tów, w tym, rzecz ja­sna, hi­sto­rie zdro­wie­nia. Tak na­prawdę jed­nak chcia­łem opo­wie­dzieć, że dzięki po­stę­pom i suk­ce­som na­uki schi­zo­fre­nia, która zde­cy­do­wa­nie zbyt długo bu­dziła fa­scy­na­cję i prze­ra­że­nie, nie musi już ozna­czać roz­padu umy­słu.

Część pierw­sza

Me­ta­fory sza­leń­stwa

Roz­dział pierw­szy

Od świata sta­ro­żyt­nego po eg­zor­cy­zmy ojca Amor­tha

Wię­cej jest rze­czy na nie­bie i ziemi,

Niż się wy­daje na­szym fi­lo­zo­fom.

Wil­liam Sha­ke­spe­are, Ham­let,przeł. S. Ba­rań­czak

Ramy rze­czy­wi­sto­ści

Po po­łu­dniu 7 lipca 2016 roku za­dzwo­nił do mnie Wil­liam Fried­kin, re­ży­ser le­gen­dar­nego hor­roru Eg­zor­cy­sta no­mi­no­wa­nego do dzie­się­ciu Osca­rów i na­gro­dzo­nego dwiema sta­tu­et­kami, mię­dzy in­nymi za sce­na­riusz. Eg­zor­cy­sta opo­wiada o ma­łej dziew­czynce, która za­czyna się dziw­nie za­cho­wy­wać. Jej matka, znana ak­torka fil­mowa, za­biera ją do naj­lep­szych le­ka­rzy. Dziew­czynka prze­cho­dzi skom­pli­ko­wane ba­da­nia me­dyczne i psy­chia­tryczne, ale nikt nie po­trafi wska­zać przy­czyny jej agre­sji ani dzi­wacz­nych kon­tor­sji, które zdają się prze­czyć pra­wom fi­zyki i bio­lo­gii. Zroz­pa­czona matka po­sta­na­wia zwró­cić się o po­moc do Ko­ścioła ka­to­lic­kiego. Ściąga sta­rego eg­zor­cy­stę, któ­rego za­da­niem bę­dzie re­pre­zen­to­wa­nie Boga w star­ciu z si­łami zła. Fried­kin – ka­zał mó­wić do sie­bie Billy – naj­wy­raź­niej na­dal in­te­re­so­wał się opę­ta­niami. Opo­wie­dział mi, że w maju 2016 roku po­je­chał do Rzymu, bo dzie­więć­dzie­się­cio­jed­no­letni oj­ciec Ga­briele Amorth, główny eg­zor­cy­sta Wa­ty­kanu, po­zwo­lił mu ob­ser­wo­wać praw­dziwy ry­tuał wy­pę­dza­nia dia­bła, który rze­komo opę­tał ko­bietę imie­niem Rosa. Wszystko zo­stało sfil­mo­wane. Te­raz Billy szy­ko­wał do­ku­men­talny se­quel Eg­zor­cy­sty.

Po­ka­zał na­grany ma­te­riał dwóm le­ka­rzom ze Szkoły Me­dycz­nej Uni­wer­sy­tetu Ka­li­for­nij­skiego w Los An­ge­les. Zda­niem Ne­ila Mar­tina, szefa od­działu neu­ro­chi­rur­gii, Rosa nie wy­glą­dała na schi­zo­fre­niczkę, nie miała też ra­czej pa­daczki, naj­wy­raź­niej jed­nak cier­piała na ja­kie­goś ro­dzaju uro­je­nia. Mar­tin prze­pro­wa­dził w ży­ciu ty­siące ope­ra­cji mó­zgu, usu­wał guzy, na­pra­wiał uszko­dze­nia po­wstałe na sku­tek urazu lub pęk­nię­tego tęt­niaka, ni­gdy jed­nak nie miał do czy­nie­nia z ob­ja­wami, które wy­stą­piły u Rosy. It­zhak Fried, spe­cja­li­sta od pa­daczki, był rów­nie zdu­miony na­gra­niami Billy’ego. Nie po­dej­rze­wał, że Rosa sy­mu­luje. Pod­kre­ślał za to, że jest ko­bietą nie­zwy­kle re­li­gijną. Jego zda­niem u osoby, która nie przy­kłada tak wiel­kiej wagi do wiary, po­dobne symp­tomy za­pewne ni­gdy by się nie po­ja­wiły. „Mó­wimy tu o sta­nie fi­zjo­lo­gicz­nym. [...] Czy po­tra­fię go scha­rak­te­ry­zo­wać? Być może. Czy umiem go le­czyć? Nie”[1].

Ich re­ak­cja za­sko­czyła Billy’ego, który spo­dzie­wał się, że le­ka­rze po pro­stu po­wie­dzą mu, że Rosa jest chora psy­chicz­nie albo sy­mu­luje. Nie są­dził, że obaj będą tak bar­dzo skon­ster­no­wani. Le­ka­rze do­pusz­czali na­wet moż­li­wość, że me­dy­cyna nie zdoła wy­ja­śnić tego przy­padku ani za­pro­po­no­wać od­po­wied­niej te­ra­pii. W tej sy­tu­acji Billy po­sta­no­wił zwró­cić się do psy­chia­trów. Skon­tak­to­wał się ze mną, za­py­tał, czy ze­chcę prze­stu­dio­wać przy­pa­dek Rosy. Naj­pierw jed­nak wy­py­tał, czy do­pusz­czam moż­li­wość ist­nie­nia du­chów, de­mo­nów i zja­wisk pa­ra­nor­mal­nych. Po chwili za­sta­no­wie­nia rze­czo­wym to­nem udzie­li­łem mu dy­plo­ma­tycz­nej od­po­wie­dzi. Jako le­karz i na­uko­wiec za­wsze szu­kam przede wszyst­kim do­wo­dów em­pi­rycz­nych, po­zwa­la­ją­cych wy­ja­śnić ob­ser­wa­cje kli­niczne. Z dru­giej strony sta­ram się mieć otwarty umysł i nie wy­klu­czam ist­nie­nia sfery du­cho­wej, ani tego, że nie­kiedy może ona prze­ni­kać się ze świa­tem na­tu­ral­nym.

Od­po­wiedź za­do­wo­liła Billy’ego. „Kiedy mogę cię od­wie­dzić?”, za­py­tał pod­eks­cy­to­wany.

W umó­wiony wrze­śniowy dzień Billy przy­je­chał do No­wo­jor­skiego In­sty­tutu Psy­chia­trii sta­no­wią­cego część Uni­wer­sy­tetu Co­lum­bia. Po­pro­si­łem trzech ko­le­gów, eks­per­tów w dzie­dzi­nie dia­gno­styki, żeby do nas do­łą­czyli. Dok­tor Mi­chael First ode­grał klu­czową rolę w przy­go­to­wa­niu czwar­tego i pią­tego wy­da­nia pod­ręcz­nika Kry­te­ria dia­gno­styczne za­bu­rzeń psy­chicz­nych (Dia­gno­stic and Sta­ti­sti­cal Ma­nual of Men­tal Di­sor­ders, DSM), bę­dą­cego praw­dziwą bi­blią psy­chia­trii. Na roz­po­zna­wa­niu cho­rób umy­sło­wych znał się jak mało kto. Dok­tor Ro­berto Le­wis-Fer­nán­dez, prze­wod­ni­czący Świa­to­wego Sto­wa­rzy­sze­nia Psy­chia­trii Kul­tu­ro­wej, był eks­per­tem w za­kre­sie spo­łecz­nych i kul­tu­ro­wych uwa­run­ko­wań wpły­wa­ją­cych na de­fi­nio­wa­nie i prze­bieg cho­rób psy­chicz­nych. Trzeci z za­pro­szo­nych uczest­ni­ków spo­tka­nia, dok­tor Ryan Law­rence, stu­dio­wał nie­gdyś fi­lo­zo­fię i teo­lo­gię na Uni­wer­sy­te­cie Chi­ca­gow­skim. Uzna­łem, że bar­dzo się nam przyda, gdyż łą­czył me­dy­cynę z dys­cy­pli­nami zaj­mu­ją­cymi się du­cho­wo­ścią.

Usie­dli­śmy, żeby obej­rzeć ma­te­riały przy­wie­zione przez Billy’ego[2]. Rosa była wy­soką, ciem­no­włosą, młodą ko­bietą, która przy­je­chała do Rzymu z Ala­tri, ma­łej, nie­zwy­kle po­boż­nej, gór­skiej wio­ski. Pra­gnęła, by ktoś uwol­nił ją od „ata­ków”, przy­cho­dzą­cych za­zwy­czaj w dni zwią­zane z waż­nymi wy­da­rze­niami w ży­ciu Je­zusa (Boże Na­ro­dze­nie, Prze­mie­nie­nie Pań­skie, Wielki Ty­dzień, Nie­dziela Wiel­ka­nocna). Wie­rzyła, że zo­stała opę­tana przez de­mona. Do ze­społu ojca Amor­tha na­le­żało czte­rech księży w śred­nim wieku i dwaj krzepcy asy­stenci. W nie­wiel­kim po­ko­iku stło­czyło się też chyba dzie­się­cioro krew­nych Rosy, któ­rzy mieli ob­ser­wo­wać prze­bieg ry­tu­ału. Gdy tylko za­częto eg­zor­cyzm, Rosa na­tych­miast do­stała kon­wul­sji. Chwi­lami wy­da­wało się, że traci przy­tom­ność. Na usta wy­stę­po­wała jej piana. Wszy­scy asy­stenci ojca Amor­tha mu­sieli się na­tru­dzić, żeby ją obez­wład­nić.

Oj­ciec Amorth cały czas mó­wił. „In­fer tibi li­bera”, po­wta­rzał, gła­dząc jej włosy. „Uwol­nij się”. „Re­cede in no­mini pa­tris!” „Odejdź w imię Ojca!”

„Mai!”, war­czała Rosa. „Ni­gdy!”

„Cede! Cede!” „Pod­daj się!”

Z gar­dła Rosy do­był się wrzask: „Io sono Sa­tana!”. „Je­stem Sza­ta­nem!”

W końcu po dłu­gim cza­sie oj­ciec Amorth po­wie­dział: „Re­quie, cre­atue Dei” („Od­pocz­nij, istoto Boża”), a Rosa wy­szła z transu. Przez chwilę była spo­kojna, ale kiedy oj­ciec Amorth po­bło­go­sła­wił jej ro­dzi­ców, znów za­częła się wić i po­war­ki­wać. Na­gra­nie trwało pra­wie go­dzinę. Billy za­py­tał nas, co są­dzimy.

Nie ule­gało wąt­pli­wo­ści, że Rosa na­prawdę cierpi – ża­den z nas nie uwa­żał, że mamy do czy­nie­nia z sy­mu­lantką. Aby wy­ja­śnić, co się z nią dzieje, nie trzeba było od­wo­ły­wać się do sił nad­przy­ro­dzo­nych. Wszy­scy wi­dzie­li­śmy ta­kie za­cho­wa­nia u osób cho­rych psy­chicz­nie, do­świad­cza­ją­cych sil­nego po­bu­dze­nia, dy­so­cja­cji lub psy­chozy. Zgod­nie orze­kli­śmy, że Rosa cierpi naj­pew­niej na trans dy­so­cja­cyjny to­wa­rzy­szący dy­so­cja­cyj­nemu za­bu­rze­niu toż­sa­mo­ści. Mia­nem tym okre­śla się nie­zwy­kle skom­pli­ko­wany stan psy­cho­lo­giczny, który sta­nowi za­zwy­czaj re­ak­cję na skrajną lub po­wta­rza­jącą się traumę fi­zyczną, sek­su­alną bądź emo­cjo­nalną z wcze­snego dzie­ciń­stwa. Jej wspo­mnie­nia są tak okrutne, że nie da się nad nimi za­pa­no­wać za po­mocą zwy­kłych pro­ce­sów neu­ro­bio­lo­gicz­nych czy psy­cho­lo­gicz­nych.

U osób do­ro­słych traumy tego ro­dzaju po­wo­dują ze­spół stresu po­ura­zo­wego, czyli PTSD, lecz w przy­padku dzieci rzecz ma się ina­czej. Po­znaw­cze i emo­cjo­nalne po­zo­sta­ło­ści trau­ma­tycz­nego do­świad­cze­nia zo­stają wy­parte ze świa­do­mo­ści. Nie mó­wimy tu po pro­stu o nie­przy­jem­nym wspo­mnie­niu: cho­dzi o rzecz tak bo­le­sną, tak prze­ra­ża­jącą, że czło­wiek nie chce wie­rzyć, że wy­da­rzyła się na­prawdę, to­też pró­buje wy­rzu­cić ją ze swo­jego „ja”. Do­cho­dzi do dy­so­cja­cji, do za­mknię­cia trau­ma­tycz­nych wspo­mnień w osob­nej prze­gródce we­wnątrz umy­słu. Tego ro­dzaju psy­cho­lo­giczny me­cha­nizm obronny spraw­dza się mniej wię­cej do czasu, gdy czło­wiek osiąga do­ro­słość. Wów­czas wy­pie­rane do­świad­cze­nia mogą prze­ja­wiać się w róż­nych for­mach dy­so­cja­cji. Jedną z nich bywa na­śla­do­wa­nie psy­chozy lub opę­ta­nia przez de­mona, dia­bła lub du­cha.

Ro­berto pod­kre­ślił rolę kul­tu­rowo po­dzie­la­nych zna­czeń. „Nie­któ­rym uczest­ni­kom sy­tu­acji sprzyja fakt, że wszy­scy obecni pod­czas eg­zor­cy­zmu przyj­mują ten sam ob­raz rze­czy­wi­sto­ści”. Mi­chael po­rów­nał eg­zor­cyzm do zbio­ro­wego pla­cebo. Jego sku­tecz­ność bie­rze się stąd, że „uczest­nicy po­dzie­lają okre­śloną wi­zję świata”, stwier­dził. Ryan do­dał, że ma obec­nie pod opieką pa­cjentkę, która wie­rzy, że zo­stała opę­tana przez dia­bła. Ko­bieta po­cho­dzi z re­li­gij­nej ro­dziny, w prze­szło­ści do­świad­czyła traum. Te­raz przyj­muje leki i uczest­ni­czy w psy­cho­te­ra­pii. Nie był to jej pierw­szy po­byt w szpi­talu: Ryan wie­dział, że „opę­ta­nie” z cza­sem ustąpi, a stan ko­biety po­prawi się na tyle, że bę­dzie można wy­pi­sać ją do domu.

Naj­pow­szech­niej­szym zda­rze­niem po­wo­du­ją­cym za­bu­rze­nia dy­so­cja­cyjne jest wcze­sna trauma bę­dąca skut­kiem prze­mocy lub mo­le­sto­wa­nia sek­su­al­nego[3]. Nie dys­po­nu­jemy od­po­wied­nimi in­for­ma­cjami na te­mat prze­szło­ści Rosy, by wy­cią­gać jed­no­znaczne wnio­ski, ale na pod­sta­wie tego, co wiemy i wi­dzie­li­śmy, uwa­żamy, że do­świad­czyła ona ja­kie­goś ro­dzaju za­bu­rze­nia rów­no­wagi psy­cho­lo­gicz­nej. Aby so­bie z nim po­ra­dzić, wy­ko­rzy­stała je­dyną formę wy­ra­ża­nia traumy ak­cep­to­waną w jej spo­łecz­no­ści: opę­ta­nie, które po­zwala uzy­skać do­stęp do te­ra­pii w po­staci eg­zor­cy­zmu.

Me­dy­cyna i re­li­gia za­wsze były ze sobą ści­śle po­wią­zane[4]. W tra­dy­cyj­nych spo­łecz­no­ściach nie roz­róż­niano re­li­gii, me­dy­cyny i ma­gii. Cho­roby uwa­żano za sku­tek dzia­łal­no­ści de­mo­nów lub sił du­cho­wych, które przej­mują kon­trolę nad cia­łem ofiary. „Le­cze­nie” sku­piało się wła­śnie na prze­zwy­cię­że­niu owych sił, tak jak dziś sku­pia się na drob­no­ustro­jach bądź gu­zach no­wo­two­ro­wych po­wo­du­ją­cych okre­ślone ob­jawy. W przy­padku Rosy naj­lep­szą formą te­ra­pii był eg­zor­cyzm. Do­wie­dzie­li­śmy się wkrótce, że nie był to pierw­szy ry­tuał wy­pę­dza­nia de­mona, w któ­rym uczest­ni­czyła: wcze­śniej eg­zor­cy­zmo­wano ją aż osiem razy.

Są­dzi­łem, że Billy pod­waży na­szą dia­gnozę lub wy­su­nie ja­kieś kontr­ar­gu­menty, ale się my­li­łem. Za­dał tro­chę do­dat­ko­wych py­tań, po­tem spa­ko­wał sprzęt, po­dzię­ko­wał nam i spo­tka­nie do­bie­gło końca.

Wie­dzia­łem, że kręci do­ku­ment na te­mat wa­ty­kań­skiego eg­zor­cy­zmu i że czę­ścią filmu będą wy­wiady z roz­ma­itymi spe­cja­li­stami, mię­dzy in­nymi z na­szą trójką. Po­dej­rze­wa­łem, że na­sze wy­po­wie­dzi nie pa­sują do wi­zji ar­ty­stycz­nej Billy’ego, nie by­łem za­tem pe­wien, czy nie zo­staną prze­ina­czone. Nie mu­sia­łem długo cze­kać: w li­sto­pa­dzie 2016 roku opu­bli­ko­wał ar­ty­kuł na te­mat Rosy w „Va­nity Fair”, film miał pre­mierę nie­spełna rok póź­niej. Na­sze wy­po­wie­dzi zo­stały przed­sta­wione wier­nie i rze­tel­nie. Billy do­trzy­mał słowa – za­ra­zem jed­nak w za­koń­cze­niu filmu zręcz­nie za­su­ge­ro­wał, że nie da się na sto pro­cent wy­klu­czyć opę­ta­nia.

Wy­obra­że­nia na te­mat sza­leń­stwa

Dzięki wie­lo­let­niemu zaj­mo­wa­niu się psy­chia­trią do­brze znam kli­niczne ob­jawy schi­zo­fre­nii i spo­soby ich le­cze­nia. Dla osób cho­rych, ich bli­skich i dla zwy­kłych lu­dzi są one jed­nak rów­nie nie­po­ko­jące i prze­ra­ża­jące, jak w sta­ro­żyt­no­ści. Od po­czątku hi­sto­rii czło­wieka schi­zo­fre­nia była wie­lo­krot­nie przede­fi­nio­wy­wana i do­pa­so­wy­wana do róż­nych kon­tek­stów kul­tu­ro­wych: po­gań­skich, re­li­gij­nych i świec­kich. Za­równo daw­niej, w epo­kach, w któ­rych rzą­dziły emo­cje i ir­ra­cjo­nalne prze­ko­na­nia, jak i w epoce na­uki i oświe­ce­nia prze­kra­czała gra­nice dzie­lące mi­sty­cyzm i obłęd, ge­niusz i sza­leń­stwo. W jej ofia­rach do­pa­try­wano się pier­wiast­ków dia­bel­skich lub bo­skich. Cho­rzy ucho­dzili za prze­klę­tych lub bło­go­sła­wio­nych, uzna­wano ich za mą­ci­wo­dów, de­ge­ne­ra­tów, a wresz­cie za in­wa­li­dów.

Na po­stawy wo­bec każ­dej cho­roby za­wsze wpływa stan wie­dzy me­dycz­nej oraz to, w ja­kim stop­niu po­tra­fimy ją le­czyć. Im go­rzej orien­tu­jemy się w kwe­stii przy­czyn, im mniej mamy do za­ofe­ro­wa­nia cho­rym, tym więk­szą rolę od­gry­wać mogą roz­ma­ite po­toczne prze­ko­na­nia lub wręcz prze­sądy. Do­ty­czyło to naj­bar­dziej prze­ra­ża­ją­cych cho­rób, z ja­kimi ludz­kość miała do czy­nie­nia. Su­san Son­tag opo­wia­dała o tym w książce Cho­roba jako me­ta­fora z 1978 roku. Przed­sta­wiała mię­dzy in­nymi pa­ra­lelę mię­dzy spa­czo­nym, ro­man­tycz­nym po­strze­ga­niem gruź­licy i obłędu. Gruź­li­kom przy­pi­sy­wano „cha­rak­ter me­lan­cho­lijny”, który sta­no­wił „ce­chę istot wyż­szego rzędu: wraż­li­wych, twór­czych, in­nych niż wszy­scy”[5]. W mi­cie gruź­licy, cią­gnie Son­tag, nie cho­dziło je­dy­nie o przed­sta­wie­nie twór­czej oso­bo­wo­ści, ale rów­nież pew­nej wi­zji bo­hemy, do któ­rej można było na­le­żeć, na­wet je­śli nie było się ar­ty­stą. Chory był „wy­rzut­kiem, wę­drow­cem nie­ustan­nie szu­ka­ją­cym zdro­wego miej­sca”[6].

Mit gruź­licy głę­boko i na długo za­ko­rze­nił się w kul­tu­rze, choć był ewi­dent­nie sprzeczny z ludz­kimi do­świad­cze­niami i z wie­dzą me­dyczną gro­ma­dzoną przez dwa stu­le­cia. Stra­cił moc do­piero wów­czas, gdy zi­den­ty­fi­ko­wano prątki gruź­licy i gdy opra­co­wano pierw­sze dwa sku­teczne an­ty­bio­tyki (strep­to­my­cynę w 1944 roku, izo­nia­zyd w 1952 roku).

Na­stęp­nie Son­tag stwier­dza:

Je­śli w dal­szym ciągu trudno so­bie wy­obra­zić, jak re­alia tej okrop­nej cho­roby mo­gły ulec tak nie­do­rzecz­nemu prze­kształ­ce­niu, wy­pada może przyj­rzeć się po­dob­nym za­fał­szo­wa­niom do­ko­ny­wa­nym w na­szych cza­sach rów­nież w celu wy­ra­że­nia ro­man­tycz­nego sto­sunku do ludz­kiego „ja”. [...] W wieku dwu­dzie­stym prze­ra­ża­jącą, okrutną cho­robą, którą zmie­niono w symp­tom wyż­szej wraż­li­wo­ści, w drogę pro­wa­dzącą wprost do „udu­cho­wie­nia” oraz w symp­tom „kry­tycz­nego” nie­za­do­wo­le­nia ze świata, jest obłęd[7].

Inną cho­robą, któ­rej kul­tu­rowa otoczka ani tro­chę nie przy­sta­wała do rze­czy­wi­sto­ści, było AIDS. Epi­de­mia za­częła się w 1980 roku. Z po­czątku nie ro­zu­mie­li­śmy, co się dzieje, i nie po­tra­fi­li­śmy po­móc umie­ra­ją­cym pa­cjen­tom. Ofiary trak­to­wano ni­czym trę­do­wa­tych. Po­nie­waż bra­ko­wało in­for­ma­cji i po­nie­waż cho­roba do­ty­kała przede wszyst­kim osoby z grup dys­kry­mi­no­wa­nych – ho­mo­sek­su­al­nych męż­czyzn i osoby przyj­mu­jące nar­ko­tyki drogą do­żylną – nie­któ­rzy lu­dzie, ni­czym w epoce sta­ro­żyt­nej, za­częli gło­sić, że jest ona Bożą karą za grze­chy. Do­piero kiedy ak­ty­wi­ści LGBT za­częli kam­pa­nię ma­jącą na celu zmu­sze­nie władz pań­stwo­wych, uczelni i firm far­ma­ceu­tycz­nych, aby za­jęły się kry­zy­sem AIDS, ba­da­nia na­ukowe ru­szyły pełną parą, dzięki czemu do­szło do wielu prze­ło­mo­wych wy­da­rzeń: w 1984 roku wy­izo­lo­wano ludzki wi­rus nie­do­boru od­por­no­ści (HIV), w 1987 roku po­ja­wił się pierw­szy lek, czyli azy­do­ty­mi­dyna, w ko­lej­nych la­tach po­wstały nowe leki an­ty­re­tro­wi­ru­sowe i in­hi­bi­tory pro­te­azy, aż wresz­cie w 1995 roku opra­co­wano sku­teczną te­ra­pię trój­le­kową. Udało się też ogra­ni­czyć uprze­dze­nia wo­bec ge­jów i hi­ste­ria wo­kół AIDS wy­ga­sła. Dziś re­klamy le­ków prze­ciwko HIV czę­sto po­ja­wiają się w te­le­wi­zji. Stały się czymś zu­peł­nie zwy­czaj­nym.

Na prze­strzeni stu­leci wie­lo­krot­nie zda­rzało się, że ludz­kie spo­łecz­no­ści prze­zwy­cię­żały igno­ran­cję i zdo­by­wały wie­dzę na te­mat tej czy in­nej cho­roby. Nie­stety, w przy­padku schi­zo­fre­nii po­stępy do­ko­nują się bar­dzo po­woli, a wiele sta­rych, nie­traf­nych prze­ko­nań upar­cie nie chce umrzeć. Re­wo­lu­cja na­ukowa w me­dy­cy­nie spra­wiła, że od XIX wieku znacz­nie le­piej ro­zu­miemy, czym są zdro­wie i cho­roba, ale po­dej­ście do cho­rób psy­chicz­nych za­częło się zmie­niać do­piero sto lat póź­niej. Obłęd po­wo­duje cier­pie­nia – ale przez długi czas ich przy­czyną było także nie­od­po­wied­nie trak­to­wa­nie cho­rych wy­ni­ka­jące z braku wie­dzy. Do­piero w ciągu kilku ostat­nich de­kad po­stępy w dzie­dzi­nie far­ma­ko­lo­gii, bio­che­mii, neu­ro­obra­zo­wa­nia, bio­lo­gii mo­le­ku­lar­nej i ge­ne­tyki po­zwo­liły nam usta­lić bio­lo­giczne pod­łoże roz­ma­itych za­bu­rzeń psy­chicz­nych, uwa­ża­nych daw­niej za sku­tek opę­ta­nia, prze­jaw de­wia­cji spo­łecz­nej lub winę ro­dzi­ców.

Choć mu­simy być bar­dzo ostrożni, gdy pró­bu­jemy sto­so­wać współ­cze­sne ka­te­go­rie dia­gno­styczne w od­nie­sie­niu do lu­dzi, któ­rzy żyli w daw­nych epo­kach, na­leży pod­kre­ślić, że opisy ob­ja­wów ty­po­wych dla za­bu­rzeń psy­cho­tycz­nych – w tym schi­zo­fre­nii – znaj­du­jemy w tek­stach hi­sto­rycz­nych po­cho­dzą­cych na­wet z 1550 roku p. n. e. Pa­pi­rus Ebersa[8], sta­ro­egip­ski trak­tat me­dyczny, za­wiera in­for­ma­cje na te­mat cho­roby, która jako żywo przy­po­mina schi­zo­fre­nię[9]. Głosi, że przy­czy­nami sza­leń­stwa są opę­ta­nie przez de­mony, a także kał, za­bu­rze­nia krwi bądź tru­ci­zny prze­ni­ka­jące do serca lub ma­cicy. O cho­ro­bach cha­rak­te­ry­zu­ją­cych się dzi­wacz­nymi za­cho­wa­niami, utratą sa­mo­kon­troli, skłon­no­ścią do cho­dze­nia nago i za­nie­dby­wa­niem hi­gieny mowa rów­nież w We­dach po­cho­dzą­cych z ok. 1400 roku p. n. e.[10] Jedno z pierw­szych stu­diów przy­padku, ja­kimi dys­po­nu­jemy, do­ty­czy sza­leń­stwa Saula, króla Izra­eli­tów, który spra­wo­wał swoje rządy pod ko­niec XI stu­le­cia p. n. e.[11] We­dług Sta­rego Te­sta­mentu (1 Księgi Sa­mu­ela) Saul po­padł w obłęd, gdy sprze­ci­wił się woli Pana. Cier­piał na sku­tek gwał­tow­nych wa­hań na­stroju, pa­ra­noi, na­pa­dów szału i okrop­nej roz­pa­czy. Pew­nego razu Saul zrzu­cił szaty i pro­ro­ko­wał, po­tem przez cały dzień i całą noc le­żał nagi. (Po he­braj­sku ist­nieje słowo ozna­cza­jące za­równo „pro­ro­ko­wać”, jak i „ma­ja­czyć”). Gdyby żył w dzi­siej­szych cza­sach, naj­pew­niej stwier­dzono by u niego de­pre­sję z ob­ja­wami psy­chozy lub za­bu­rze­nie schi­zo­afek­tywne. Co in­te­re­su­jące, opo­wieść o Saulu za­wiera też in­for­ma­cje na te­mat „te­ra­pii” – ulgę nie­sie Sau­lowi mu­zyka:

Saula na­to­miast opu­ścił duch Pań­ski, a opę­tał go duch zły, ze­słany przez Pana. [...] A kiedy zły duch ze­słany przez Boga na­pa­dał na Saula, brał Da­wid cy­trę i grał. Wtedy Saul do­zna­wał ulgi, czuł się le­piej, a zły duch od­stę­po­wał od niego[12].

Kil­ka­set lat póź­niej po­dobny los spo­tkał Na­bu­cho­do­no­zora, króla ba­bi­loń­skiego. We­dług Księgi Da­niela władca zo­stał uka­rany przez Pana za dumę i bez­boż­ność.

Wy­pę­dzono go spo­śród lu­dzi, ży­wił się trawą jak woły, a rosa z nieba zwil­żała go. Włosy jego uro­sły [niby] pióra orła, pa­znok­cie zaś jego jak [pa­zury] ptaka[13].

W sta­ro­żyt­nych spo­łecz­no­ściach cho­robę uwa­żano za sku­tek Bo­żego gniewu, karę wy­mie­rzoną lu­dziom za na­ru­sze­nie na­tu­ral­nego po­rządku[14]. Skoro tak ści­śle łą­czyła się ze sferą re­li­gijną, nic dziw­nego, że rolę uzdro­wi­cieli od­gry­wali ka­płani, a te­ra­pia spro­wa­dzała się do mo­dlitw, ry­tu­ałów, skła­da­nia ofiar i od­pra­wia­nia cza­rów.

Jak za­uważa hi­sto­ryk me­dy­cyny An­drew Scull, w świe­cie rzą­dzo­nym przez istotę Bożą, która chęt­nie ka­rze każ­dego, kto się jej sprze­ciwi, wszel­kim nie­szczę­ściom przy­pi­sy­wano sens re­li­gijny lub nad­na­tu­ralny[15]. Skutki sza­leń­stwa uwa­żano za do­wód Bo­żego gniewu, efekt ma­gii lub opę­ta­nia przez złego du­cha.

Po­chwy­cić coś, czego nie ma

Grec­kie mity, tra­ge­die i po­ezje czę­sto łą­czą obłęd z ma­chi­na­cjami bo­gów. He­ra­kles, nie­ślubny po­to­mek Dzeusa, zo­staje uka­rany przez Herę, która „zsyła na niego sza­leń­stwo”[16]. Achil­les wścieka się na Aga­mem­nona: „Wi­docz­nie sam Dzeus roz­są­dek mu od­jął”[17]. W Ilia­dzie, Ody­sei oraz w póź­niej­szych sztu­kach Aj­schy­losa, So­fo­klesa i Eu­ry­pi­desa obłęd bu­dzi fa­scy­na­cję. Grecy wszę­dzie do­strze­gali oznaki dzia­łal­no­ści bo­gów. Miesz­kańcy Olimpu in­ge­ro­wali w naj­roz­ma­it­sze pro­cesy za­cho­dzące w świe­cie na­tu­ral­nym – a za­tem wy­daje się lo­giczne, że od­po­wia­dali także za cho­roby psy­chiczne.

Mimo to w sta­ro­żyt­nej Gre­cji po­dej­ście do owych cho­rób ewo­lu­owało. Z cza­sem prze­stało być kształ­to­wane wy­łącz­nie przez mity i tek­sty li­te­rac­kie. Zmiana do­ko­nała się głów­nie za sprawą Hip­po­kra­tesa (ok. 460–357 roku p. n. e.), uwa­ża­nego po­wszech­nie za ojca za­chod­niej me­dy­cyny. Hip­po­kra­tes i jego ucznio­wie stwo­rzyli kor­pus tek­stów em­pi­rycz­nych i teo­re­tycz­nych, opra­co­wali też wiele pro­ce­dur le­kar­skich i te­ra­pii. Kiedy wy­ja­śniali przy­czyny cho­rób, w tym rów­nież za­bu­rzeń psy­chicz­nych, nie od­wo­ły­wali się do woli bo­gów ani do zja­wisk nad­na­tu­ral­nych – me­dy­cyna hip­po­kra­tej­ska opie­rała się na ob­ser­wa­cjach, z któ­rych sta­ran­nie wy­cią­gano wnio­ski. Ważne było rów­nież zgro­ma­dze­nie jak naj­bar­dziej kom­plet­nej i szcze­gó­ło­wej hi­sto­rii każ­dego przy­padku. Na­le­żało do­wie­dzieć się wszyst­kiego o oto­cze­niu pa­cjenta (gdzie żył, ja­kie pa­no­wały tam wa­runki po­go­dowe) i na te­mat jego sa­mego (wiek, dieta, skłon­ność do wa­hań na­stroju, ja­kość snu, re­gu­lar­ność i prze­bieg men­stru­acji, sny, stan ape­tytu). Każdy ob­jaw sta­ran­nie ana­li­zo­wano, na­stęp­nie sta­wiano dia­gnozę i do­bie­rano od­po­wied­nią te­ra­pię. Po­dej­ście Hip­po­kra­tesa, gło­szące, że me­dy­cyna po­winna opie­rać się na ob­ser­wa­cjach, na usta­la­niu przy­czyn i skut­ków, a także na tym, co ra­cjo­nalne, a nie na kon­cep­cjach me­ta­fi­zycz­nych czy re­li­gij­nych, stało się fun­da­men­tem me­dy­cyny, którą znamy obec­nie. Po dziś dzień uży­wamy roz­ma­itych po­jęć za­czerp­nię­tych z kor­pusu tek­stów hip­po­kra­tej­skich: przy­kłady to choćby symp­tom, dia­gnoza, te­ra­pia, trauma i sepsa. Do na­szych cza­sów prze­trwała także przy­sięga Hip­po­kra­tesa.

Przed­sta­wi­ciele szkoły hip­po­kra­tej­skiej pod­kre­ślali, że na­wet ma­nię czy me­lan­cho­lię można wy­ja­śnić w ka­te­go­riach czy­sto na­tu­ra­li­stycz­nych[18]. Były to cho­roby ciała. Aby je opi­sać, wy­star­czyło od­wo­łać się choćby do czyn­ni­ków spo­łecz­nych, nie miały bo­wiem nic wspól­nego z wi­dzi­mi­się bo­gów.

Lu­dzie winni wie­dzieć, że z ni­czego in­nego ucie­chy i ra­do­ści, śmie­chy i żarty nie ro­dzą się, jak tylko stam­tąd [z mó­zgu – J. L.]. Po­przez niego wła­śnie naj­wię­cej poj­mu­jemy i my­ślimy, wi­dzimy i sły­szymy, roz­po­zna­jemy rze­czy szpetne i piękne, złe i do­bre, przy­jemne i od­ra­ża­jące. [...] Z tejże przy­czyny sza­le­jemy i do­sta­jemy obłędu, uka­zują się nam wi­dzia­dła i stra­chy, jedne w nocy, inne za dnia[19].

Me­dycy, któ­rzy po­szli śla­dem Hip­po­kra­tesa, kpili ze świą­tyn­nych uzdro­wi­cieli[20]. Uwa­żali ich za szar­la­ta­nów prze­ko­na­nych, że sza­leń­stwo to sku­tek opę­ta­nia, a je­dy­nym środ­kiem za­rad­czym może być skom­pli­ko­wany ry­tuał. Je­den z waż­niej­szych tek­stów wcho­dzą­cych w skład kor­pusu hip­po­kra­tej­skiego, za­ty­tu­ło­wany O świę­tej cho­ro­bie (ty­tuł jest iro­niczny lub po pro­stu źle do­brany – główna teza głosi wszak, że przy­czyną pa­daczki jest pa­to­lo­gia cie­le­sna, a nie kara ze­słana przez bo­gów[21]), za­rzu­cał „ma­gom i oczy­ści­cie­lom, że­brzą­cym ka­pła­nom i szar­la­ta­nom”, że nie mogą za­ofe­ro­wać lu­dziom żad­nej sku­tecz­nej te­ra­pii i dla­tego za­sła­niają się si­łami nad­przy­ro­dzo­nymi. „Oni więc, pod po­zo­rami bo­sko­ści ukry­wa­jący swą nie­wie­dzę o tym, jaką na­leży sto­so­wać te­ra­pię [...] wy­my­ślili, że to cier­pie­nie jest święte”[22].

Co za­tem sta­ro­żytni my­śleli o sza­leń­stwie? Czy uro­je­nia i omamy lu­dzi z tam­tych cza­sów przy­stają do dzi­siej­szego ro­zu­mie­nia schi­zo­fre­nii?

Na­stępcy Hip­po­kra­tesa do­sko­nale wie­dzieli, czym są omamy. Przy­pi­sy­wali je cho­ro­bie mó­zgu, która spra­wia, że „ro­zum zo­staje za­bu­rzony, ofiara zaś wi­dzi nie­ist­nie­jące rze­czy. Scho­rze­niu temu to­wa­rzy­szą in­ten­sywny śmiech i gro­te­skowe uro­je­nia”[23]. Po­nadto cho­rzy „pró­bują po­chwy­cić coś, czego nie ma [...] lub wy­dłu­bują tynk ze ścian. Złe to ob­jawy. Wię­cej – to ob­jawy śmier­telne”[24]. Symp­tomy wska­zy­wały, że cho­roba ma pod­łoże fi­zyczne. Do­strze­gano także, że nie­któ­rzy lu­dzie są bar­dziej na­ra­żeni na za­cho­ro­wa­nie. Ist­niała ka­te­go­ria „na wpół sza­lo­nych”: za­li­czano do nich osoby, które wpa­dały w sza­leń­stwo pod wpły­wem do­dat­ko­wych czyn­ni­ków ta­kich jak stres lub sub­stan­cje odu­rza­jące.

Przez pierw­sze dwa stu­le­cia na­szej ery cho­roby psy­chiczne na­dal wy­ja­śniano w ka­te­go­riach na­tu­ra­li­stycz­nych[25]. Au­lus Cor­ne­lius Cel­sus (ok. 25 roku p. n. e. – 50 roku n. e.), au­tor en­cy­klo­pe­dii De Me­di­cina, sta­no­wią­cej obec­nie nie­zwy­kle ważne źró­dło hi­sto­ryczne na te­mat świata rzym­skiego, od­róż­niał psy­chozę ostrą od prze­wle­kłej[26]. Opi­sy­wał formę obłędu, który nie ustę­po­wał przez całe ży­cie: pa­cjenci byli zdrowi fi­zycz­nie, a mimo to aż do śmierci cho­ro­wali umy­słowo i „ma­miły ich zjawy”[27]. Ten ro­dzaj sza­leń­stwa unie­moż­li­wiał czło­wie­kowi nor­malne funk­cjo­no­wa­nie i nie da­wał się le­czyć. Nie­stety, Cel­sus za­le­cał roz­ma­ite bar­ba­rzyń­skie te­ra­pie. Twier­dził, że pa­cjen­tów „uzdro­wić mogą tor­tury”, na przy­kład gło­dze­nie, sku­wa­nie nóg i chło­sta. Na „śmie­chy w nie­sto­sow­nych mo­men­tach” na­le­żało re­ago­wać „re­pry­men­dami i groź­bami”.

Cel­sus utrzy­my­wał także, że nad­cho­dzący epi­zod obłędu da się z re­guły prze­wi­dzieć, pa­cjent bo­wiem staje się na­gle bar­dziej ga­da­tliwy[28]. Nie­mal na pewno mamy tu do czy­nie­nia z opi­sem ob­jawu, który dziś uważa się za zwia­stun epi­zodu ma­nii i który bywa za­li­czany do cha­rak­te­ry­stycz­nych symp­to­mów schi­zo­fre­nii.

Szkoła Hip­po­kra­tesa miała ogromny wpływ na po­glądy sław­nego rzym­skiego le­ka­rza Ga­lena (ok. 129–216 roku n. e.). Ga­len uwa­żał, że cho­roby umy­słowe nie są sprawką bo­gów ani de­mo­nów, lecz „re­zul­ta­tem uszko­dzeń mó­zgu [...] wsku­tek któ­rych nie może on funk­cjo­no­wać pra­wi­dłowo”[29]. Jako dziecko czę­sto do­sta­wał go­rączki; mę­czyły go wów­czas omamy. Wiele lat póź­niej wy­wnio­sko­wał, że za­bu­rze­nia umy­słowe sta­no­wią je­dy­nie przej­ściowy ob­jaw in­nych cho­rób. Za­jął się le­cze­niem rzym­skich gla­dia­to­rów. Na­oglą­dał się ran, dzięki czemu zy­skał cenną wie­dzę z za­kresu ana­to­mii i fi­zjo­lo­gii, a także do­świad­cze­nie kli­niczne[30].

Opi­sał mię­dzy in­nymi przy­pa­dek pa­cjenta imie­niem Teo­fi­lus, który w swo­ich oma­mach wi­dział i sły­szał fle­ci­stów gra­ją­cych ca­łymi dniami i no­cami w jego domu[31]. Inny chory bał się, że Atlas, ty­tan ska­zany na dźwi­ga­nie świata na swo­ich bar­kach, zmę­czy się i po­rzuci swe brze­mię. Strach po­wo­do­wał u niego bez­sen­ność, bóle i me­lan­cho­lię. Był kom­plet­nie wy­czer­pany. Nie wia­domo, jaką te­ra­pię za­le­cił Ga­len, trzeba jed­nak pa­mię­tać, że rzym­ski le­karz po­tra­fił wy­ka­zy­wać się nie lada po­my­sło­wo­ścią. Pewna pa­cjentka wie­rzyła, że w jej brzu­chu za­gnieź­dził się wąż. Ga­len ka­zał jej zwy­mio­to­wać i za­raz po kry­jomu pod­rzu­cił praw­dzi­wego węża w rzy­go­winy. Prze­ko­nał ją, że po­zbyła się gada, i tym sa­mym zo­stała wy­le­czona.

Szkoła hip­po­kra­tej­ska gło­siła dość za­awan­so­wane kon­cep­cje, de­mi­sty­fi­ko­wała cho­roby – w tym za­bu­rze­nia umy­słowe – i przy­pi­sy­wała je czyn­ni­kom na­tu­ral­nym. Za­ra­zem kon­kretne teo­rie do­ty­czące przy­czyn cho­rób oraz za­le­cane te­ra­pie były kom­plet­nie nie­tra­fione. Ucznio­wie Hip­po­kra­tesa wie­rzyli, że za­bu­rze­nia umy­słowe to sku­tek nie­rów­no­wagi czte­rech pły­nów ustro­jo­wych zwa­nych hu­mo­rami. Ga­len roz­wi­nął tę teo­rię i przy­czy­nił się do tego, że prze­trwała ona aż do XVIII stu­le­cia. Za­kła­dała, że ist­nieją cztery hu­mory: krew, flegma, żółć i czarna żółć. Do­póki po­zo­sta­wały one w rów­no­wa­dze, do­póty czło­wiek był zdrowy. Cho­roby lub bóle brały się z nad­miaru bądź nie­do­statku któ­re­goś z hu­mo­rów. Me­lan­cho­lia przy­kła­dowo sta­no­wiła sku­tek nad­miaru czar­nej żółci; środ­kiem za­rad­czym miały być spe­cjalne diety i upusz­cza­nie krwi. Teo­ria hu­mo­ralna uwzględ­niała też wiele in­nych za­bu­rzeń psy­chicz­nych: ma­nię, me­lan­cho­lię, go­rączkę, obłęd, pa­ra­noję, pa­nikę i pa­daczkę.

Je­śli po­mi­nąć Ga­lena, wkład Rzy­mian w po­stępy me­dy­cyny i w na­ukę o cho­ro­bach psy­chicz­nych był nie­wielki. Po­zo­sta­wili za to po so­bie prze­ni­kliwy do­ku­ment praw­ni­czy, w któ­rym jest mowa o sza­leń­stwie i o prak­tycz­nych spo­so­bach ra­dze­nia so­bie z nim. Di­ge­sta Ju­sty­niań­skie (530–533 n. e.) nie od­no­siły się do przy­czyn obłędu, sku­piały się na­to­miast na tym, jak spo­łe­czeń­stwo po­winno ob­cho­dzić się z cho­rymi[32]. Za­bu­rze­nia prze­ja­wia­jące się „bier­no­ścią”, na przy­kład de­pre­sję, uznano za mniej pro­ble­ma­tyczne niż za­bu­rze­nia, które mo­gły wią­zać się z za­cho­wa­niami agre­syw­nymi. Rzy­mia­nie zda­wali so­bie sprawę, że obłęd nie­kiedy ustę­puje i po­wraca, to­też w pra­wie roz­gra­ni­czano uczynki po­peł­nione pod­czas na­padu sza­leń­stwa i uczynki po­peł­nione, gdy sprawca był w pełni władz umy­sło­wych (do dziś zma­gamy się z tym roz­róż­nie­niem). Sza­leń­com przy­słu­gi­wały pewne prawa, na przy­kład opieka ku­ra­tora. Za­cho­wy­wali wła­sność i sta­tus. Warto po­rów­nać owo prag­ma­tyczne, le­ga­li­styczne po­dej­ście z dok­tryną obo­wią­zu­jącą w XVII i XVIII wieku, gdy obłęd ucho­dził za pro­blem mo­ralny i spo­łeczny, a także z cza­sami obec­nymi. Po­cząw­szy od XIX wieku, na sza­leń­stwo pa­trzymy przede wszyst­kim z per­spek­tywy me­dycz­nej. Współ­ist­nieje ona – a cza­sami kłóci się – z roz­ma­itymi skom­pli­ko­wa­nymi kwe­stiami na­tury praw­nej i spo­łecz­nej. Nic dziw­nego, że na­uka na­dal musi do­kła­dać sta­rań, by uwol­nić lu­dzi cho­rych psy­chiczne od piętna cią­żą­cego na nich od wielu stu­leci.

Roz­dział drugi

Sza­leń­stwo w śre­dnio­wie­czu

Pło­mień świecy przy­gasa, za­czyna drżeć. Za­pada ciem­ność. Bu­dzą się de­mony.

Carl Sa­gan, Świat na­wie­dzany przez de­mony

Inny Duch

Po upadku ce­sar­stwa rzym­skiego cy­wi­li­za­cja za­chod­nia we­szła w wieki ciemne. Eu­ropę cze­kało wiele stu­leci ubó­stwa, cho­rób i wo­jen, a także in­te­lek­tu­al­nego i go­spo­dar­czego re­gresu[1]. Utrata tra­dy­cji ra­cjo­na­li­zmu i roz­prze­strze­nie­nie się chrze­ści­jań­stwa wpły­nęły na spo­sób, w jaki przez na­stępny ty­siąc lat po­strze­gano obłęd. Zgod­nie z chrze­ści­jań­ską dok­tryną cho­robę roz­pa­try­wano w ka­te­go­riach cier­pie­nia i od­ku­pie­nia[2]. Cho­roba sta­no­wiła kon­se­kwen­cję braku wiary, a księża i le­ka­rze byli na­rzę­dziami Pana, peł­nili za­tem po­dobne funk­cje: mieli za za­da­nie trosz­czyć się o cho­rych, nieść im po­cie­chę i uśmie­rzać cier­pie­nie. W tym celu mo­gli wy­ko­rzy­sty­wać naj­róż­niej­sze środki, na przy­kład mo­dli­twę, uzdro­wi­ciel­skie re­li­kwie, a na­wet kary.

Jedną z pierw­szych za­po­wie­dzi re­gresu w kwe­stii cho­rób psy­chicz­nych, który do­ko­nał się w śre­dnio­wie­czu, znaj­dziemy w pi­smach sław­nego teo­loga św. Au­gu­styna (354–430). Au­gu­styn pi­sał, że omamy wzro­kowe by­wają skut­kiem go­rączki, lecz także „wmie­sza­nia się ja­kie­goś in­nego du­cha, do­brego albo złego”[3]. Hi­sto­ryk Wil­liam V. Har­ris za­uważa: „Po­gląd, że do­świad­cze­nie oma­mów może być spo­wo­do­wane przez obcą istotę, do­cze­kało się tu in­te­lek­tu­al­nej le­gi­ty­mi­za­cji”[4].

O tym, że w śre­dnio­wie­czu za­tarto gra­nice mię­dzy cho­ro­bami psy­chicz­nymi a du­cho­wymi sta­nami me­ta­fi­zycz­nymi, mo­żemy prze­ko­nać się, zwłasz­cza je­śli prze­śle­dzimy losy św. Fran­ciszka z Asyżu. Fran­ci­szek przy­szedł na świat w 1181 roku w za­moż­nej ro­dzi­nie i od ma­łego cie­szył się przy­wi­le­jami. Był

mło­dzień­cem peł­nym ży­cia, prze­pa­dał za mu­zyką i bie­sia­do­wa­niem, a także za ro­man­tycz­nymi opo­wie­ściami. Ma­rzył, że zo­sta­nie ry­ce­rzem i wy­ru­szy na po­szu­ki­wa­nie skar­bów, lu­bił też sa­motne mo­dli­twy w ka­pli­cach[5].

W wieku dwu­dzie­stu lat wziął udział w woj­nie mię­dzy Asy­żem a Pe­ru­gią. Zo­stał wzięty do nie­woli i spę­dził w niej rok. Dwa lata póź­niej po­sta­no­wił przy­łą­czyć się do wojsk pa­pie­skich w Apu­lii i wła­śnie wtedy do­stą­pił ob­ja­wie­nia: Chry­stus ka­zał mu wró­cić do Asyżu i utwo­rzyć nowe ry­cer­stwo. Nie była to ostat­nia wi­zja Fran­ciszka. Do naj­waż­niej­szego ob­ja­wie­nia do­szło w ka­plicy San Da­miano pod Asy­żem, gdzie Fran­ci­szek usły­szał głos Pana do­bie­ga­jący z krzyża nad oł­ta­rzem: „Idź i od­bu­duj mój dom, al­bo­wiem wi­dzisz, że leży w ru­inie”[6].

Od­tąd Fran­ci­szek wiódł wę­drowny ży­wot po­kut­nika[7]. Zło­żył śluby ubó­stwa, zna­lazł też pierw­szych na­śla­dow­ców, dzięki czemu po­wstał za­lą­żek za­konu fran­cisz­ka­nów. Ad­rian Ho­use, je­den z bio­gra­fów Fran­ciszka, wy­mie­nia wiele jego oso­bli­wych za­cho­wań: Fran­ci­szek czcił ogień nie­mal jak bó­stwo, do tego stop­nia, że od­ma­wiał ga­sze­nia świec, wy­bu­chał śmie­chem w dziw­nych sy­tu­acjach, na przy­kład po tym, jak zo­stał po­bity przez żoł­nie­rzy suł­tana Egiptu, albo in­nym ra­zem, gdy od­krył, że w jego po­sła­niu za­lę­gły się my­szy. O swoim ciele mó­wił „brat osioł”. Po­nadto ce­cho­wał się upo­rem. Zda­rzyło mu się ro­ze­brać dach, uwa­żał bo­wiem, że je­śli bra­cia będą spali w wy­god­nej, su­chej izbie, zgnu­śnieją. Nie po­zwo­lił też, żeby zmie­niono mu ban­daże w pią­tek, bo prze­cież pią­tek to dzień ukrzy­żo­wa­nia.

Ban­daże, rzecz ja­sna, przy­kry­wały jego styg­maty, czyli rany w dło­niach, sto­pach i boku. Rany te krwa­wiły po­noć bez prze­rwy przez dwa lata – aż do śmierci Fran­ciszka. Otrzy­mał styg­maty po ko­lej­nym ob­ja­wie­niu, gdy po­ścił i mo­dlił się na gó­rze La Verna. „Gdy ob­ja­wie­nie do­bie­gło końca, serce Fran­ciszka wy­peł­niło się mi­ło­ścią, in­nym zaś cu­dem, który się wów­czas do­ko­nał, były styg­maty Ukrzy­żo­wa­nego”[8]. Fran­ci­szek umarł w roku 1226 w wieku czter­dzie­stu pię­ciu lat. Wiele wy­cier­piał z po­wodu styg­ma­tów i pra­wie oślepł na sku­tek za­ka­że­nia oka. Dwa lata po śmierci zo­stał ka­no­ni­zo­wany przez pa­pieża Grze­go­rza IX.

Nie chcę oczer­niać Fran­ciszka, nie za­mie­rzam kwe­stio­no­wać po­wo­dów, dla któ­rych zo­stał uznany za świę­tego, w tym przy­pi­sy­wa­nych mu cu­dów i ob­ja­wień, nie mogę też z całą pew­no­ścią stwier­dzić, że sam za­dał so­bie rany na dło­niach i sto­pach. Bez względu na to, czy uwie­rzymy w jego nad­na­tu­ralne prze­ży­cia, czy też uznamy je za apo­kry­ficzne zmy­śle­nia ha­gio­gra­fów bądź ob­jawy cho­roby psy­chicz­nej, mu­simy pa­mię­tać o jed­nym: pró­bu­jemy tu zin­ter­pre­to­wać opo­wie­ści sprzed wielu wie­ków, a na to, jak je od­czy­tamy, wpływa kon­tekst spo­łeczny, hi­sto­ryczny i kul­tu­rowy na­szych cza­sów. Za­ra­zem kon­kretne formy ob­ja­wów psy­chozy za­wsze sta­no­wią od­zwier­cie­dle­nie epoki, w któ­rej żyje chory. W trzy­na­sto­wiecz­nej Ita­lii za­cho­wa­nia i prze­ko­na­nia Fran­ciszka, które nam wy­dają się dziwne i oso­bliwe, nie od­bie­gały od kul­tu­ro­wych stan­dar­dów na tyle, by uznano je za nie­nor­malne. Prze­kła­da­jąc to na dzi­siej­sze re­alia, można by wy­obra­zić so­bie czło­wieka, który uważa, że jest ob­ser­wo­wany przez ame­ry­kań­ską Na­tio­nal Se­cu­rity Agency. Ow­szem, to dość skrajne prze­ko­na­nie, ale nie da się wy­klu­czyć, że służby na­prawdę go in­wi­gi­lują.

Za­cho­wa­nia, o któ­rych pi­szą bio­gra­fo­wie Fran­ciszka – wiara w swoją me­sjań­ską rolę, na­ru­sza­nie norm spo­łecz­nych, re­zy­gna­cja z wy­gód, cha­ry­zma­tyczne prze­mó­wie­nia – wi­dzia­łem u wielu pa­cjen­tów cier­pią­cych na schi­zo­fre­nię. Wszystko to jest ty­powe i dla mi­sty­ków, i dla lu­dzi cho­rych umy­słowo. Dziwne, nie­prze­wi­dy­walne za­cho­wa­nia Fran­ciszka za­częły się, gdy był on dość młody. W ostat­nich la­tach ży­cia bo­ry­kał się z co­raz po­waż­niej­szymi pro­ble­mami zdro­wot­nymi. To czę­sty los cho­rych na schi­zo­fre­nię: nie­zdol­ność dba­nia o sie­bie, a na­wet sa­mo­oka­le­cze­nia po­wo­dują, że ich zdro­wie z wie­kiem dra­ma­tycz­nie się po­gar­sza.

„Roz­stała się z ro­zu­mem”

W la­tach trzy­dzie­stych XIV