Proces karny ebook

Proces karny, postępowanie karne, procedura karna, prawo karne procesowe.

Statyka i kinetyka procesu karnego.

Paradygmat procesu karnego.

Proces przed sądami powszechnymi i specjalnymi.

Proces zasadniczy i akcja cywilna.

Postępowanie zwyczajne i szczególne.

Proces ogólny, konkretny i rzeczywisty.

Mediacja.

Oddanie pod osąd.

Procesowa tożsamość czynu.

Niezmienność i niepodzielność procesu karnego.

Sprawiedliwość materialna i proceduralna.

Rzetelny proces karny.

Proces skargowy, inkwizycyjny i mieszany.

Ściganie karne, obrona karna, rozstrzyganie.

Funkcja procesowa.

Funkcje prawa karnego procesowego: prakseologiczna, gwarancyjna, porządkująca.

Granice procesu karnego.

Wymiar sprawiedliwości.

Określić pojęcie procesu karnego i wymienić jego rodzaje.

Odróżnić działania prowadzone w ramach procesu karnego od działań podejmowanych poza jego granicami.

Odróżnić proces karny w znaczeniu konkretnym i rzeczywistym.

Określić, czy przedmiot procesu uległ zmianie lub podziałowi.

Określić podstawę faktyczną i prawną procesu karnego.

Odróżnić podstawę faktyczną wszczęcia procesu karnego od przedmiotu procesu karnego.

Wskazać kryteria wyłączające przyjęcie tożsamości czynu zarzuconego i przypisanego.

Określić istotę procesu karnego.

Określić cele procesu karnego.

Określić aksjologię procesu karnego.

Określić elementy sprawiedliwości karnomaterialnej i proceduralnej.

Wymienić źródła prawa karnego procesowego.

Określić, na czym polega i do czego zmierza tzw. akcja cywilna w procesie karnym.

Znać etapy i fazy procesu karnego i je scharakteryzować.

Znać rodzaje i tryby procesu karnego i je scharakteryzować.

Wymienić cele i cechy mediacji.

Odróżnić pojęcie procesu karnego od pojęcia postępowania karnego.

Zdefiniować pojęcie procedury karnej i określić jej znaczenie w państwie.

Określić i scharakteryzować funkcje przepisów prawa karnego procesowego.

Wymienić i scharakteryzować funkcje procesowe przepisów prawa karnego procesowego.

Wskazać granice procesu karnego i ich znaczenie.

Określić pojęcie wymiaru sprawiedliwości i wskazać gwarancje prawidłowego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.

Określić gwarancje procesowe i je scharakteryzować.

Proces karny stanowi złożoną instytucję prawa procesowego, w ramach której rozpoznawane są sprawy karne, przez co należy rozumieć wykrycie i ustalenie czynu przestępnego oraz jego sprawcy, wyjaśnienie okoliczności sprawy, ustalanie konsekwencji prawnych czynu zabronionego, pociągnięcie sprawcy tego czynu do odpowiedzialności prawnej oraz ewentualne wykonanie kary i innych środków reakcji karnej albo środków zabezpieczających. Klasyczna koncepcjaprocesu stawia sobie za cel „efektywną realizację prawa materialnego, gdyż dąży do zapewnienia jak największej «przewidywalności» decyzji organów stosujących prawo, co stanowi podstawowy warunek skutecznego oddziaływania na stosunki społeczne, a także – do zapewnienia jak największego poczucia pewności i bezpieczeństwa obywateli”1. W koncepcji klasycznej rola sądu ogranicza się do zastosowania norm procesowych i rozstrzygnięcia sporu. Proces karny zredukowany jest więc do sposobu realizacji prawa materialnego. Inaczej postrzega się proces karny w koncepcji postklasycznej, w której podstawowym założeniem jest rozwiązanie konfliktu m.in. przez oddanie go w ręce stron. Postklasyczna koncepcjaprocesu opiera swój program na odrzuceniu założenia, że normy procesowe pełnią funkcję instrumentalną wobec norm materialnoprawnych oraz że najlepszą metodą rozstrzygania sporów jest zastosowanie norm materialnych i dlatego powinny one stanowić podstawę podejmowanych decyzji. W procesie postklasycznym miarą sprawiedliwości, obok prawidłowego zastosowania normy prawa karnego materialnego, jest także rzetelne procedowanie odpowiadające zasadzie due process of law, czyli taka organizacja procesu, zdobywania informacji, przeprowadzania i oceny dowodów, które zapewnią przeprowadzenie postępowania w sposób uznany przez strony za fair.

Proces karny stanowi zespół prawnie uregulowanych czynności organów państwa i innych uczestników postępowania, gdyż prawo karne procesowe ustala porządek dokonywania czynności procesowych składających się na proces karny, określając ich sekwencję, wzajemne związki i zależności. Proces karny stanowi zatem konstrukcję prawną przemyślaną i świadomie wykreowaną przez ustawodawcę do osiągnięcia określonych celów.

Wynika stąd, że działalność uczestników postępowania musi być związana z procesem, a ściślej rzecz biorąc – z czynnościami podejmowanymi w procesie oraz z celem i przedmiotem procesu, co do którego ma zapaść rozstrzygnięcie. Nie stanowi zatem działalności procesowej zachowanie niezwiązane z procesem karnym. Taka działalność odbywa się bowiem poza procesem karnym, a tym samym – bez podstawy prawnej zawartej w przepisach prawa karnego procesowego.

Zachowanie organów i dalszych uczestników niezwiązane z procesem nie stanowi działalności procesowej i musi być kwalifikowane jako prowadzone poza procesem karnym, gdyż odbywa się bez podstawy prawnej i poza granicami procesu karnego.

Prawne uregulowanie procesu karnego ma na celu zapewnienie prawidłowych i skutecznych sposobów ścigania sprawców przestępstw, wyeliminowanie dowolności w działaniu organów procesowych oraz właściwe ustalenie pozycji procesowej osób biorących udział w postępowaniu. Obywatel powinien bowiem wiedzieć, przez jakie organy oraz w jaki sposób będzie prowadzone przeciw niemu postępowanie, a także w jaki sposób wolno mu się bronić przed oskarżeniem. Dlatego forma prowadzenia procesu karnego nie może być dowolna, ale jest z góry określona. Wykluczenie dowolności form postępowania prowadzi bowiem do zapobieżenia samowoli organów działających w procesie karnym, a tym samym – do zapewnienia obywatelowi poszanowania jego praw, a także do stworzenia dla niego tzw. gwarancji procesowych. Kilkadziesiąt lat temu S. Śliwiński ujął tę kwestię obrazowo, stwierdzając, że „dzięki temu prawo karne procesowe wyłącza zdanie oskarżonego na łaskę lub niełaskę organów ścigania, oskarżyciela publicznego lub sądu oraz stwarza stan, w którym formy procesowe chronią przed niesłusznym skazaniem i nie dopuszczają do podeptania najcenniejszych praw obywatelskich”2.

W znaczeniu normatywnym proces karny stanowi obowiązujący model określony przez prawo karne procesowe. Jest to wzorzec postępowania organów procesowych i innych uczestników postępowania w każdej konkretnej sprawie. Normy prawa karnego procesowego określają proces karny w znaczeniu ogólnym. Proces karny w znaczeniu ogólnym stanowi zatem działalność przewidzianą obowiązującymi przepisami, mającą na celu wykrycie i ustalenie przestępstwa, jego sprawcy oraz wymierzenie kary lub zastosowanie innych środków, będącą modelem przewidzianym w obowiązujących przepisach, któremu powinien być podporządkowany każdy proces karny w znaczeniu konkretnym, tzn. każdy proces przeciwko oznaczonej osobie. Proces karny w znaczeniu ogólnym stanowi model normatywny będący podstawą prawną konkretnej działalności procesowej. Proces karny w znaczeniu ogólnym nie może być sprzeczny z prawem karnym procesowym, gdyż jest on przez przepisy tego prawa określony.

Proces karny w znaczeniu konkretnym stanowi uregulowaną przez prawo karne procesowe działalność odbywającą się w określonym procesie, prowadzonym w sprawie o konkretne przestępstwo przeciwko oznaczonej osobie, zmierzającą do wykrycia i ewentualnego ukarania sprawcy określonego przestępstwa (np. proces X.Y.). Może się zdarzyć, że konkretny proces karny będzie niezgodny z prawem karnym procesowym, a tym samym – z procesem karnym w znaczeniu ogólnym. Taka sytuacja będzie miała miejsce w razie prowadzenia procesu w sposób niezgodny z przepisami prawa karnego procesowego.

Proces karny w znaczeniu rzeczywistym stanowi zaś wypadkową sumy konkretnych procesów karnych. Proces karny w tym znaczeniu stanowi obraz działalności procesowej prowadzonej w konkretnych sprawach, wskazuje, jak w praktyce przebiega proces karny. Obraz procesu karnego nakreślony na podstawie obowiązujących przepisów prawa, poglądów doktryny i orzecznictwa sądowego jest bowiem niepełny. Dopiero ukazanie praktycznej realizacji ustawowego modelu daje pełny obraz procesu karnego.

Proces rzeczywisty stanowi podstawę do oceny obowiązującego modelu przez pryzmat jego praktycznej (rzeczywistej) realizacji. Pozwala też na wskazywanie błędów praktyki, a także na sprawdzanie i korygowanie tych założeń ogólnych, które w praktyce okażą się nieprzydatne. Proces karny w znaczeniu rzeczywistym, to zatem typowy, przeciętny obraz procesu karnego, jaki występuje w praktyce.

Niezgodność modelu normatywnego, czyli procesu karnego w znaczeniu ogólnym, z procesem karnym rzeczywistym wskazuje, że praktyka procesowa, czyli działalność organów i uczestników postępowania, odbiega od normatywnego wzorca.

Przedmiotem procesu jest kwestia popełnienia przestępstwa, a w dalszej kolejności – problem odpowiedzialności karnej i ewentualnie cywilnej określonej osoby za zarzucone jej przestępstwo3. W konkretnym procesie karnym wymieniona kwestia może być rozstrzygnięta w różny sposób. W kontradyktoryjnym postępowaniu strony przeprowadzają przecież dowody i przekonują sąd do swoich racji procesowych. Może to doprowadzić do sytuacji, że zarzut oskarżenia upadnie np. z braku wystarczających dowodów na poparcie tezy oskarżenia lub z powodu uznania dowodów obrony za wiarygodne i odmówienia tej cechy dowodom oskarżenia. Zarzut oskarżenia stanowi bowiem jedynie hipotezę oceny określonego zdarzenia, która może, ale nie musi zostać potwierdzona w procesie. Dlatego przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności prawnej oskarżonego za zarzucony mu czyn. Wskazana na wstępie kwestia jest głównym przedmiotem zasadniczego procesu karnego. W postępowaniu adhezyjnym, które obowiązywało do 30.06.2015 r., przedmiotem była kwestia ewentualnej odpowiedzialności cywilnej oskarżonego. Można także mówić o przedmiotach ubocznych procesu w odniesieniu do np. postępowań następczych lub incydentalnych. Przedmiotem postępowania w sprawie o ułaskawienie będzie więc kwestia ewentualnego ułaskawienia sprawcy przestępstwa, a przedmiotem postępowania o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania – ewentualne zastosowanie lub dalsze stosowanie tego środka zapobiegawczego.

Przedmiot procesu nie powinien ulegać zmianom w czasie trwania procesu, co określa się mianem niezmienności przedmiotu procesu. W postępowaniu przygotowawczym wymieniona dyrektywa ma charakter względny, gdyż w razie konieczności zarzucenia podejrzanemu popełnienia innego przestępstwa lub czynu w zmienionej w istotny sposób postaci wydaje się nowe postanowienie o przedstawieniu zarzutów (art. 314 k.p.k.). W postępowaniu głównym kwestia odpowiedzialności karnej oskarżonego jest powiązana z czynem zarzuconym mu w akcie oskarżenia. Jeżeli jednak na podstawie okoliczności, które wyszły na jaw w toku rozprawy, oskarżyciel zarzucił oskarżonemu inny czyn oprócz objętego aktem oskarżenia, sąd może za zgodą oskarżonego rozpoznać nowe oskarżenie na tej samej rozprawie (art. 398 § 1 k.p.k.). Przeszkodą w rozpoznaniu rozszerzonego oskarżenia jest konieczność przeprowadzenia postępowania przygotowawczego co do nowego czynu. W wymienionym wypadku przedmiot procesu ulega więc zmianie poprzez rozszerzenie przedmiotu o nowo zarzucone przestępstwo.

Nie stanowi zmiany przedmiotu procesu odmienna ocena prawna czynu zarzuconego oskarżonemu. W takim wypadku, jeżeli nie wychodzi się poza granice oskarżenia, można czyn zakwalifikować z innego przepisu prawnego, uprzedzając o tym obecne na rozprawie strony (art. 399 § 1 k.p.k.). Jeżeli zaś po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd rozpoznaje sprawę w tym samym składzie, z tym że w dalszym toku postępowania stosuje już przepisy ustawy z 24.08.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2021 r. poz. 457 ze zm.). W taki sam sposób postępuje się w sprawach o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej.

Przedmiot procesu powinien być niepodzielny. Oznacza to, że niedopuszczalne jest orzekanie o fragmentach tego samego przedmiotu w różnych procesach. Wymienioną dyrektywę wyraża postulat rozpoznania sprawy pomocników, podżegaczy oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy, przez sąd właściwy dla sprawców przestępstw, jeżeli postępowanie przeciwko tym osobom toczy się jednocześnie (art. 34 § 1 k.p.k.). Jeżeli sprawy wymienionych osób toczą się w różnych postępowaniach, należy je połączyć we wspólnym postępowaniu (art. 34 § 2 k.p.k.). Dyrektywa niepodzielności przedmiotu procesu doznaje ograniczenia, jeżeli zachodzą okoliczności utrudniające rozpoznanie sprawy co do tego samego przedmiotu. W takim wypadku możliwe jest wyłączenie i odrębne rozpoznanie sprawy poszczególnych osób lub o poszczególne czyny (art. 34 § 3 k.p.k.). Oba aspekty przedmiotu procesu (niezmienność i niepodzielność) posiadają zasadnicze znaczenie w postępowaniu głównym po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu i stosunkowo mniejsze znaczenie w postępowaniu przygotowawczym, gdzie najczęściej dochodzi do odstępstw od stosowania wymienionych dyrektyw.

Wszczęcie postępowania zmierzającego do rozstrzygnięcia o jego przedmiocie, tj. o odpowiedzialności danej osoby za zarzucany jej czyn, opiera się na dwóch podstawach, a mianowicie na podstawie faktycznej i podstawie prawnej, czyli tzw. kwalifikacji prawnej czynu. Podstawę faktyczną procesu karnego stanowi domniemanie popełnienia przestępstwa. W postępowaniu prowadzonym przeciwko określonej osobie (in personam) podstawa faktyczna stanowi procesową hipotezę czynu zarzuconego oskarżonemu. W zależności od etapu procesowego wymagany jest różny stopień prawdopodobieństwa popełnienia czynu karalnego. Do wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego wystarczające i konieczne jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.). Brak takiego podejrzenia powoduje wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania (art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 305 § 1 k.p.k.). Przedstawienie w postępowaniu przygotowawczym zarzutu popełnienia przestępstwa wymaga już istnienia danych uzasadniających dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła określona osoba (art. 313 § 1 k.p.k.). Dla sporządzenia aktu oskarżenia konieczne jest zaś przeprowadzenie postępowania, które dostarczyło podstaw do jego wniesienia (art. 322 § 1 k.p.k. a contrario). W sprawach z oskarżenia prywatnego, w których nie wymaga się postępowania przygotowawczego poprzedzającego postępowanie sądowe, akt oskarżenia powinien wskazywać osobę, zarzucany jej czyn oraz dowody na poparcie żądania ukarania określonej osoby za zarzucony jej czyn (art. 487 k.p.k.).

Podstawę faktyczną wszczęcia procesu karnego należy odróżniać od przedmiotu procesu.

Ponieważ podstawą faktyczną odpowiedzialności jest czyn zarzucony oskarżonemu, który w razie jego potwierdzenia zostaje mu przypisany w wyroku, musi zachodzić tożsamość czynu zarzuconego i przypisanego oskarżonemu. Czyn, za który został on skazany, musi być czynem, o który został oskarżony. Dotychczas nie wypracowano jednak powszechnie przyjętych pozytywnych kryteriów ustalenia tożsamości czynu. Wypracowano zaś następujące kryteria negatywne:

Pomocnicza reguła stosowana do ustalenia braku tożsamości pomiędzy czynem zarzuconym a przypisanym stanowi, że identyczność czynu jest wyłączona, jeżeli w porównywalnych jego określeniach zachodzą różnice tak istotne, że według rozsądnej życiowej oceny nie można ich uznać za określenie tego samego zdarzenia faktycznego4.

Brak tożsamości czynu powoduje umorzenie postępowania bądź uniewinnienie oskarżonego, w zależności od układu procesowego. Jeżeli okoliczności powodujące brak tożsamości czynu zostały ujawnione przed rozpoczęciem przewodu sądowego, powoduje to umorzenie postępowania, a gdy po rozpoczęciu postępowania sądowego – uniewinnienie oskarżonego, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny (art. 414 § 1 k.p.k.).

Problem tożsamości czynu, o którym zawiadomiono, oraz czynu, który zarzucono w postanowieniu o przedstawieniu zarzutu, a następnie w akcie oskarżenia, nie występuje w postępowaniu przygotowawczym. Ten etap procesu wszczyna się bowiem także z urzędu (art. 10 § 1 k.p.k. w zw. z art. 303 k.p.k.), a w jego toku przeprowadza się czynności z urzędu (art. 9 § 1 k.p.k.). Sprawia to, że organ prowadzący postępowanie przygotowawcze nie jest krępowany zakresem zawiadomienia o przestępstwie lub zakresem własnych ustaleń opisanych w postanowieniu o wszczęciu postępowania przygotowawczego.

Natomiast gdy w toku rozprawy okaże się, że zarzucony oskarżonemu czyn można zakwalifikować z innego przepisu prawnego, sąd stosuje właściwy przepis prawa. Warunkiem zakwalifikowania czynu według innego przepisu prawa jest pozostawanie w granicach wyznaczonych aktem oskarżenia. Innymi słowy, zmieniona kwalifikacja prawna czynu musi dotyczyć tego samego zdarzenia faktycznego. Ponadto sąd jest obowiązany uprzedzić strony (oskarżyciela i oskarżonego) o możliwości zakwalifikowania czynu według innego przepisu prawnego w celu umożliwienia im odniesienia się do tej kwestii (art. 399 § 1 k.p.k.). Na wniosek oskarżonego sąd może przerwać rozprawę – na czas nie dłuższy niż 42 dni – aby umożliwić mu przygotowanie się do obrony (art. 399 § 2 k.p.k.).

Możliwość zmiany kwalifikacji prawnej czynu zarzuconego oskarżonemu nie dotyczy sytuacji, gdy po rozpoczęciu przewodu sądowego okaże się, że czyn stanowi tylko (wyłącznie) wykroczenie, a nie przestępstwo. W takim wypadku sąd rozpoznaje sprawę dalej w takim samym składzie, stosując przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 400 § 1 k.p.k.).

Inna sytuacja występuje w razie przedmiotowego rozszerzenia oskarżenia na rozprawie, gdy na podstawie okoliczności, które wyszły na jaw w toku rozprawy, oskarżyciel (publiczny lub prywatny) zarzucił oskarżonemu inny czyn oprócz objętego aktem oskarżenia. W takim wypadku sąd może rozpoznać nowe oskarżenie na tej samej rozprawie, jeżeli spełnione są następujące warunki:

Jeżeli nowy zarzut odpowiada wymogom formalnym aktu oskarżenia określonym w art. 332 § 1 pkt 2–4 k.p.k., może dojść do tzw. procesu wpadkowego o nowy, niezarzucony dotąd oskarżonemu czyn. W razie odroczenia rozprawy (niezależnie od powodów) oskarżyciel jest obowiązany wnieść nowy lub dodatkowy akt oskarżenia.

Proces karny przebiega w sposób linearny. Ma swój początek i koniec. Składają się na niego następujące po sobie czynności, sekwencje i stadia tworzące tok procesu. Badanie i poznawanie procesu obejmuje więc jego przedmiot, czyli to, „co jest w ruchu”, oraz mechanizmy (prawa) rządzące ruchem procesu. Nauka prawa karnego procesowego zajmuje się zatem badaniem tzw. kinetyki procesu, czyli zjawiskami związanymi z jego przebiegiem, oraz badaniem tzw. statyki procesu, czyli czynnościami i stosunkami, do których przebieg procesu się odnosi5.

W ramach statyki wyróżnia się tzw. elementy czynne, którymi są uczestnicy procesu, tj. organy procesowe, strony, reprezentanci stron, pomocnicy procesowi, rzecznicy interesów oraz osobowe źródła dowodowe, a także tzw. elementy bierne, tj. przedmiot postępowania, przedmiot czynności procesowych, narzędzia (instrumenty) procesowe.

Uczestników procesu określa się umownie jako „elementy czynne”, gdyż to oni stanowią źródło ruchu procesowego, siłę napędową procesu. To z ich inspiracji przeprowadza się czynności procesowe. Działalność uczestników uruchamia i rozwija proces, stanowiąc o jego ruchu. Dalsze elementy traktuje się jako bierne, gdyż do nich odnosi się działalność uczestników oraz stanowią środki, którymi uczestnicy procesu posługują się w swej działalności6.

Próby teoretycznego objaśnienia „istoty” procesu karnego były podejmowane w XIX i XX w., głównie w literaturze niemieckiej. W nauce prawa karnego procesowego nie ma jednak zgody co do tego, którym cechom (elementom) procesu należy nadać zasadnicze znaczenie, uznając je za wskazujące na istotę procesu karnego. Spory dotyczą także kwestii, czy istoty procesu karnego należy upatrywać w jednym elemencie, czy w wielu. Niejasne jest również to, czy przedmiotem eksploracji na tym polu ma być proces karny w znaczeniu ogólnym (normatywnym), proces rzeczywisty czy też proces konkretny.

Spośród teorii objaśniających istotę procesu karnego duże znaczenie uzyskała koncepcja (teoria) procesu karnego jako stosunku prawnego. Pierwotnie koncepcja ta odnosiła się do procesu cywilnego, a następnie została przeniesiona na grunt procesu karnego. Jej twórcą jest teoretyk niemiecki O. Bülow7. Według tej teorii proces karny jest stosunkiem prawnym, który zawiązuje się w zasadzie pomiędzy sądem a stronami. Stosunek ten ma charakter publicznoprawny, pozostając w ciągłym ruchu, zależnie od stadiów procesu. Prawnie określone uprawnienia i obowiązki przysługujące i obciążające sąd oraz strony procesowe kształtują ich wzajemne powiązania i zależności, tworząc w swym całokształcie stosunek prawny. Proces jest zatem stosunkiem prawnym stopniowo postępującym i rozwijającym się. Przyznanie zaś oskarżonemu szerokich uprawnień procesowych, które zostały oparte na założeniu konieczności rozwinięcia ról procesowych stron, wymaga możliwie pełnej realizacji zasady kontradyktoryjności i zasady równości stron.

W polskiej nauce prawa karnego procesowego wymieniona teoria spotkała się zarówno z krytyką, jak i z akceptacją. W pierwszym wypadku zwracano uwagę, że zawężenie istoty procesu karnego do stosunków występujących pomiędzy sądem a stronami powoduje, że poza procesem znajduje się etap przygotowawczy i wykonawczy. Natomiast oparcie istoty procesu jedynie na stosunku wzajemnym pomiędzy stronami sprawia, że poza tą konstrukcją musiałyby pozostać wszystkie inne stosunki prawne (powstałe przez udział w procesie np. świadka lub biegłego)8. W drugim wypadku, odnosząc się z aprobatą do wymienionej teorii, przyjmowano, że wewnętrzną podstawę procesu stanowi podejrzenie, że pomiędzy grupą społeczną (państwem) a oskarżonym wytworzył się stosunek oparty na prawie karnym materialnym, polegający na tym, że oskarżony przez naruszenie przepisów prawa materialnego stał się dłużnikiem grupy społecznej domagającej się kary lub przynajmniej stosowania środka zabezpieczającego9. Później wyrażano jednak pogląd, że stosunek procesowy powstaje na podstawie normy prawa procesowego. Zawiązuje się on na skutek zdarzenia prawnego, najczęściej czynności procesowej przewidzianej przez prawo procesowe, z którą to prawo wiąże powstanie uprawnienia lub powstanie obowiązku procesowego. Podstawą więc stosunku procesowego są normy prawa karnego procesowego regulujące treść danego stosunku. Z chwilą wszczęcia procesu pomiędzy uczestnikami procesu zawiązują się stosunki procesowe, których treścią są wzajemne uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego.

Wyrażano także stanowisko, że w procesie karnym istnieją trzy podmioty:

Występowanie tych podmiotów w procesie powoduje zawiązywanie się pomiędzy nimi określonych stosunków, stąd też proces karny określano trójstronnym (trójpodmiotowym) stosunkiem prawnym. Oprócz wymienionych (głównych) podmiotów oraz istniejących między nimi stosunków w procesie występują także inne osoby, pomiędzy którymi nawiązują się dalsze stosunki, których treścią są wzajemne prawa i obowiązki. Stosunki procesowe zawiązują się bowiem pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu.

Według omawianej teorii istotą procesu karnego jest ustalenie przez właściwy organ, w przewidzianym przez ustawę trybie, czy miało miejsce naruszenie norm prawa karnego materialnego, czy uczynił to oskarżony i czy ponosi odpowiedzialność za swój czyn. Proces sprowadza się więc do splotu poszczególnych czynności procesowych prowadzonych w warunkach ustanowionych przez prawo karne procesowe. Kolejne zmiany w układzie stosunków prawnych pomiędzy uczestnikami procesu zachodzące w toku postępowania nie następują samoczynnie, lecz w wyniku świadomej działalności uczestników procesu. Proces w prawnym znaczeniu sprowadza się zatem do zespołu poszczególnych czynności procesowych następujących w przewidzianej przez prawo karne procesowe kolejności i powodujących zmiany w układzie wzajemnych stosunków prawnych pomiędzy uczestnikami procesu. Inny jest stan prawny i wzajemne stosunki pomiędzy uczestnikami procesu przed wniesieniem aktu oskarżenia do sądu, inny – po uprawomocnieniu się wyroku.

Stosunki procesowe pod względem treści i zakresu ulegają zmianie w toku trwania procesu w związku z przechodzeniem procesu do innego stadium procesowego. Z chwilą przejścia procesu z jednego stadium do następnego zmienia się rodzaj i zakres wzajemnych uprawnień i obowiązków pomiędzy głównymi podmiotami, np. wydanie przez prokuratora postanowienia o przedstawieniu zarzutu rodzi uprawnienia i obowiązki podejrzanego i prokuratora. Skierowanie do sądu aktu oskarżenia zmienia te uprawnienia i obowiązki. Jeszcze inne uprawnienia i obowiązki przysługują podmiotom procesu w postępowaniu odwoławczym i wykonawczym.

Współcześnie odrzuca się pogląd, że proces karny stanowi jednolity (jeden) stosunek procesowy. Mimo to nie ulega wątpliwości, że stosunki procesowe jako elementy procesu mają nadal istotne znaczenie. Wyodrębnienie i kwalifikowanie stosunków procesowych ma znaczenie przede wszystkim poznawcze. Charakter stosunków procesowych na określonym etapie przebiegu procesu pozwala ocenić jego obraz, a zwłaszcza pozycję stron procesowych10. Wartością omawianej teorii jest zwrócenie uwagi na konstytutywne cechy procesu karnego. Stosunki pomiędzy podmiotami procesu, a mianowicie: sądem, oskarżycielem i oskarżonym, mają istotne znaczenie dla określenia charakteru prawnego procesu karnego i „zjawisk” w nim występujących. W zależności od tego, jak ukształtowane są stosunki pomiędzy wymienionymi podmiotami, proces karny przybiera konstrukcję trójpodmiotową lub dwupodmiotową. W razie wyraźnego rozdzielenia funkcji procesowych spełnianych przez te podmioty (rozstrzyganie, oskarżanie, obrona) proces będzie posiadał konstrukcję trójpodmiotową. W razie spełniania przez wymienione podmioty dwóch funkcji jednocześnie proces będzie posiadał konstrukcję dwupodmiotową. Konstrukcja trójpodmiotowa jest właściwa dla procesu skargowego (akuzacyjnego), w którym oskarżyciel jest stroną, stosownie do paremii nemo iudex sine actore. Natomiast kumulacja funkcji oskarżania i rozstrzygania w obrębie uprawnień jednego podmiotu (sądu lub oskarżyciela), a zatem konstrukcja dwupodmiotowa, jest właściwa dla procesu inkwizycyjnego.

Istoty procesu karnego poszukiwano także w systemie gwarancji procesowych11, opierając się na przeciwstawieniu interesu prywatnego interesowi społecznemu. Zgodnie z tą koncepcją proces karny jest zbiorem gwarancji praw oskarżonego, sposobem ochrony praw jednostki. Wymieniona teoria opiera się na założeniu, że wszyscy ludzie są sobie równi, a jednostka posiada interes odrębny od interesu państwa. W razie popełnienia przestępstwa konflikt zachodzi zatem pomiędzy jednostką a społeczeństwem uosobionym przez państwo. W późniejszym okresie wymieniony pogląd modyfikowano przez przyjęcie, że proces karny jako system gwarancji praw służy w szczególności za środek realizacji interesu państwa, który wyraża się w ściganiu i ukaraniu sprawcy przestępstwa. Działalność tę określano mianem „prawnej pieczy państwa” bądź „państwowego prawa karania” (Rechtspflege)12. Przyjmowano jednak, że zadania państwa polegające na ściganiu sprawców przestępstw, a następnie ich ukaraniu nie powinny co do zasady polegać na ograniczaniu praw oskarżonego.

Pomimo że wymieniona teoria w czystej postaci nie znalazła uznania w polskiej dogmatyce prawa karnego procesowego, trafnie zwraca ona uwagę na konieczność rozróżnienia interesu publicznego i interesu prywatnego. Oba interesy albo, inaczej mówiąc, obie wartości podlegają prawnej ochronie. Proces karny stanowi zaś tę sferę działalności organów władzy publicznej, w której dochodzi do naruszenia interesu prywatnego.

[5] NA WYŻSZĄ OCENĘ: Z uwagi na negatywne doświadczenia polskiego społeczeństwa (dawne i obecne) ingerencja państwa w sferę prywatnego interesu wymaga szczegółowej i zupełnej regulacji uwzględniającej wymogi wypływające z zasady subsydiarności oraz proporcjonalności ingerencji. Konflikt bądź kolizja obu wartości (interesu publicznego i interesu prywatnego) musi być szczególnie starannie wyważony, aby dla ochrony jednej z tych wartości nie doszło do zniweczenia drugiej z nich.

Na gruncie krytyki teorii procesu jako stosunku prawnego powstała teoria procesu jako sytuacji prawnej13, zakładająca, że proces karny zostaje poddany analizie nie pod kątem widzenia układu i rozwoju stosunków prawnych (procesowych), lecz pod kątem widzenia sytuacji prawnej, w jakiej dany proces się znajduje. Przyjmowano bowiem, że owo „położenie prawne” stanowi uzasadniony przez prawo stosunek osoby do orzeczenia sądu. Proces karny był zatem analizowany pod kątem widzenia sytuacji prawnej oskarżonego oraz stanu prawnego, w jakim znajduje się dana sprawa w stosunku do orzeczenia sądu. Omawiana teoria upatruje istotę procesu w procesowych widokach, możliwościach, ciężarach i uwolnieniu stron od ciężarów. Według tej koncepcji w procesie karnym nie chodzi więc o rzeczywiste prawa stron, ale o nadzieję korzyści, jaką może przynieść wyrok sądowy. Sytuacja prawna stron procesowych nie jest przy tym sytuacją formalną. Stanowi ona sytuację prawną, ale tylko wtedy, gdy sąd jest związany czynnościami dowodowymi. W przeciwnym wypadku mówi się o faktycznym, a nie prawnym oczekiwaniu na wyrok.

Próbą wyjaśnienia istoty procesu karnego jest ujmowanie go jako formy realizacji prawa karnego materialnego. Proces karny jest zatem traktowany jako wzorzec ustalony przez prawo, a więc jako prawo formalne. Ten wzorzec działań procesowych ma służyć realizacji prawa karnego materialnego. Wymieniona koncepcja sprowadza proces karny do roli podrzędnej, o charakterze technicznym i wykonawczym w stosunku do prawa materialnego. jest ona w różnych odmianach. Łączona jest też zazwyczaj z innymi teoriami (teoriReprezentowana ą procesu jako systemu gwarancji, z teorią procesu jako stosunku prawnego). Zasadnicze warianty omawianej koncepcji zmierzają zaś do ustalenia wyraźnej zależności procesu karnego od prawa materialnego bądź też do wskazania, że proces karny jest środkiem realizacji prawa karnego materialnego. Ten drugi wariant prowadzi z kolei do stwierdzenia, że prawo procesowe reguluje wyłącznie sposoby realizacji prawa materialnego, że jest ono prawem pozbawionym wszelkiej realnej treści.

Pod adresem omawianej koncepcji podnosi się, że prawo karne procesowe, stanowiąc środek realizacji prawa karnego materialnego, nie ogranicza się bynajmniej do roli formy prawa materialnego. Prawo karne procesowe posiada własną treść uwarunkowaną wieloma elementami. Te kwestie są silnie akcentowane przez kierunek rozwoju prawa karnego procesowego określany mianem autonomii prawa karnego procesowego. Prawo karne procesowe posiada ponadto swoją własną formę zależną m.in. od aktualnych stosunków społeczno-politycznych w państwie. Oczywiście forma ta nie może stanowić przeszkody do należytej realizacji danego prawa materialnego, lecz jest ściśle dostosowana do potrzeb tego prawa.

Brak akceptacji dla traktowania procesu karnego wyłącznie jako reguł postępowania przed sądem spowodował powstanie koncepcji mieszanych, które z jednej strony zakładają istnienie ścisłego związku między prawem procesowym a prawem materialnym (proces jest środkiem realizacji roszczenia państwa o ukaranie sprawcy), z drugiej – stwierdzają samodzielność procesu wobec prawa materialnego, gdyż stosunek procesowy ma byt samoistny, niezależny od bytu stosunku karnomaterialnego.

W tym obszarze uznanie zyskała koncepcja charakteryzująca proces karny za pomocą kilku elementów, a zwłaszcza działań procesowych sądu, dalszych organów i uczestników procesu karnego. Dla określania istoty procesu karnego przyjmuje się bowiem dwa założenia:

Istoty procesu karnego dopatruje się zatem nie w jednej, ale w wielu jego cechach. Do elementów składających się na istotę procesu karnego zalicza się następujące jego charakterystyczne cechy:

W tej koncepcji zasadniczym elementem procesu karnego jest działalność sądu, organów ścigania oraz innych uczestników procesu karnego. Proces składa się wszak z czynności procesowych, tj. określonych przez przepisy prawa karnego procesowego działań jego uczestników. Powstaje wraz z pierwszą czynnością organów ścigania, którą z reguły jest wszczęcie postępowania przygotowawczego. Wraz z podejmowaniem dalszych czynności rozwija się, przechodząc przez różne stadia, i kończy się wraz z wydaniem prawomocnego orzeczenia bądź – w szerszym znaczeniu – dopiero z zakończeniem postępowania wykonawczego. Proces karny jest determinowany przez czynności procesowe. Od ich realizacji zależy nie tylko byt procesu karnego, lecz także jego kształt oraz końcowy rezultat. Brak czynności sprawia, że proces nie zostaje wszczęty (uruchomiony). Proces karny jest więc zespołem uporządkowanych i chronologicznie oraz planowo rozwijających się czynności. Wcześniejsze czynności procesowe, np. czynności wykonane w postępowaniu przygotowawczym, warunkują podjęcie, a także powodzenie dalszych czynności procesowych, np. czynności związanych z wyrokowaniem. Ciężar odpowiedzialności za właściwy poziom, rozwój i rezultaty całego postępowania karnego spoczywa zaś na organach procesowych. Jednak poziom procesu karnego oraz wartość jego wyników zależą także od działalności pozostałych jego uczestników, od aktywności wszystkich stron procesowych oraz ich pomocników.

Do cech określających istotę procesu karnego włącza się także cel, który ma być zrealizowany (osiągnięty) w procesie. W ten sposób określa się sens prowadzenia całego postępowania karnego oraz wykonywanych w nim czynności procesowych. Eksponowanie celu procesu karnego jest tym ważniejsze, że jest to dziedzina działalności organów państwowych nasycona wieloma formalnościami. Przyjmuje się, że poznanie prawdy jest bezpośrednim celem procesu, ponieważ dopiero na tej podstawie (i tylko na tej podstawie) może nastąpić wydanie aktu wymiaru sprawiedliwości, tj. orzeczenia o winie i karze lub o innego rodzaju konsekwencjach popełnionego przestępstwa. Następnym, niejako końcowym celem procesu karnego jest zastosowanie – w szerokim tego słowa znaczeniu – przepisów prawa karnego materialnego do konkretnego zdarzenia, tj. orzeczenie o winie sprawcy przestępstwa oraz o wyciągnięciu wobec niego wszystkich konsekwencji prawnych (karnych, wychowawczych, leczniczych itd.). Problematyka celu procesu karnego jest jednak zdecydowanie bardziej złożona i zostanie rozwinięta w dalszej części podręcznika.

Istoty procesu karnego poszukuje się także w idei sprawiedliwości naprawczej, która opiera się na założeniu, że „ofiara przestępstwa jest we współczesnym społeczeństwie podwójnie pokrzywdzona – nie tylko przez sprawcę, lecz także przez państwo. Wyłączona jest bowiem ze współuczestnictwa w swoim własnym konflikcie, który został «skradziony» (zawłaszczony) przez państwo, a w dokonaniu tej kradzieży wyspecjalizowali się prawnicy”15. Istota sprawiedliwości naprawczej opiera się na założeniu, że każdy, kto wyrządził innemu szkodę lub krzywdę, musi ją naprawić i jej zadośćuczynić. Proces karny powinien więc być ukierunkowany na ustalenie zasad naprawienia szkody i zadośćuczynienia krzywdzie. Według sprawiedliwości naprawczej przestępstwo stanowi naruszenie zgodnych z prawem relacji występujących między ludźmi. Przestępstwo jest zachowaniem nie tyle bezprawnym, ile niechcianym. Akcent kładzie się więc na to, że szkoda i krzywda wyrządzona przestępstwem, a nie naruszenie prawa, zło spowodowane przestępstwem, a nie kara, są pierwszoplanowymi elementami. Naruszenie prawa rodzi zaś po stronie sprawcy obowiązek restytucji, naprawienia szkody i wyrównania krzywdy16.

Sprawiedliwość naprawcza opiera się na trzech filarach:

Wartością koncepcji sprawiedliwości naprawczej jest dostrzeżenie ofiary i uwzględnienie jej potrzeb oraz konieczności naprawienia szkody w wymiarze rzeczywistym i symbolicznym. Podkreśla się, że podejście zorientowane na ofiarę wymaga uwzględnienia jej potrzeb również wtedy, gdy sprawca nie został ustalony i ujęty oraz pociągnięty do odpowiedzialności. Zwraca się także uwagę, że przestępstwo dotyka nie tylko ofiarę, ale całe społeczeństwo.

Aksjologię prawa tworzy zbiór wartości zrelatywizowanych do wartości ocennych, zawartych implicite lub explicite w danym systemie prawa oraz do zasad i ocen, do których system prawa odsyła. Zbiór taki jest moralnym zapleczem prawa18. W europejskiej kulturze prawnej istotnym czynnikiem owego moralnego zaplecza prawa są prawa człowieka.

Podstawy aksjologiczne i treściowe systemu prawa wyznacza Konstytucja RP, formułując system wartości, na których opiera się porządek prawny, a za pomocą zasad prawa, wyznaczając kierunek prawodawstwa, interpretacji przepisów prawnych oraz kierunek stosowania prawa.

W Konstytucji RP znajdują się odwołania do wartości prawa w postaci wolności, godności ludzkiej, sprawiedliwości, a w preambule ustawy zasadniczej – do prawdy. Bezpośrednie odwołanie się do zasady sprawiedliwości społecznej wyrażone zostało w art. 2 Konstytucji RP, w art. 175 ust. 1 i art. 177 Konstytucji RP znalazło się zaś odwołanie do pojęcia sprawiedliwości w ujęciu konwencjonalnym.

Aksjologiczną podstawę procesu karnego stanowią więc sprawiedliwość, prawda, wolność i przyrodzona godność człowieka. Stanowią one kardynalne wartości procesu karnego. Uznanie tych wartości za fundamentalne powoduje konieczność ukształtowania procesu karnego w taki sposób, aby zapewniał respektowanie i ochronę tych wartości. Przyrodzona godność człowieka musi być chroniona w sposób zupełny i bezwarunkowy. Pozostałe wartości, tj. sprawiedliwość, prawda i wolność, nie mają charakteru absolutnego i mogą podlegać ograniczeniom, stosownie do kryteriów przewidzianych w zasadzie proporcjonalności.

Sprawiedliwość procesu sądowego, o której mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, odnosi się do tzw. sprawiedliwości proceduralnej. Sprawiedliwy proces to zatem taki, w którym występują elementy gwarancyjne uprawnień stron postępowania. Także w piśmiennictwie karnoprocesowym wskazuje się, że treścią sprawiedliwości proceduralnej jest „dążenie do osiągnięcia sprawiedliwości (słusznego rozstrzygnięcia) za pomocą odpowiednio ukształtowanych przepisów procesowych należycie chroniących, przysługujące im w toku postępowania uprawnienia”19.

W procesie karnym realizacja konstytucyjnej sprawiedliwości proceduralnej polega więc na takim ukształtowaniu przepisów postępowania, by w sposób najskuteczniejszy z możliwych zapewniała możliwość osiągnięcia sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Urzeczywistnienie sprawiedliwości proceduralnej stwarza domniemanie sprawiedliwego rozstrzygnięcia o przedmiocie procesu, czyli o winie oskarżonego.

Sprawiedliwość i prawda spełniają funkcję organizującą proces karny. W płaszczyźnie normatywnej, jako podstawowe wartości procesu karnego, determinują model, strukturę i organizację procesu karnego oraz treść przepisów prawa karnego procesowego. Proces karny jako całość, jego poszczególne stadia (etapy) oraz układ (sekwencja) czynności procesowych, a także treść przepisów, wszystko to ma być ukształtowane w taki sposób, aby rozpoznanie sprawy i jej rozstrzygnięcie było oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych oraz sprawiedliwe. Na etapie stosowania prawa prawda i sprawiedliwość determinują rozstrzygnięcie sprawy, które verba legis ma być sprawiedliwe, oraz rozpoznanie sprawy, które ma być rzetelne. Działalność organów procesowych ma być podporządkowana temu, aby rzetelnie rozpoznać sprawę, a następnie wydać sprawiedliwy werdykt20.

Sprawiedliwość i prawda jako wartości procesu karnego spełniają funkcję organizującą proces wokół tych wartości.