Prawo spadkowe ebook

Rozdział pierwszyPrzedmiot prawa spadkowego

Prawo spadkowe reguluje kompleksowo losy majątku osoby zmarłej. Założeniem regulacji zawartej w prawie spadkowym jest bowiem kontynuacja stosunków prawnych o charakterze majątkowym w sytuacji śmierci osoby fizycznej. Przepisy prawa spadkowego przesądzają zatem losy poszczególnych praw majątkowych przysługujących danej osobie i losy obciążających ją obowiązków. Z chwilą śmierci spadkodawcy prawa te i obowiązki, stosownie do regulacji księgi czwartej kodeksu cywilnego, przechodzą na określone osoby.

Co do zasady przejście praw majątkowych zmarłego na określony podmiot ma charakter generalny, co oznacza, że podmiot ten wstępuje w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego (sukcesja generalna). Mówimy wówczas o spadkobraniu czy spadkobiercy.

Normy prawa spadkowego mają jednak szerszy zasięg. Prawo spadkowe reguluje także inne aspekty majątkowe związane ze śmiercią danej osoby, które nie są spadkobraniem, czyli następstwem ogólnym. Są to np. następstwo szczególne (zapis windykacyjny), specyficzne uprawnienia osób bliskich spadkodawcy (prawo do korzystania z mieszkania, uprawnienia quasi-alimentacyjne dziadków, zachowek), sytuacja prawna wielu innych podmiotów (np. uprawnionych z tytułu zapisu zwykłego, beneficjentów polecenia spadkowego, prawa wierzycieli spadkowych).

1. Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku

prawa i obowiązki

Przedmiotem dziedziczenia są prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, które z chwilą jego śmierci przechodzą na jedną lub kilka osób, według zasad dziedziczenia uregulowanych w kodeksie cywilnym (art. 922 § 1 k.c.), z wyłączeniem jednakże tych praw i obowiązków, które bądź są ściśle związane z osobą spadkodawcy, bądź przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 2 k.c.).

Majątek ten obejmuje wiele praw natury cywilnoprawnej, to jest wynikających z szeroko rozumianego obrotu cywilnego.

Spadkiem są zatem te prawa i obowiązki zmarłego, które mają charakter cywilnoprawny, majątkowy i nie są ściśle związane z osobą spadkodawcy, a ponadto nie przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy osoby te są spadkobiercami. Zaliczamy do nich np.:

1) prawo własności rzeczy ruchomych i nieruchomych oraz udział we współwłasności, jak również uprawnienia i obowiązki prawnorzeczowe związane z własnością;

2) prawo użytkowania wieczystego i związaną z nim własność budynków i innych urządzeń wzniesionych na gruncie będącym przedmiotem użytkowania wieczystego, służebności gruntowe, zastaw lub hipotekę (wraz z zabezpieczoną wierzytelnością), własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, roszczenie samoistnego posiadacza o wykup działki gruntu, na którym wzniósł budynek, określone w art. 231 k.c.;

3) prawa i obowiązki wynikające ze stosunków umownych, z pewnymi wyjątkami;

4) roszczenia i obowiązki odszkodowawcze, z pewnymi wyjątkami;

5) majątkowe prawa autorskie, prawa do patentu, patent, prawa ochronne na wzory użytkowe;

6) w obszarze prawa rodzinnego – w zasadzie prawa i obowiązki związane z małżeńską wspólnością ustawową, a w zakresie roszczeń alimentacyjnych – raty alimentacyjne, które stały się wymagalne za życia uprawnionego lub zobowiązanego spadkodawcy;

7) prawa i obowiązki pracownika wynikające z prawa pracy, jeżeli w myśl art. 631 § 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) nie przechodzą one na wyszczególnione w tym przepisie osoby;

8) prawa i obowiązki wynikające z prawa wekslowego i czekowego (wynikające bezpośrednio z treści tych papierów wartościowych);

9) posiadanie, które nie jest prawem, ale stanem faktycznym chronionym przez prawo i rodzącym wiele skutków prawnych.

długi spadkowe

Niezależnie od powyższego, prawo spadkowe przewiduje, że w skład spadku wchodzą obowiązki, które wprawdzie nie obciążały spadkodawcy, bo nie wynikały ze stosunków prawnych istniejących za życia spadkodawcy, ale powstały w związku z jego śmiercią lub później i zaliczane są do długów spadkowych. Do tej grupy obowiązków (długów spadkowych) należą:

1) koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku (art. 922 § 3 k.c.), tj. wydatki poniesione na wykup miejsca na grób, trumnę, ceremonię pogrzebową, wystawienie nagrobka;

2) koszty postępowania spadkowego, takie jak: koszty zabezpieczenia spadku, spisu inwentarza, ogłoszenia testamentu, przesłuchania świadków testamentu ustnego, koszty związane z wykonawcą testamentu, koszty zarządu spadkiem nieobjętym, wynagrodzenie wykonawcy testamentu i kuratora spadku;

3) zaspokojenie roszczeń o zachowek;

4) wykonanie zapisów zwykłych i poleceń;

5) obowiązek dostarczania małżonkowi i innym osobom bliskim zmarłego mieszkania i urządzenia domowego, w zakresie dotychczasowym, przez okres trzech miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy, o którym mowa w art. 923 k.c.;

6) zaspokojenie żądań małżonka spadkodawcy dotyczących przeniesienia własności przedmiotów urządzenia domowego ponad jego udział, o którym mowa w art. 939 k.c.;

7) dostarczanie środków utrzymania dziadkom spadkodawcy, o którym mowa w art. 938 i 966 k.c.

2. Prawa i obowiązki niewchodzące w skład spadku

Przepisy spadkowe nie mają zastosowania do wielu praw i obowiązków, co do których, z natury rzeczy, nie wchodzi w grę ich dziedziczenie w drodze spadkobrania, oraz takich praw, które na podstawie szczególnych przepisów przechodzą na oznaczone osoby. Zaliczyć tu należy prawa i obowiązki publicznoprawne, osobiste, rodzinne oraz te, które z mocy przepisów szczególnych przechodzą na oznaczone osoby, bez względu na to, czy są one spadkobiercami.

2.1. Prawa i obowiązki publicznoprawne

prawa i obowiązkiniepodlegającedziedziczeniu

Dziedziczeniu nie podlegają prawa i obowiązki wynikające ze stosunków karnoprawnych i dyscyplinarnych, jak na przykład obowiązek zapłaty grzywien, kar pieniężnych, nawet jeżeli orzeczono je za życia spadkodawcy. Podobnie do spadku nie wchodzą obowiązki podatkowe. Spadkobierca nie dziedziczy zatem podatku i nie przysługują mu uprawnienia spadkodawcy w tym zakresie. Przepisy podatkowe zawierają odrębną regulację dotyczącą tego zagadnienia.

2.2. Prawa i obowiązki osobiste zmarłego

dobra osobiste

Dobra osobiste zmarłego (np. nazwisko, pseudonim, wizerunek, cześć), jak również prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego (użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej, służebność osobista, prawo dożywocia, renta), nie wchodzą w skład spadku.

prawo do grobu

Prawo do grobu, co do zasady, również traktowane jest jako prawo niemajątkowe, niepodlegające dziedziczeniu. Uprawnienie do pochowania w grobie zmarłego, urządzenie wystroju grobu, wystawienie nagrobka, składanie kwiatów i wieńców czy palenie zniczy to uprawnienia mające charakter osobisty. Tylko w sytuacji, gdy w grobie nie została złożona żadna osoba zmarła, a mające charakter niemajątkowy uprawnienie osoby, która nabyła prawo do grobu, do decydowania o przeznaczeniu grobu wygasło (np. ze względu na śmierć tej osoby) i nie ma innej osoby, której uprawnienie to przysługuje – tego typu uprawnienie ma charakter wyłącznie majątkowy.

prawazależneod cechosobistych

Nie należą do spadku także prawa lub obowiązki, których realizacja uzależniona jest od osobistych cech zmarłego. W związku z tym na przykład z chwilą śmierci przyjmującego zamówienie wygasa umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie (namalowanie obrazu, napisanie utworu muzycznego, wiersza itp.); w braku odmiennej umowy wskutek śmierci przyjmującego zlecenie wygasa też umowa-zlecenie.

prawawynikającez naruszeniadóbr

Nie wchodzą do spadku prawa niemajątkowe płynące z naruszenia dóbr osobistych oraz te spośród praw, które mają na celu wyłącznie zaspokojenie interesu pokrzywdzonego, np. roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Prawo to bowiem gaśnie w chwili śmierci osoby, której dobro osobiste zostało naruszone. Jedyny wyjątek stanowi art. 445 § 3 k.c. Zgodnie z nim roszczenie o zadośćuczynienie jest dziedziczne tylko wtedy, jeżeli za życia spadkodawcy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo z tego tytułu wytoczono za życia poszkodowanego.

2.3. Prawa i obowiązki rodzinne

Niektóre prawa i obowiązki wynikające ze stosunków rodzinnych podlegają dziedziczeniu. Nie wchodzą natomiast w skład spadku prawa i obowiązki wynikające z małżeństwa, władzy rodzicielskiej, żądania rozwodu, unieważnienia małżeństwa, ustalenia ojcostwa, zaprzeczenia ojcostwa przez męża matki, ustalenia i zaprzeczenia macierzyństwa, żądania rozwiązania przysposobienia. Nie podlegają dziedziczeniu również prawa i obowiązki wynikające z alimentacji. Gasną one zarówno w przypadku śmierci uprawnionego, jak i zobowiązanego. Jedynie w sytuacji gdy raty alimentów stały się wymagalne przed śmiercią zobowiązanego lub uprawnionego – obowiązek lub prawo ich zapłaty przechodzą na spadkobierców.

2.4. Prawa i obowiązki przechodzące na oznaczone osoby na podstawie przepisów szczególnych

Liczne przepisy szczególne określają zasady przejścia praw i obowiązków zmarłego na określone osoby, bez względu na to, czy są one spadkobiercami, czy też nie.

najem lokalu

W zakresie prawa najmu lokalu mieszkalnego art. 691 k.c. przewiduje, że w razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Osoby te wstępują w stosunek najmu, jeżeli stale zamieszkiwały z najemcą w lokalu do chwili jego śmierci. W braku powyższych osób stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa.

ubezpieczenie na życie

W zakresie umów ubezpieczeń na życie art. 831 § 1 k.c. daje ubezpieczonemu prawo do swobodnego dysponowania sumą ubezpieczenia na wypadek jego śmierci. Może on wskazać jedną lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia na wypadek jego śmierci; może również zawrzeć umowę ubezpieczenia na okaziciela. Suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym, ale przechodzi na konkretne osoby oznaczone w polisie.

rachunki i lokaty bankowe

Także prawo bankowe (ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 128 z późn. zm.) co do rachunków oszczędnościowych, rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych i rachunków terminowej lokaty oszczędnościowej zmarłego przewiduje w art. 55 pkt 1, że w razie śmierci posiadacza tych rachunków bank jest obowiązany wypłacić z nich kwotę wydatkowaną na koszty pogrzebu posiadacza rachunku osobie, która przedstawi rachunki stwierdzające wysokość poniesionych przez nią wydatków – w wysokości nieprzekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu, zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku. Zgodnie z art. 56 pr. bank. posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może pisemnie polecić bankowi dokonanie po jego śmierci wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej (dyspozycja wkładem na wypadek śmierci), przy czym kwota wypłaty, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku.

udziały w spółdzielni

Ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 21) w art. 16 § 3 przewiduje, że członek spółdzielni może w deklaracji lub odrębnym pisemnym oświadczeniu złożonym w spółdzielni wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest po jego śmierci wypłacić udziały. Prawo z tego tytułu nie należy do spadku. Ponadto ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1222 z późn. zm.) w art. 9 ust. 3 przewiduje, że spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego nie przechodzi na spadkobierców. Jeżeli przysługiwało ono małżonkom, z chwilą śmierci jednego z małżonków prawo to przypada drugiemu małżonkowi (art. 14).

Rozdział drugiZagadnienia ogólne związane z dziedziczeniem

1. Otwarcie spadku i pojęcie dziedziczenia

otwarcie spadku

Śmierć danej osoby wywołuje wiele skutków prawnych w zakresie praw i obowiązków majątkowych zmarłego. Zespół tych skutków na gruncie prawa spadkowego określa się terminem „otwarcie spadku”. Tak więc spadek otwiera się zawsze z chwilą śmierci spadkodawcy (art. 924 k.c.) i w tym samym czasie spadkobiercy nabywają prawa i obowiązki zmarłego, które podlegają dziedziczeniu (art. 925 k.c.), a osoba uprawniona z tytułu zapisu windykacyjnego nabywa z tą chwilą przedmiot zapisu (art. 9811 § 1 k.c.).

akt zgonu

Chwilę zgonu, a zarazem chwilę otwarcia spadku ustala się na podstawie aktu zgonu. Akty stanu cywilnego, w tym akt zgonu, są bowiem wyłącznym dowodem okoliczności, które stwierdzają (art. 3 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego, Dz. U. poz. 1741 z późn. zm.). Do wszczęcia jakiegokolwiek postępowania spadkowego niezbędne jest przedłożenie aktu zgonu, gdyż okoliczności, że dana osoba nie żyje i że zmarła w oznaczonej chwili, nie można wykazać w inny sposób.

uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu

W razie uznania za zmarłego lub sądowego stwierdzenia zgonu chwila śmierci danej osoby jest oznaczana przez sąd w postanowieniu o stwierdzeniu zgonu lub uznaniu za zmarłego (art. 538 k.p.c. i art. 31 k.c.), choć i tak na podstawie tych orzeczeń sporządza się akt zgonu.

Chwila otwarcia spadku decyduje nie tylko o tym, kiedy spadkobierca nabywa spadek, a zapisobierca windykacyjny przedmiot tego zapisu, lecz także jest ona miarodajna dla oceny zdolności spadkobiercy do dziedziczenia, zdolności zapisobiercy windykacyjnego do nabycia przedmiotu zapisu, składu majątku spadkowego, skuteczności zapisu windykacyjnego.

dziedziczenie

Dziedziczenie określane jest jako przejście na spadkobiercę praw i obowiązków majątkowych zmarłego pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna). Oznacza to, że na skutek jednego zdarzenia, jakim jest otwarcie spadku (śmierć spadkodawcy), oznaczona osoba wstępuje w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego z mocy prawa. Jeżeli jest kilku spadkobierców, nabywają oni wspólnie spadek jako całość, a prawa każdego z nich do spadku (w tym do każdej rzeczy spadkowej) wyrażają się ułamkiem, tj. częścią idealną, niewyodrębnioną. Nabycie spadku z chwilą śmierci spadkodawcy następuje co prawda z mocy prawa, ale nie ma charakteru ostatecznego. Spadkobierca może bowiem już po otwarciu spadku spadek ten odrzucić, może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia lub być wyłączony od dziedziczenia.

powołaniedo spadku

Powołanie do spadku, czyli możliwość stania się spadkobiercą, może wynikać bądź z testamentu, bądź z ustawy (art. 926 § 1 k.c.). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2 k.c.). Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie dziedziczenie ustawowe co do części spadku co do zasady następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 3 k.c.).

2. Zdolność do dziedziczenia

Powołanie do spadku odnosi swój skutek tylko wtedy, gdy spadkobierca ma zdolność dziedziczenia, czyli spełnia określone przez prawo wymagania.

Prawo spadkowe przewiduje, że spadkobiercą może być osoba fizyczna i osoba prawna pod pewnymi warunkami.

2.1. Osoba fizyczna

zdolność do dziedziczenia

Osoba fizyczna, co do zasady, od chwili swojego urodzenia ma zdolność do dziedziczenia, czyli może nabyć prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku, gdyż od tego momentu nabywa zdolność do bycia podmiotem jakichkolwiek praw. Aby stać się spadkobiercą, osoba fizyczna musi żyć w chwili otwarcia spadku i musi przeżyć spadkodawcę (art. 927 § 1 k.c.). Nie może zatem być spadkobiercą osoba, która zmarła przed spadkodawcą, równocześnie ze spadkodawcą lub też w chwili otwarcia spadku jeszcze się nie urodziła.

dziecko poczęte

Prawo spadkowe dopuszcza jednakże możliwość dziedziczenia w stosunku do dziecka poczętego, a jeszcze nienarodzonego w chwili otwarcia spadku. Dziecko to ma zdolność dziedziczenia, ale pod warunkiem że urodzi się żywe (art. 927 § 2 k.c.).

2.2. Osoba prawna

gmina i Skarb Państwa

Osoba prawna może być spadkobiercą tylko wtedy, jeżeli istnieje w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1 k.c.), gdyż może być podmiotem jakichkolwiek praw dopiero od chwili swojego powstania. Jedynymi osobami prawnymi, którym samo prawo spadkowe daje status spadkobiercy, są gmina (ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy) i Skarb Państwa. Są one spadkobiercami ustawowymi w braku krewnych i powinowatych spadkodawcy, określonych w ustawie. Inne osoby prawne mogą być spadkobiercami tylko na podstawie testamentu.

fundacja

Wyjątkiem, który uzasadnia dziedziczenie przez osobę prawną nieistniejącą w chwili otwarcia spadku, jest fundacja ustanowiona w testamencie (art. 927 § 3 k.c.). Może ona nie istnieć w chwili śmierci spadkodawcy, ale jeżeli zostanie wpisana do rejestru fundacji w terminie 2 lat od ogłoszenia testamentu, może być spadkobiercą.

3. Niegodność dziedziczenia

podstawyniegodności

W niektórych sytuacjach faktycznych względy natury etycznej przemawiają przeciwko temu, aby dana osoba dziedziczyła po spadkodawcy. Wyłączeniu takiej osoby od dziedziczenia służy instytucja niegodności dziedziczenia, uregulowana w art. 928 k.c.

Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, jeżeli:

1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,

2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,

3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

termin

Niegodność nie następuje z mocy prawa, ale wymaga wydania orzeczenia sądowego. Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim dana osoba może jednak wystąpić tylko w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się o przyczynie niegodności, i nie później niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku (art. 929 k.c.).

Z żądaniem tym można wystąpić dopiero po otwarciu spadku.

skutkiniegodności

Wydane przez sąd orzeczenie wywołuje skutek wsteczny, tj. wyłącza spadkobiercę od dziedziczenia, tak jakby nie dożył on otwarcia spadku (art. 928 § 2 k.c.). Oznacza to, że udział, który miałby przypaść niegodnemu, przypada innym osobom: współspadkobiercom testamentowym na zasadzie podstawienia lub przyrostu albo spadkobiercom ustawowym. Niegodny dziedziczenia nie ma też prawa do zachowku i zapisu (art. 972 k.c.). Skutki niegodności nie rozciągają się natomiast na zstępnych niegodnego. Nadto dotyczą one wyłączenia dziedziczenia tylko po tym spadkodawcy, co do którego niegodny dopuścił się wyżej wymienionych czynów.

skutkiprzebaczenia

Spadkobierca nie może jednak być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył (art. 930 § 1 k.c.). Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 930 § 2 k.c.). Przebaczenie jest aktem o charakterze uczuciowym i może być wyrażone w dowolny sposób. Ważne, by spadkodawca miał świadomość czynów skutkujących możliwością uznania za niegodnego i by działał z wolą puszczenia w niepamięć tych czynów.

4. Uprawnienia małżonka i innych osób bliskich, zamieszkałych ze spadkodawcą

termin

Niezależnie od tego, czy w danym przypadku ma miejsce dziedziczenie ustawowe, czy testamentowe, małżonkowi i osobom bliskim spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, przysługuje pewne szczególne uprawnienie: mają oni prawo do korzystania w ciągu 3 miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne (art. 923 § 1 k.c.). Uprawnienie powyższe przysługuje małżonkowi, to znaczy osobie pozostającej ze spadkodawcą w ważnym związku małżeńskim i trwale zamieszkującemu ze spadkodawcą, niezależnie od tego, czy małżonek i spadkodawca prowadzili wspólne gospodarstwo domowe. O tym natomiast, kto jest tzw. osobą bliską, decydują konkretne okoliczności faktyczne. Osoba bliska również musi zamieszkiwać ze spadkodawcą w sposób trwały.

Uprawnienie powyższe nie jest zależne od powołania danej osoby do spadku. Nie ogranicza także uprawnień małżonka i innych osób bliskich spadkodawcy, które wynikają z najmu lokali lub ze spółdzielczego prawa do lokalu (art. 923 § 2 k.c.).

Rozdział trzeciDziedziczenie ustawowe

Polski system prawny zna dwa tytuły powołania do dziedziczenia: testamentowe i ustawowe. Spadkodawca w ramach swobody testowania ma możliwość powołania spadkobiercy w testamencie, wskazując, jakie osoby i w jakiej części mają dziedziczyć pozostały po nim majątek. W przypadku gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, testament z jakichkolwiek przyczyn jest nieważny lub został przez spadkodawcę odwołany albo też osoby wskazane w nim jako spadkobiercy zostały uznane za niegodne dziedziczenia, nie istniały w chwili otwarcia spadku, nie przeżyły spadkodawcy lub odrzuciły spadek z testamentu – w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe.

Dziedziczenie ustawowe to zawarty w kodeksie cywilnym system reguł określający, które z osób najbliższych spadkodawcy, w jakiej kolejności i w jakiej części są powołane do dziedziczenia. Ustawodawca wyraził w ustanowieniu tych zasad pewną dorozumianą wolę spadkodawcy, który w wypadku, gdyby nie mógł lub nie chciał sporządzić testamentu, pozostawia ustalenie swoich następców prawnych jednolicie ustalonym regułom kodeksowym.

1. Porządek dziedziczenia ustawowego

wyłączenia

Prawo spadkowe wyróżnia pięć grup podmiotów, które powołane są do spadku z ustawy. Grupy te dochodzą do dziedziczenia w ustalonej kolejności, w ten sposób, że jeśli grupa wcześniejsza dochodzi do dziedziczenia – dalsza grupa jest od niego wyłączona.

Należy tu podkreślić, że w niektórych sytuacjach dana osoba, chociaż żyje i powołana byłaby do spadku w konkretnych okolicznościach faktycznych – nie stanie się spadkobiercą, jeżeli ustawa nakazuje traktować ją tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. Ma to miejsce w stosunku do osób, które: zostały uznane za niegodne dziedziczenia, zrzekły się dziedziczenia, odrzuciły spadek, zostały wyłączone od dziedziczenia.

1.1. Pierwsza grupa dziedziczących – małżonek i zstępni spadkodawcy

W pierwszej kolejności do spadku z ustawy powołani są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku (art. 931 § 1 k.c.).

wysokośćudziałówspadkowych

Oznacza to, że gdy spadkodawca pozostawił małżonka i jedno dziecko, dziedziczą oni po połowie to, co pozostawił spadkodawca. Jeżeli z małżonkiem spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia troje dzieci, wszyscy dziedziczą po jednej czwartej. Gdy dzieci jest więcej niż troje, małżonkowi zawsze przypada jedna czwarta część, a pozostałe trzy czwarte dzieli się po równo na wszystkie dzieci.

Pamiętać należy, że współmałżonek, jeśli pomiędzy spadkodawcą a nim istniał ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej, posiada w zasadzie prawo do połowy majątku dorobkowego (w konkretnych okolicznościach faktycznych sąd może uznać, że jest to inny ułamek niż 1/2). Ułamek w majątku dorobkowym małżonka żyjącego nie należy do spadku. Dziedziczeniu podlega tylko ułamek w majątku dorobkowym spadkodawcy. Z chwilą śmierci spadkodawcy majątek wspólny jego i jego żyjącego małżonka staje się – z jednej niepodzielnej masy stanowiącej tzw. wspólność łączną – współwłasnością ułamkową. Dziedziczenie obejmuje tylko ułamek pozostały po zmarłym małżonku.

definicjamałżonka

Za małżonka uznaje się każdego, kto w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał z nim w związku małżeńskim. Nie ma znaczenia fakt wspólnego zamieszkiwania czy pożycia lub też jego brak.

rozwód i separacja

Wyjątek stanowi zasada, zgodnie z którą przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji (art. 9351 k.c.), czyli małżonek, wobec którego orzeczono separację, podobnie jak małżonek rozwiedziony, nie dochodzi do dziedziczenia.

Szczególna sytuacja zachodzi w przypadku, gdy w chwili śmierci spadkodawcy trwało postępowanie rozwodowe lub o separację. Samo postępowanie w tych okolicznościach podlega umorzeniu (art. 446 k.p.c.), ale w określonych przypadkach i w odrębnym procesie może nastąpić wyłączenie pozostałego przy życiu małżonka od dziedziczenia, mimo że nie doszło do orzeczenia rozwodu czy separacji. Otóż małżonek spadkodawcy może zostać wyłączony od dziedziczenia na podstawie wyroku sądowego, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione (art. 940 § 1 k.c.). Spadkodawca – bez względu na to, czy w procesie o rozwód był pozwanym, czy powodem – musi zgłosić żądanie orzeczenia o winie, nawet o winie obu stron. Żądanie zaniechania orzeczenia o winie obu małżonków wyłącza dopuszczalność dowodzenia o winie pozostałego przy życiu małżonka. Wystąpieniem o rozwód z winy małżonka jest także wyrażenie przez spadkodawcę pozwanego w sprawie o rozwód zgody na rozwód z winy powoda. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Z pozwem może wystąpić każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Termin do wytoczenia powództwa wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku (art. 940 § 2 k.c.). W procesie o wyłączenie małżonka spadkodawcy od dziedziczenia sąd ustala, czy żądanie rozwodu przez spadkodawcę było uzasadnione oraz czy małżonek spadkodawcy był winny rozkładu pożycia małżeńskiego.

dzieci

Dzieci spadkodawcy zawsze wyłączają od dziedziczenia dalsze grupy spadkobierców, co oznacza, że w braku małżonka spadkodawcy tylko one powołane są do dziedziczenia i dziedziczą całość spadku w częściach równych. Dzieci spadkodawcy dziedziczą po nim niezależnie od tego, czy są to dzieci z małżeństwa, czy też dzieci pozamałżeńskie. Nieistotne jest zatem, czy ich status dziecka wynika z faktu, że urodziły się w małżeństwie, czy też spadkodawca je uznał, czy nastąpiło sądowe ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa. Na równi z dziećmi własnymi traktowane są dzieci przysposobione (o czym niżej).

wnukii prawnuki

Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który przypadałby temu dziecku, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, czyli np. wnuków, prawnuków itd. (art. 931 § 2 k.c.). Ponadto ma on zastosowanie, gdy ustawa nakazuje traktować dziecko spadkodawcy jak osobę, która nie dożyła otwarcia spadku (np. niegodnego dziedziczenia). Jeżeli więc dla przykładu spadkodawca miał dwoje dzieci, z czego jedno zmarło przed nim, pozostawiając dwoje własnych dzieci, czyli wnuków spadkodawcy, to przy braku małżonka do dziedziczenia powołani będą pozostałe przy życiu dziecko spadkodawcy w 1/2 części i wnuki spadkodawcy po 1/4 części.

1.2. Druga grupa dziedziczących –małżonek, rodzice i rodzeństwo

W przypadku braku zstępnych spadkodawcy (dzieci, wnuków itd.) do spadku z ustawy powołani są jego małżonek i rodzice (art. 932 § 1 k.c.).

małżonek a krewni

Jeżeli zatem spadkodawca nie pozostawił zstępnych (lub są oni traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku), jego małżonek dziedziczy w zbiegu z rodzicami spadkodawcy. Udział spadkowy każdego z rodziców wynosi wówczas 1/4 całości spadku. Tylko jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku (art. 932 § 2 k.c.). Także gdy do spadku dochodzi małżonek i jeden z rodziców spadkodawcy, a brak jest rodzeństwa i dzieci rodzeństwa, udziały małżonka i żyjącego rodzica wynoszą po połowie (art. 932 § 6 k.c.).

Rodzice spadkodawcy zawsze dziedziczą przed rodzeństwem spadkodawcy. Nawet gdy spadkodawca nie pozostawił ani zstępnych, ani małżonka – cały spadek dziedziczą jego rodzice w częściach równych (art. 932 § 3 k.c.).

Rodzeństwo spadkodawcy dochodzi do dziedziczenia tylko wówczas, gdy choćby jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku. Udział spadkowy, który przypadłby takiemu rodzicowi, przypada wówczas rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli zaś otwarcia spadku nie dożyło któreś z rodzeństwa, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który przypadłby mu, przypada tym właśnie zstępnym (art. 932 § 4 i 5 k.c.).

Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem czy dziećmi rodzeństwa spadkodawcy, ma charakter sztywny i zawsze wynosi połowę (art. 933 § 1 k.c.). Jeżeli zaś spadkodawca nie pozostawił żadnych krewnych z grupy pierwszej i drugiej – cały spadek przypada małżonkowi (art. 933 § 2 k.c.).

1.3. Trzecia grupa dziedziczących– dziadkowie spadkodawcy

Dziadkowie spadkodawcy powołani są do dziedziczenia z ustawy tylko wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa (lub gdy ci nie chcą czy nie mogą dziedziczyć). Dziedziczą oni spadek w częściach równych. Bez znaczenia jest okoliczność, czy dziadkowie pozostawali w związku małżeńskim. Jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział, który przypadłby mu, dziedziczą jego dzieci, a gdy któreś z tych nie żyje – przypadający na niego udział – jego dzieci i dalej kolejni zstępni. Dopiero gdy ten z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku po wnuku, nie pozostawił w chwili otwarcia spadku żadnych zstępnych – jego udział dziedziczą pozostali dziadkowie spadkodawcy w częściach równych (art. 934 k.c.).

1.4. Czwarta grupa dziedziczących –pasierbowie spadkodawcy

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił ani małżonka, ani żadnych krewnych z wyższych grup, w grę wchodzi dziedziczenie z ustawy przez dzieci małżonka spadkodawcy. Pasierbowie dziedziczą wówczas spadek w częściach równych. Jednak warunkiem powołania do dziedziczenia jest to, by w chwili otwarcia spadku nie żyło już żadne z naturalnych rodziców pasierba. Dziedziczyć będą tylko ci spośród dzieci małżonka spadkodawcy, którzy warunek ten spełniają (art. 9341 k.c.).

1.5. Piąta grupa dziedziczących – gmina i Skarb Państwa

gmina i Skarb Państwa

W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy powołanych do dziedziczenia z ustawy spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 k.c.). Gmina i Skarb Państwa są zatem spadkobiercami dochodzącymi do dziedziczenia w ostatniej kolejności. Ponieważ prawo polskie nie przewiduje, by jakaś masa majątkowa mogła zostać bezdziedziczna, ci ostatni spadkobiercy nie mogą spadku odrzucić.

2. Dziedziczenie przez osoby przysposobione i dziedziczenie po nich

Dzieci przysposobione są traktowane na równi z dziećmi własnymi. Jednakże dziedziczenie przez osobę przysposobioną (adoptowaną) oraz po niej uzależnione jest od rodzaju przysposobienia.

adopcja pełna

W przypadku przysposobienia tzw. pełnego (art. 121 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2082 z późn. zm.) pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym powstaje taki stosunek jak między rodzicami a dziećmi. Przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego, a skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego (art. 121 § 2 i 4 k.r.o.) Dlatego też przysposobiony dziedziczy wtedy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jakby był dzieckiem przysposabiającego. Podobnie przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jakby przysposabiający był rodzicem przysposobionego (art. 936 § 1 k.c.).

Oczywiście przysposobiony nie dziedziczy wtedy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim (art. 936 § 2 k.c.), gdyż przysposobienie pełne powoduje ustanie praw i obowiązków przysposobionego wynikających z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również ustanie praw i obowiązków tych krewnych względem niego (art. 121 § 3 k.r.o.).

adopcja przez jednegomałżonka

Jeżeli przysposobienia dokonał tylko jeden małżonek – współmałżonek przysposabiającego nie dziedziczy po przysposobionym i jego krewnych, a przysposobiony nie dziedziczy po małżonku przysposabiającego i jego krewnych, bo pomiędzy przysposobionym a małżonkiem przysposabiającego nie powstaje żaden stosunek prawny. W wypadku natomiast, gdy jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, § 2 art. 936 k.c. nie stosuje się względem tego małżonka (rodzica dziecka) i jego krewnych, a jeżeli takie przysposobienie nastąpiło po śmierci drugiego z rodziców przysposobionego, także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały w orzeczeniu o przysposobienie utrzymane (art. 936 § 3 k.c.).

adopcjaniepełna

W przypadku tzw. przysposobienia niepełnego (art. 124 k.r.o.) stosunek prawny (więź) powstaje tylko pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym oraz jego zstępnymi. W tym przypadku prawo spadkowe przewiduje następujące reguły:

1) przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy;

2) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych;

3) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający; poza tym przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa (art. 937 k.c.).

3. Szczególne uprawnienia quasi-alimentacyjne dziadków spadkodawcy

Jak już wyżej była mowa, dziadkowie spadkodawcy należą do trzeciej grupy spadkobierców. Powołani są oni do dziedziczenia z ustawy tylko wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa lub gdy ci nie chcą czy nie mogą dziedziczyć. Jeżeli dziadkowie nie dochodzą do dziedziczenia, gdyż w konkretnych okolicznościach dziedziczą spadkobiercy z grupy pierwszej lub drugiej, to jednak prawo spadkowe przewiduje dla nich pewne szczególne uprawnienie, będące niejako przedłużeniem obowiązku alimentacyjnego ich wnuka. Skoro bowiem na zmarłym (ich wnuku) z mocy przepisów prawa rodzinnego (art. 128 k.r.o.) ciąży względem dziadków ustawowy obowiązek alimentacyjny, to niekiedy śmierć wnuka może postawić dziadków w bardzo niekorzystnej sytuacji finansowej. Dziadkowie spadkodawcy, jeśli znajdują się w niedostatku i nie mogą otrzymać należnego im utrzymania od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, mogą żądać od spadkobiercy nieobciążonego takim obowiązkiem środków utrzymania w stosunku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci dziadkom spadkodawcy sumę pieniężną odpowiadającą wartości 1/4 części swojego udziału spadkowego (art. 938 k.c.).

przesłankiroszczeniadziadków

Z powyższego przepisu wynika, że przesłankami koniecznymi do dochodzenia takiego roszczenia przez dziadków są:

– pozostawanie przez nich w niedostatku, czyli brak możliwości zaspokojenia swoich minimalnych potrzeb w całości lub w części;

– brak możliwości otrzymania należnych środków na utrzymanie od osób zobowiązanych ustawowo do ich alimentacji (współmałżonka, krewnych w linii prostej, rodzeństwa);

– brak powołania dziadków do dziedziczenia po spadkodawcy (według ustawy lub w testamencie);

– brak obowiązku alimentacyjnego wobec dziadków po stronie spadkobiercy.

powództwo

Przy spełnieniu powyższych przesłanek dziadkowie mogą dochodzić swoich roszczeń, jeśli spadkobierca dobrowolnie nie chce ich spełnić, poprzez wytoczenie powództwa o dostarczanie środków utrzymania. Spadkobierca może jednak zwolnić się z tego obowiązku poprzez wypłacenie uprawnionym dziadkom kwoty odpowiadającej wartości 1/4 swojego udziału spadkowego. Obowiązek uczynienia przez spadkobierców zadość temu obowiązkowi powstaje już od chwili otwarcia spadku. Roszczenie nie podlega przedawnieniu, toteż może być dochodzone znacznie później, w chwili ziszczenia się przesłanek jego dochodzenia.

Analogiczne uprawnienie dziadków przewiduje prawo spadkowe przy dziedziczeniu testamentowym (art. 966 k.c.).

4. Uprawnienie małżonka do przedmiotów urządzenia domowego

Przedmioty urządzenia domowego podlegają dziedziczeniu według zasad ogólnych. Oznacza to, że własność tych przedmiotów przechodzi z chwilą śmierci spadkodawcy na wszystkich jego spadkobierców w częściach ułamkowych odpowiadających wielkości ich udziałów w całości spadku.

szczególneprawomałżonka

W przypadku dziedziczenia ustawowego przez małżonka spadkodawcy, małżonkowi temu przysługuje jednak względem tych rzeczy szczególne prawo. Otóż małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali razem z nim w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie zwykłym (art. 939 § 1 k.c.). Uprawnienie małżonka wynikające z cytowanego przepisu realizowane jest w ten sposób, że małżonek może wystąpić z roszczeniem przeciwko pozostałym spadkobiercom o przeniesienie na niego udziału danego spadkobiercy we współwłasności przedmiotu urządzenia domowego, który to udział odziedziczył z ustawy po spadkodawcy. Małżonek może takie uprawnienie realizować względem każdego z przedmiotów urządzenia domowego.

przesłanki dochodzenia roszczenia

Przesłankami koniecznymi dochodzenia roszczenia, o jakim mowa, są:

– korzystanie przez małżonka z przedmiotów wspólnie ze spadkodawcą lub samodzielnie;

– pozostawanie w związku małżeńskim oraz istnienie wspólnego pożycia, gdyż uprawnienie powyższe nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy (art. 939 § 2 k.c.), co jednak nie oznacza zawsze konieczności wspólnego zamieszkiwania;

– dziedziczenie przez tego małżonka z ustawy i w zbiegu z innymi spadkobiercami, którzy nie są jednak zstępnymi spadkodawcy mieszkającymi z nim w chwili jego śmierci, gdyż jeżeli choćby jeden ze zstępnych spadkodawcy dziedziczący razem z małżonkiem zamieszkiwał razem ze spadkodawcą do chwili jego śmierci – uprawnienie małżonkowi nie przysługuje;

– brak innych przesłanek wyłączających dziedziczenie, takich jak uznanie za niegodnego, zrzeczenie się dziedziczenia, odrzucenie spadku.

roszczeniaa ustrójmajątkowy

Trzeba przy tym zauważyć, że z powyższym roszczeniem może wystąpić małżonek bez względu na to, w jakim ustroju majątkowym małżonkowie pozostawali w chwili śmierci spadkodawcy. Skoro najczęściej ustrojem tym jest wspólność majątkowa, to uprawnionemu małżonkowi co do przedmiotów nabytych w trakcie małżeństwa z reguły będzie już z tego tytułu przysługiwał udział w ich współwłasności, najczęściej wynoszący połowę.

Rozdział czwartyTestament i dziedziczenie testamentowe

1. Testament

1.1. Swoboda testowania

swobodatestowania

Jedną z głównych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Oznacza ona, że osoba fizyczna w drodze czynności prawnej ma możliwość zadysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Dyspozycje te w prawie spadkowym noszą nazwę rozrządzeń.

Swoboda testowania nie oznacza jednak, że istnieje zupełna dowolność w podejmowaniu tych czynności. Prawo spadkowe przyjęło zasadę, że rozrządzenia na wypadek śmierci mogą być dokonywane tylko w formie ściśle określonej czynności prawnej i nie mogą naruszać pewnych reguł, które zawarte są w przepisach bezwzględnie obowiązujących.

1.2. Zagadnienia ogólne związane z testamentem

1.2.1. Pojęcie testamentu

testament uznania niegodności

Samo słowo „testament” używane jest w dwóch znaczeniach: jako dokument, który zawiera oświadczenie woli testatora, i jako czynność prawna posiadająca określone cechy. Testament to jedyna czynność prawna, w której osoba fizyczna może rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci (art. 941 k.c.). Wynika z tego, że nie jest dopuszczalne ani zawarcie umowy dziedziczenia, ani też dokonanie darowizny na wypadek śmierci.

1.2.2. Cechy czynności prawnej będącej testamentem i treść testamentu

cechytestamentu

Czynność prawna obejmująca sporządzenie testamentu charakteryzuje się tym, że:

– jest to czynność jednostronna, gdyż oświadczenie woli testatora nie jest kierowane do żadnej osoby czy też organu, a co więcej – nie musi być nikomu znane;

– musi być sporządzona w formie ściśle przez prawo określonej, gdyż inaczej jest nieważna (art. 958 k.c.);

– testament może być sporządzony i odwołany tylko osobiście przez spadkodawcę (art. 944 § 2 k.c.), nie można go sporządzić ani przez przedstawiciela ustawowego, ani przez pełnomocnika, ani też nie jest możliwe upoważnienie osoby trzeciej do wskazania spadkobierców lub ich wyboru spośród kilku określonych przez spadkodawcę osób;

– spadkodawca może w każdym czasie odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia (art. 943 k.c.), co oznacza, że nie można zrzec się odwołania testamentu lub zobowiązać się do jego nieodwołania, gdyż takie oświadczenia spadkodawcy, jako sprzeczne z prawem, byłyby nieważne;

– za życia spadkodawcy nie wywołuje żadnych zmian w jego sferze majątkowej ani nie daje żadnych praw osobom, które mocą testamentu mają być powołane do spadku;

– skutki testamentu powstają dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy.

rozrządzenie na wypadek śmierci

Testament może zawierać różnego rodzaju rozrządzenia spadkodawcy na wypadek jego śmierci. Do najczęściej spotykanych należą: powołanie jednego lub kilku spadkobierców do całości spadku lub do jego części, ustanowienie zapisu zwykłego, ustanowienie polecenia testamentowego, wydziedziczenie, powołanie wykonawcy testamentu. Od dnia 23 października 2011 r. testament może zawierać także ustanowienie zapisu windykacyjnego. Testament może także wyłączać osobę należącą do kręgu spadkobierców ustawowych od dziedziczenia, nie powołując spadkobiercy testamentowego (testament negatywny).

1.2.3. Odwołalność testamentu

odwołanietestamentu

Jak już wyżej była mowa, testament może być w każdej chwili odwołany w całości albo w części. Odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź w ten sposób, że w zamiarze odwołania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 k.c.). Spadkodawca może odwołać testament tylko osobiście (nie może zrobić tego przez pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego), tylko wówczas, gdy posiada zdolność testowania w chwili odwoływania testamentu i nie działa pod wpływem wad oświadczeń woli (o czym niżej). W nowo sporządzonym testamencie wola odwołania poprzedniego może być wyrażona bezpośrednio słowami lub wola ta może być dorozumiana (spadkodawca zamieszcza w testamencie takie postanowienia, które nie dadzą się pogodzić z treścią poprzedniego testamentu). Jeżeli spadkodawca odwołał tylko niektóre spośród postanowień testamentowych – inne pozostają w mocy. Jeżeli natomiast sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 k.c.). Powyższa reguła interpretacyjna służy usuwaniu wątpliwości co do wzajemnego stosunku dwu lub więcej testamentów.

1.2.4. Tłumaczenie nieprecyzyjnych postanowień testamentowych

wykładniatestamentu

Często zdarza się, że postanowienia zawarte w testamencie sformułowane są mało precyzyjnie, niemniej testament jest ważny. Powoduje to konieczność sprecyzowania dokonanych rozrządzeń, czyli dokonania wykładni testamentu. W tej sytuacji prawo spadkowe zawiera regułę, że testament należy tłumaczyć przede wszystkim tak, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy (art. 948 § 1 k.c.). Zdarza się jednak, że pomimo dołożenia wszelkich starań oświadczenia spadkodawcy zawarte w testamencie mogą być rozmaicie rozumiane. Wówczas należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść (art. 948 § 2 k.c.).

1.2.5. Ogłoszenie testamentu

obowiązekzłożeniatestamentu

Dla wszystkich osób zainteresowanych (spadkobierców, zapisobierców, wierzycieli spadku) niezwykle istotną rzeczą jest uzyskanie wiadomości, czy spadkodawca pozostawił testament i jaka jest jego treść. Z tych względów przepisy przewidują, że każda osoba, u której znajduje się testament, obowiązana jest złożyć go w sądzie spadku, gdy tylko dowie się o śmierci spadkodawcy. Posiadacz testamentu może złożyć go także u notariusza (art. 646 § 1 k.p.c.), a wówczas zwolniony jest od obowiązku złożenia go w sądzie. Jeżeli u notariusza złożono testament, który nie został do tej pory otwarty i ogłoszony, notariusz dokonuje tej czynności, sporządzając odpowiedni protokół (art. 95d pr. not.). Jeżeli testament złożono w sądzie – czynności otwarcia i ogłoszenia dokonuje sąd. Kto bezzasadnie uchyla się od wykonania obowiązku złożenia testamentu w sądzie lub u notariusza, ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Ponadto sąd spadku może nałożyć na taką osobę grzywnę (art. 646 § 2 k.p.c.).

Jeżeli istnieje tylko podejrzenie, że testamentem zmarłego dysponuje jakaś osoba, sąd spadku może nałożyć na nią obowiązek złożenia oświadczenia, czy istnieje testament i gdzie on się znajduje (art. 647 k.p.c.), a po jej wysłuchaniu może nakazać złożenie testamentu w wyznaczonym terminie (art. 648 k.p.c.).

otwarcietestamentu

Jeżeli testament został złożony, sąd lub notariusz otwiera testament i ogłasza go, zawiadamiając (w miarę możliwości) o otwarciu i ogłoszeniu osoby, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku (art. 649 i 652 k.p.c.). Warunkiem dokonania tej czynności jest posiadanie dowodu śmierci spadkodawcy (złożenie aktu zgonu). Otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonać może także sąd w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (art. 670 k.p.c.).

Otwarciu i ogłoszeniu podlegają wszystkie testamenty zmarłego (art. 650 k.p.c.), nawet jeżeli dana osoba sądzi, że testament jest nieważny lub został odwołany. Wszystkie testamenty, po ich otwarciu i ogłoszeniu, przechowywane są w sądzie spadku, chyba że złożono je u notariusza. Na żądanie sądu spadku notariusz ma obowiązek przesłania testamentu do sądu (art. 653 k.p.c.).

1.3. Przesłanki ważności testamentu

aspektyważnościtestamentu

Kwestię ważności testamentu można rozpatrywać z różnych punktów widzenia:

a) zdolności testowania,

b) wad oświadczeń woli,

c) treści testamentu,

d) formy testamentu.

1.3.1. Zdolność testowania

zdolnośćtestowania

Zdolność testowania to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu. Zdolność testowania posiadają osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 k.c.), to znaczy te, które są pełnoletnie i nie zostały ubezwłasnowolnione. Nie posiadają zatem zdolności testowania osoby małoletnie, choćby ukończyły 13 lat, osoby ubezwłasnowolnione częściowo lub całkowicie i osoby, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w trybie art. 549 k.p.c. Istotne jest przy tym, czy spadkodawca posiadał zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu (lub odpowiednio jego odwołania), gdyż ta chwila jest miarodajna dla oceny ważności testamentu. Osoba chora psychicznie, która nie została ubezwłasnowolniona, może więc sporządzić testament, gdyż posiada zdolność testowania, ale czynność ta będzie podlegała ocenie z punktu widzenia wad oświadczenia woli. Testamenty sporządzone przez osoby nieposiadające pełnej zdolności do czynności prawnych są bezwzględnie nieważne.

1.3.2. Wady oświadczenia woli

nieważność testamentuz powodu wad oświadczeń woli

Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony (art. 945 § 1 k.c.):

– w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, spowodowanym np. chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innym – nawet przemijającym – zaburzeniem czynności umysłowych spadkodawcy, jak np. upojeniem alkoholowym, przy czym jeżeli spadkodawca sporządził testament w okresie cofnięcia się choroby psychicznej – jest on ważny; choroba psychiczna, o ile nie doprowadziła do ubezwłasnowolnienia, sama w sobie nie powoduje nieważności testamentu; niezbędna jest ocena, czy w chwili sporządzania testamentu spadkodawca działał w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, wywołanym tą chorobą; w tym celu niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego;

– pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;

– pod wpływem groźby, bez względu na to, od kogo ona pochodzi i czego dotyczy (groźbą jest sytuacja, gdy spadkodawca może się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe); dla nieważności testamentu wystarcza, że spadkodawca sporządził testament pod wpływem obawy wywołanej groźbą.

terminkwestionowaniaważnościtestamentu

Na nieważność wynikającą z powyższych przyczyn nie można powoływać się jednak po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (art. 945 § 2 k.c.). Po upływie powyższych terminów nie można już kwestionować ważności testamentu.

1.3.3. Treść testamentu

ważnośćtestamentu

Aby testament był ważny, jego treść nie może być sprzeczna z prawem (w tym nie może zawierać rozrządzeń sprzecznych z przepisami bezwzględnie obowiązującymi w zakresie prawa spadkowego), zasadami współżycia społecznego ani nie może zmierzać do obejścia ustawy (art. 58 k.c.).

wola jednego spadkodawcy

Testament może zawierać ponadto rozrządzenie tylko jednego spadkodawcy (art. 942 k.c.). Oznacza to, że nie jest dopuszczalne połączenie oświadczeń woli dwóch lub więcej osób w jednym dokumencie testamentu. Naruszenie tego zakazu pociąga za sobą bezwzględną nieważność wszystkich połączonych w ten sposób testamentów w całość.

dwa testamenty

Ważne jest jednak sporządzenie dwóch testamentów własnoręcznych na jednej kartce papieru (każdy na innej stronie lub jeden obok drugiego czy jeden nad drugim). Zakaz, o jakim mowa w cytowanym przepisie, nie dotyczy też testamentów ustnych, utrwalonych (spisanych) przez osobę trzecią lub świadka. Sporządzony przez te osoby dokument nie jest bowiem testamentem w ścisłym tego słowa znaczeniu.

2. Forma testamentu

skutek braku właściwej formy

Testament rodzi bardzo poważne skutki prawne w sferze praw majątkowych, stąd przepisy prawa spadkowego stwarzają dla tej czynności prawnej wymogi natury formalnej, których celem jest zagwarantowanie pewności, że testament sporządzony został z wolą wywołania skutków prawnych, że pochodzi od danego spadkodawcy, ewentualnie mają na celu ustalenie, jaka jest relacja między kilkoma testamentami pozostawionymi przez daną osobę. Z tych powodów prawo spadkowe przewiduje wymóg sporządzenia testamentu tylko w ściśle określonej formie, której niezachowanie skutkuje nieważnością testamentu (art. 958 k.c.). Przepisy regulujące formę testamentu mają zastosowanie do wszystkich postanowień, które mogą być zawarte w testamencie.

Istnieje kilka dopuszczalnych form testamentu, przy czym niektóre spośród nich mogą być stosowane zawsze, a niektóre tylko w pewnych okolicznościach faktycznych. Z tego punktu widzenia wyróżnia się testamenty zwykłe i testamenty szczególne.

2.1. Testamenty zwykłe

testamenty zwykłe

Testamenty zwykłe mogą być sporządzane w każdych okolicznościach i ich ważność nie jest ograniczona pod względem czasowym. Do tej grupy testamentów zalicza się:

– testament własnoręczny, czyli holograficzny,

– testament notarialny,

– testament allograficzny.

2.1.1. Testament własnoręczny

testamentwłasnoręczny

Testament własnoręczny to najprostsza forma testamentu, gdyż od spadkodawcy wymagana jest jedynie umiejętność czytania i pisania. Jego sporządzenie nie wymaga ani obecności świadków, ani obecności tzw. osób urzędowych, a fakt jego sporządzenia i treść mogą być przez spadkodawcę zachowane w tajemnicy.

Testament własnoręczny może być sporządzony w ten sposób, że spadkodawca napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą (art. 949 § 1 k.c.). Napisanie testamentu, choćby częściowo, na maszynie, w komputerze lub przez inną osobę niż spadkodawca (nawet pod jego dyktando) czyni testament nieważnym. Nieważny jest także testament, który nie został podpisany, przy czym podpis powinien znajdować się pod treścią rozrządzeń testamentowych.

podpis

Podpis w zasadzie musi zawierać imię i nazwisko spadkodawcy, chociaż w niektórych okolicznościach przyjmuje się, że wystarczające jest podpisanie się samym nazwiskiem (jeżeli treść testamentu pozwala w sposób wolny od wątpliwości zidentyfikować osobę spadkodawcy). Ważny testament własnoręczny może być zawarty w liście. W tym przypadku niekiedy przyjmuje się, że wystarczające jest podpisanie listu zawierającego testament tylko imieniem spadkodawcy, ale tylko wtedy, jeżeli stosunek osobisty spadkodawcy i adresata listu uzasadnia tego rodzaju podpis. Za ważny może być uznany też testament podpisany pseudonimem, jeżeli dana osoba stale używa tego pseudonimu w stosunkach prawnych. Podpis musi być własnoręczny i nie można go powielać za pomocą jakichkolwiek urządzeń. Podpisem nie są inicjały ani parafka.

data

Brak daty na testamencie własnoręcznym nie pociąga za sobą automatycznie nieważności tego testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 k.c.). Opatrzenie testamentu datą służy bowiem temu, by stwierdzić, czy spadkodawca w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania, w jakiej kolejności sporządzał testamenty i jaka jest wzajemna relacja między nimi. Niekiedy data jest niezbędna do ustalenia treści testamentu, np. spadkodawca powołał do dziedziczenia „swoją żonę”, a był kilka razy żonaty. Data powinna być podana przez oznaczenie dnia, miesiąca i roku, ale wystarczy, jeżeli podana będzie opisowo (np. „w dniu moich 50. urodzin”). Może być zamieszczona w dowolnym miejscu testamentu lub w samej treści oświadczenia testatora.

języktestamentu

Testament własnoręczny może być spisany w dowolnym języku (byleby był to język, który zna spadkodawca), za pomocą dowolnych przyborów do pisania i na dowolnym materiale.

2.1.2. Testament notarialny

testamentnotarialny

Spadkodawca może sporządzić testament w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.). Sposób sporządzenia tego testamentu reguluje Prawo o notariacie. Testament w tej formie może być sporządzony przez osoby głuche, nieme, niewidome, nieumiejące czytać i pisać. Testament notarialny daje spadkodawcy przede wszystkim poczucie pewności i bezpieczeństwa: pozwala precyzyjnie sformułować jego ostatnią wolę i zapobiega możliwości zniszczenia lub sfałszowania testamentu przez osobę trzecią.

2.1.3. Testament allograficzny

testamentallograficzny

Ten rodzaj testamentu polega na złożeniu przez spadkodawcę oświadczenia woli ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, w obecności dwóch świadków (art. 951 § 1 k.c.).

Z cytowanego przepisu wynika, że spadkodawca musi wyrazić swoją wolę ustnie (a zatem np. nie językiem migowym) i przy jednoczesnej obecności osoby urzędowej i co najmniej dwóch świadków.

Osoba urzędowa, wobec której składane jest oświadczenie woli, pełni funkcję podobną do notariusza: ma wysłuchać spadkodawcy i sformułować treść postanowień spadkowych w sporządzonym z tej czynności protokole.

protokół

Protokół ze złożonego oświadczenia musi zawierać datę jego sporządzenia, musi być odczytany spadkodawcy w obecności świadków i powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu (art. 951 § 2 k.c.).

Niezachowanie któregokolwiek z powyższych wymogów pociąga za sobą nieważność testamentu.

świadek

Świadkiem przy sporządzaniu testamentu allograficznego nie może być osoba, która (art. 956 k.c.):

– nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (nieletnia, ubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie),

– jest niewidoma, głucha lub niema,

– nie może czytać i pisać,

– nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,

– jest skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Ponadto świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść, ani też małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia (art. 957 § 1 k.c.). Jeżeli świadkiem była jedna z tych osób, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże jeżeli z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament (art. 957 § 2 k.c.).

Powyższe przepisy dotyczące niezdolności świadka mają odpowiednie zastosowanie do osoby, wobec której spadkodawca składa oświadczenie woli.

Protokół z oświadczenia spadkodawcy może spisać dowolna osoba, może nią być też świadek.

Testamentu allograficznego nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme (art. 951 § 3 k.c.).

2.2. Testamenty szczególne

termin