Prawo rzymskie publiczne. Wydanie 2 ebook

Prawo rzymskie publiczne

ks. prof. dr hab. Antoni Dębiński

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

prof. KUL dr hab. Joanna Misztal-Konecka

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

dr Monika Wójcik

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

2. wydanie

WYDAWNICTWO C.H.BECK

Poszczególne części opracowali:

ks. prof. dr hab. Antoni Dębiński: 10

prof. KUL dr hab. Joanna Misztal-Konecka: 1, 2, 5, 6, 7

dr Monika Wójcik: 3, 4, 8, 9

Wydawca:Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H.Beck 2017

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: PanDawerPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-812-8520-9

Przedmowa

Zgodnie z opinią jednego z rzymskich prawników – Ulpiana(Domitius Ulpianus), normy prawne dzielić należy na normy prawa publicznego (ius publicum) i prywatnego (ius privatum), ze względu na to, czyje interesy chronią. Prawo publiczne jest tym prawem, które odnosi się do ustroju państwa, a prawo prywatne – do interesów jednostek1. Kryterium podziału norm prawnych w tym zakresie stanowi interes, którego ochrona stanowi rację bytu danej regulacji. Co istotne, instytucje prawa prywatnego i publicznego były przez Rzymian ściśle oddzielane. Do prawa publicznego, w którym występował nadrzędny, władczy charakter państwa2, zaliczano normy, które współcześnie klasyfikujemy jako konstytucyjne, administracyjne, karne, sakralne i fiskalne.

Normy te miały za zadanie porządkowanie zasad rządzenia państwem, co już w starożytności było uznawane za wyjątkową sztukę3. Docenienie znaczenia sztuki zarządzania organizmem państwowym związane było z tym, że Rzymianie traktowali swoje państwo jako wspólnotę obywateli, stąd nazywali je „lud rzymski” (populus Romanus),a legiony na sztandarach nosiły napisy „Senat i Lud Rzymski” (Senatus Populusque Romanus). Rzymianom zawdzięczamy też termin „rzeczpospolita” (res publica).

Podręczniki dotyczące historii ustroju państwa rzymskiego mogą opierać się zarówno na zasadzie rzeczowego układu treści, który umożliwia wszechstronne omówienie poszczególnych instytucji ustrojowych, jak też na układzie chronologicznym pozwalającym wykazać ewolucję organizmu państwowego jako całości. Opracowanie niniejsze przyjmuje metodę mieszaną, wykorzystując tradycyjny podział historii starożytnego Rzymu na cztery okresy, wyróżnione na podstawie przemian ustrojowych (królestwo, republika, pryncypat, dominat), przy równoczesnym wyodrębnieniu treści dotyczących źródeł prawa, organizacji administracji terytorialnej, wojskowości, skarbowości, religii oraz polityki karnej.

Analizowane zagadnienia ilustrowane są tekstami zaczerpniętymi tak ze źródeł prawniczych, literackich i epigraficznych. Interesujące fragmenty pochodzące z prac rzymskich i greckich prawników, historyków oraz pisarzy kościelnych przytoczone zostały w wersji oryginalnej wraz z polskim tłumaczeniem. Wobec faktu, że dotychczas nie wydano dla potrzeb polskiego czytelnika obszernego wyboru źródeł do historii rzymskiej administracji, nie można mówić o żadnym kanonie antycznych tekstów w odniesieniu do tej tematyki, co uzasadnia swobodę autorów w zakresie dokonywania tej kompilacji. Tłumaczenia tekstów źródłowych pochodzą od autorów (chyba że w wykazie źródeł zaznaczono inaczej), którzy postawili sobie za zadanie oddać raczej tematykę tekstów, godząc się, że czynią to ze szkodą dla filologicznej poprawności. Przy uwzględnieniu celu podręcznika autorzy uznali bowiem, że dla czytelnika, a zwłaszcza studenta, większą wartość ma ukazanie istoty treści zawartych w wypowiedzi starożytnego autora niż „niewolnicza” wierność oryginałowi. 

Precyzja w zakresie przedstawianych treści – wobec ogromnego zasięgu czasowego – wymagała oznaczenia datacyjnego. Przyjęto bliższe oznaczanie jedynie zdarzeń mających miejsce przed narodzeniem Chrystusa (p.n.e.), pozostałe daty odnoszą się do okresu po narodzeniu Chrystusa.

W zakresie pisowni greckich i łacińskich imion i nazw własnych w Polsce panuje powszechnie praktyka tzw. spolszczania. Niestety skutkiem tej praktyki jest to – na co zwracał uwagę prof. A. Ziółkowski – że czytelnik przyzwyczajony do form „spolszczonych” nie potrafi odnaleźć oryginałów w pracach obcojęzycznych, a nawet źródłach. Pomimo jednak tej niedogodności, a także mimo braku możliwości konsekwentnego i rozsądnego ujednolicenia polskiej transkrypcji, autorzy nie zdecydowali się odejść od wskazanej nienajlepszej tradycji, aby nie uczynić lektury podręcznika zbyt nieprzystępną. Co więcej, sam A.Ziółkowski przyznał, że pełna konsekwencja przy odmianie nazw łacińskich (przy wyborze między dodawaniem polskich końcówek do oryginalnego tematu a dodawaniem końcówek do oryginalnej formy mianownikowej) lub oddawaniu nazw geograficznych pozostających do dzisiaj w powszechnym użyciu (np. Roma – Rzym) nie wydaje się możliwa.

Rzymskie prawo publiczne stanowi przedmiot wprowadzający do nauki administracji współczesnej. Jako takie ma zachęcić do studiów materii teoretycznych i praktycznych odnoszących się do obowiązujących i planowanych rozwiązań, a kiedy już studia te zostaną podjęte – ułatwić ich zrozumienie4. 

Mając nadzieję, że niniejszy podręcznik spełni stawiany przed nim cel, autorzy będą wdzięczni za wszelkie uwagi dotyczące kształtu i merytorycznej zawartości publikacji.

Autorzy

Przedmowa do drugiego wydania

Wyczerpanie się nakładu pierwszego wydania podręcznika może być dla jego autorów jedynie powodem do radości. Świadczy bowiem o życzliwym przyjęciu przez Czytelników. Równocześnie propozycja przygotowania nowego wydania jest okazją do usunięcia nieuchronnych przecież wad i usterek, którymi pierwsze wydanie było obarczone. Zmiana serii, w której podręcznik został wydany, stanowiła przyczynę, dla której każdy rozdział został poprzedzony krótkim wskazaniem wybranej literatury przedmiotu dostępnej w języku polskim.

Autorzy składają serdeczne podziękowania z jednej strony recenzentom wydania pierwszego – Aldonie Jurewicz i Tomaszowi Palmirskiemu, którzy z ogromną życzliwością zapoznali się z pracą i wskazali niezbędne do poprawienia nieścisłości. Z drugiej zaś strony, autorzy chcą wyrazić wdzięczność Maciejowi Jońcy, którego cenne uwagi pozwoliły na nadanie podręcznikowi ostatecznego kształtu.

Autorzy

Warszawa, listopad 2017 r.

Wykaz skrótów

1. Źródła

Gaius, Institutiones (Gajus, Instytucje)

2. Inne skróty

principium

Indeks paremii łacińskich

Diuturna consuetudo pro iure et lege in his quae non ex scripto descendunt observari solet (D. 1,3,33). Długotrwały zwyczaj zwykło się stosować jako prawo i ustawę w tych [przypadkach], w których brak prawa pisanego.

Fiscus non erubescit. Skarb państwa nie rumieni się.

In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda est (D. 50,17,90). We wszystkim, a szczególnie w prawie, należy mieć na względzie słuszność.

Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. – Est autem aiustitia appellatum (D. 1,1,1 pr.).Kto chce się poświęcić prawu, najpierw powinien poznać, skąd pochodzi jego nazwa. Zostało bowiem nazwane od sprawiedliwości.

Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere (D. 1,1,10,1).Zasady prawa są takie: żyć godnie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy.

Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (D. 1,1,10,2). Jurysprudencja jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe.

Ius est ars boni et aequi (D. 1,1,1 pr.). Prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne.

Ius publicum privatorum pactis mutari non potest (D. 2,14,38). Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych.

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (D. 1,1,10 pr.). Sprawiedliwość jest to stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu prawa.

Nam diuturni mores consensu utentium comprobati legem imitantur (Institutiones Iustiniani 1,2,9). Bowiem długo stosowane zwyczaje, potwierdzone przez zgodę stosujących je, są równe ustawie.

Pecunia non olet. Pieniądze nie śmierdzą.

Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem (Codex Iustinianus 3,1,8). We wszystkich sprawach powinno się bardziej uwzględniać zasady sprawiedliwości i słuszności niż ścisłe brzmienie przepisu prawa.

Princeps legibus solutus est (D. 1,3,31). Cesarz nie jest związany ustawami. 

Publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim (D. 1,1,1,2). Prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym zaś te, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek; niektóre normy są bowiem stanowione w interesie ogółu, inne zaś w interesie jednostek. 

Wykaz literatury

Źródła

Teksty przytoczone w podręczniku, jako wyjątki ze źródeł prawniczych, pochodzą z następujących wydawnictw:

Codex Iustinianus – Corpus Iuris Civilis, t. 2, Berlin 1963

Codex Theodosianus – Theodosiani libri XVI cum constitutionibus sirmondianis, Berlin 1905

Collatio legum Mosaicarum et Romanarum – Fontes iuris Romani antejustiniani, t. 2, Florentiae 1964, s. 521–589

Digesta – Corpus Iuris Civilis, t. 1, Berlin 1954

Gaius, Institutiones Gai institutionum commentarii quattuor – Fontes iuris Romani an­tejustiniani, t. 2, Florentiae 1964, s. 3–192, przy czym w rozdz. X wykorzystano tłumaczenie C.Kunderewicza (oprac. i tł.), [w:] Gaius, Instytucje, Warszawa 1982

InstitutionesIustiniani – Corpus Iuris Civilis, t. 1, Berlin 1954

Lex quae dicitur de imperio Vespasiani – Fontes iuris Romani antejustiniani, t. 1, Florentiae 1941, s. 154–156

Pauli Sententiae receptae – Fontes iuris Romani antejustiniani,t. 2, Florentiae 1964, s. 317–417

Tekst i tłumaczenie Lex duodecim tabularum podano w oparciu o pracę M. i J. Zabłockich, Ustawa XII tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia,Warszawa 2000

Tekst i tłumaczenie Lex Iulia municipalis zaczerpnięto z B. Sitek (oprac. i tł.), Tabula Heracleensis (Lex Iulia municipalis). Tekst, tłumaczenie, komentarz, Olsztyn 2006

Tekst i tłumaczenie Edictum de maximis pretiis zaczerpnięto z A. i P. Barańscy, P. Januszewski (tł.), Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium, Poznań 2007

Wyznanie wiary 150 ojców oraz kanony Soboru Chalcedońskiego wraz z tłumaczeniem podano w oparciu o A. Baron, H. Pietras (oprac.), Dokumenty soborów powszechnych, t. 1 (325–787), Kraków 2003.

Wyboru fragmentów ze źródeł literackich dokonano w oparciu o serię Loeb Classical Library (obecnie wydawaną przez Harvard University Press), w ramach której wydane zostały wykorzystane w niniejszym opracowaniu zarówno dzieła łacińskie (św. Augustyna, Ammiana Marcelina, Aulusa Gelliusza, Cycerona, Liwiusza, Pliniusza Młodszego, Res gestae divi Augusti, Scriptores Historiae Augustae, Swetoniusza, Tacyta), jak i greckie (Euzebiusza, Kasjusza Diona, Polibiusza, Prokopiusza). Prace, które nie ukazały się w tej serii, cytowano według następujących wydań:

A. Moricca-Caputo (ed.), Cicero, Epistula ad Quintum fratrem– M. Tulli Ciceronis Epistularum ad Quintum fratrem libri tres, Torino 1955

G. Lagarrique (oprac.), Salvianus, De gubernatione Dei – S. de Marseilles, Oeuvres, t. 2, Du Gouvernement de Dieu, Paris 1975

R. Gruendel (ed.), Sextus Aurelius Victor, Liber de Caesaribus – Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, Berlin 1970

A. Önnerfors (ed.), Vegetius, Epitoma rei militaris – P. Flavii Vegetii Renati Epitoma rei militaris, Stuttgart-Leipzig 1995

F. Paschoud (oprac.), Zosimos, Nea historia – Zosime, Histoire Nouvelle, t. 1, Livres I et II, Paris 1971

Dzieje Polibiusza podano w tłumaczeniu S. Hammera i M. Brożka. W X rozdz. wykorzystano tłumaczenie tekstów Swetoniusza sporządzone przez J. Niemirską-Pliszczyńską.

Źródła epigraficzne przytoczono bądź na podstawie Corpus Inscriptionum Latinarum, bądź Internetu (http://webu2.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak/Leges/Alcantara.htm).

Literatura pomocnicza – wskazówki

W literaturze polskiej warto sięgnąć do wcześniejszych prac poświęconych rzymskiemu prawu publicznemu: 

A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Olsztyn 2011

W. Mossakowski, Wybrane problemy rzymskiego prawa publicznego, Toruń 2013

T. Palmirski, Publiczne prawo rzymskie. Zarys wykładu. Skrypt dla studentów prawa i administracji,Kraków 2006

K. Wyrwińska, Civis Romanus sum. Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Kraków 2015

J. Zabłocki, A. Tarwacka, Publiczne prawo rzymskie,Warszawa 2011.

Istotną pomoc mogą stanowić specjalistyczne słowniki:

K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, wyd. 2, Warszawa 2013

A. Dębiński, M. Jońca (red.), Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego. Podstawowe pojęcia, Warszawa 2016

J. C. Fredouille, Słownik cywilizacji rzymskiej, tł. M. Chołdyk, K. Jachieć,Katowice 2006

M. Kuryłowicz, Słownik terminów, zwrotów i sentencji prawniczych łacińskich oraz pochodzenia łacińskiego,Warszawa 2017

W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego,Kraków 1998

J. Sondel, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, Kraków 2001

W. Wołodkiewicz (red.), Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, Warszawa 1986.

Dzieje państwa rzymskiego są przedmiotem opracowań:

M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna,t. 1–2, tł. J. Schwakopf, Warszawa 2001

T. Cornell, J. Matthews, Rzym, Warszawa 1995

E. Gibbon, Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie, tł. I. Szymańska, Warszawa 2000

M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum,Warszawa 1996

M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu,Warszawa 1988

M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna,Warszawa 2008

M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2011

A. Ziółkowski, Historia Rzymu,Poznań 2008.

Historii rzymskiej kultury, historii społecznej oraz dziejom religii rzymskiej i początkom chrześcijaństwa wiele cennych uwag poświęconych zostało w następujących opracowaniach: 

G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu,tł. A. Gierlińska,Poznań 2011

J. Daniélou, H. I. Marrou, Historia Kościoła,t. 1, Od początków do roku 600,tł. M. Tarnowska,Warszawa 1984

A. Giardina (red.), Człowiek Rzymu, tł. P. Bravo, Warszawa 2000

M. Jaczynowska, Religie świata rzymskiego,Warszawa 1990

K. Kumianiecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu,Warszawa 1987

T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu,Warszawa 1987

T. Łoposzko, Zarys dziejów społecznych Cesarstwa Rzymskiego,Lublin1989

M. Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I–IV w.,tł. E. Bąkowska,Warszawa 1992

E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku,Warszawa 2017.

Prawo rzymskie prywatne omówione jest w pracach:

W. Bojarski, Prawo rzymskie,Toruń 1999

W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego,wyd. 2,Warszawa 2014

A. Dębiński, Rzymskie prawo prywatne. Kompendium, wyd. 6, Warszawa 2017

E. Gintowt, Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego (od decemwiratu do lex Aebutia), Warszawa 2005

K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, wyd. 5, Warszawa 2007

C. Kunderewicz, Rzymskie prawo prywatne, Łódź 1995

M. Kuryłowicz, A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, wyd. 6, Warszawa 2016

W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 2003

W. Osuchowski, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu,Warszawa 1988

W. Rozwadowski, Prawo rzymskie. Zarys wykładu wraz z wyborem źródeł,Poznań 1992

W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, wyd. 6, Warszawa 2014.

Brak obecnie w literaturze polskiej całościowego opracowania poświęconego rzymskiemu prawu karnemu materialnemu. Rzymski proces karny jest przedmiotem monografii: 

W. Litewski, Rzymski proces karny, Kraków 2003.

Z prac poświęconych problematyce prawnokarnej należy wymienić opracowania:

K. Amielańczyk, Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana, Lublin 2006

A. Dębiński, Sacrilegium w prawie rzymskim, Lublin 1995

A. Dębiński, Ustawodawstwo karne rzymskich cesarzy chrześcijańskich w sprawach religijnych, Lublin 1990

M. Jońca, Głośne rzymskie procesy karne, Wrocław 2009

M. Jońca, Parricidium w prawie rzymskim, Lublin 2008

M. Jońca, Przestępstwo znieważenia grobu w rzymskim prawie karnym, Lublin 2013

P. Kołodko, Ustawodawstwo rzymskie w sprawach karnych. Od ustawy XII tablic do dyktatury Sulli, Białystok 2012

G. Kuleczka, Studia nad rzymskim wojskowym prawem karnym, Poznań 1974

J. Misztal-Konecka, Bigamia w prawie rzymskim, Lublin 2011

J. Misztal-Konecka, Incestum w prawie rzymskim, Lublin 2007

W. Mossakowski, Accusator w rzymskich procesach de repetundis w okresie republiki,Toruń 1994

W. Mossakowski, Azyl w późnym cesarstwie rzymskim, Toruń 2000

A. Sokala, Lenocinium w prawie rzymskim, Toruń 1992

A. Sokala, Meretrix i jej pozycja w prawie rzymskim, Toruń 1998

P. Święcicka, Proces Jezusa w świetle prawa rzymskiego. Studium prawno-historyczne, Warszawa 2012.

Pewnych aspektów z zakresu prawa karnego na szerszym tle prawa publicznego i obyczajów dotyczą prace zbiorowe będące pokłosiem lubelskich konferencji poświęconych tej problematyce. Dotychczas ukazały się następujące publikacje:

K. Amielańczyk, A. Dębiński, D. Słapek(red.),Prawo karne i polityka w państwie rzymskim, Lublin 2015

A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz (red.), Salus rei publice suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, Lublin 2007 

A. Dębiński, M. Kuryłowicz (red.), Religia i prawo karne w starożytnym Rzymie, Lublin 1998

H. Kowalski, M. Kuryłowicz (red.), Contra leges et bonos mores. Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, Lublin 2005

H. Kowalski, M. Kuryłowicz (red.), Kara śmierci w starożytnym Rzymie, Lublin 1994

M. Kuryłowicz (red.), Crimina et mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, Lublin 2001.

Szeroką pomocą metodologiczną może służyć również: 

E. Wipszycka (red.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. 1–2, Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, Warszawa 2001; t. 3, Źródłoznawstwo czasów późnego antyku, Warszawa 1999.

Wymienione prace, wyłącznie dostępne w języku polskim, wydane (co do zasady) w przeciągu ostatniego ćwierćwiecza, są zwykle opracowaniami syntetycznymi, ale umożliwiają zainteresowanym, dzięki przytoczonej w nich literaturze monograficznej, dotarcie do opracowań bardziej szczegółowych.

Rozdział 1. Ustrój polityczny i społeczny Rzymu królewskiego

Wybrana literatura:

G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu,Poznań 1998;

M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna,t. 1–2, Warszawa 2001;

T. Cornell, J. Matthews, Rzym, Warszawa 1995;

A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz (red.), Salus rei publice suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, Lublin 2007;

J. C. Fredouille, Słownik cywilizacji rzymskiej,Katowice 1996;

M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum,Warszawa 1996;

M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu,Warszawa 1988;

M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna,Warszawa 2008;

K. Kumianiecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu,Warszawa 1987;

W. Mossakowski, Wybrane problemy rzymskiego prawa publicznego, Toruń 2013;

T. Palmirski, Publiczne prawo rzymskie. Zarys wykładu. Skrypt dla studentów prawa i administracji,Kraków 2006;

Rzymskie prawo publiczne, red. B. Sitek, P. Krajewski, Olsztyn 2005;

Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia,aut. A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Olsztyn 2011;

A Tarwacka, ‚Leges regiae’. Tekst – tłumaczenie – komentarz, Zeszyty Prawnicze 2004, Nr 4.1;

E. Wipszycka (red.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. 1–2, Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, Warszawa 2001;

K. Wyrwińska, Civis Romanus sum. Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Kraków 2015;

J. Zabłocki, A. Tarwacka, Publiczne prawo rzymskie,Warszawa 2011;

A. Ziółkowski, Historia Rzymu,Poznań 2008.

§ 1. Ustrój miast–państw etruskich

Pierwotnie Italię zamieszkiwały ludy nieindoeuropejskie. Indoeuropejczycy, tzw. Italikowie, pojawili się na Półwyspie Apenińskim w II tysiącleciu p.n.e., przynosząc ze swoim przybyciem cywilizację epoki brązu. Zmieszali się oni z dawną ludnością i przejęli od niej wiele elementów kultury. Italikowie dzielili się na szereg drobnych plemion, zamieszkujących wioski (pagi),w których wyznaczone miejsce (tzw. oppidum)było obwarowane na wypadek niebezpieczeństwa. Głównym ich zajęciem było pasterstwo i rolnictwo. Żyli w ustroju rodowym typu patriarchalnego. Na czele plemion stali naczelnicy plemienni (dictatores).

Jednak to nie Italikowie mieli odegrać decydującą rolę polityczną w dziejach Półwyspu Apenińskiego. Prawdopodobnie pomiędzy X a VIII w. p.n.e. pojawił się w Italii lud, który sam zwał się Rasenna, przez Greków i Italików był zaś określany jako Tyrrenowie lub Etruskowie. Potężna ekspansja Etrusków spowodowała przemiany wśród ludów italskich, związane z ujarzmieniem miejscowej ludności i wprowadzeniem niewolnictwa. Trzeba jednak wskazać, że najnowsze badania archeologiczne pozwalają na wysnucie hipotezy, że twórcami kultury wilanowskiej (której nazwa pochodzi od odkrytego w 1853 r. ośrodka tej kultury w miejscowości Villanova), poprzedzającej znaną (piśmienną) epokę etruską byli również Etruskowie, tyle że jeszcze nieznający pisma.

Etruskowie stali na wysokim poziomie rozwoju. Ich miasta otoczone murami z kamienia i rowem ochronnym, zbudowane w sposób planowy, przypominały nie osady typu rodowego, ale miasta–państwa – dwie ulice, z których jedna biegła z północy na południe (cardo),a druga ze wschodu na zachód (decumanus).Dzieliły one miasto na cztery dzielnice.

Przybysze nigdy nie stworzyli jednolitego państwa, a tereny im podległe rozpadały się na szereg miast–państw, na czele których stali wywodzący się z arystokracji urzędnicy, zwani lucumones. W późniejszej tradycji rzymskiej termin ten tłumaczono jako „królowie”. Każdy z królów etruskich miał do swej dyspozycji liktora niosącego pęki rózg z zatkniętymi toporami o dwóch ostrzach (fasces cum securibus). Etruskie insygnia władzy przejęli później Rzymianie. Obok lucumones istnieli także inni urzędnicy, jednak ich funkcje nie zostały dotąd poznane.

Dwanaście najpotężniejszych miast etruskich (Volaterrae, Arretium, Cortona, Perusia, Clusium, Rusellae, Vetulonia, Volsini, Volci (Vulci), Tarquinii, Caere i Veii) tworzyło luźny związek religijno-polityczny, który prowadził wspólną politykę zagraniczną. Przedstawiciele tych dwunastu ludów zbierali się raz na rok w sanktuarium najwyższego boga etruskiego – Woltumny (w pobliżu dzisiejszego Orvieto) i wybierali wspólnego naczelnika. W czasie wojny, kiedy władza skupiała się w ręku jednego króla–wodza, towarzyszyło mu 12 liktorów z rózgami.

Na przełomie VI i V w. p.n.e. zaszły istotne zmiany ustrojowe w miastach etruskich – ustrój monarchiczny ustąpił miejsca republice arystokratycznej, na czele której stało kolegium najwyższych urzędników. Dwanaście miast–państw etruskich wybierało naczelnego urzędnika – wodza, zwanego zilath mechl rasnal,którego Rzymianie określali mianem praetor XII Etruriae populorum.

Społeczeństwo etruskie rozpadało się na dwie grupy – rody arystokratyczne i warstwę niższą, którą tworzyła służba, rzemieślnicy, górnicy i rolnicy. Zasadniczą rolę odgrywała arystokracja, posiadająca wielkie majątki ziemskie i kopalnie, zajmująca się także handlem morskim oraz korsarstwem. Na szerszą skalę rozpoczęli Etruskowie eksploatację rud żelaza i miedzi, co stworzyło podstawę do rozwoju metalurgii i eksportu.

Potęga polityczna Etrusków przypada na okres od połowy VII do początku V w. p.n.e. Na północy dotarli oni aż do doliny Padu, gdzie założyli nowe miasta, na południu zajęli Lacjum, a następnie Kampanię. Pierwsze ciosy zadali im Grecy (klęski pod Kyme w 525 i 474 r. p.n.e.) i Celtowie, ale ostateczny kres politycznej niezależności Etrurii położył Rzym, zdobywając kolejno najważniejsze ośrodki etruskie: Veii (396 r. p.n.e.), posiadłości tarkwińskie (308 r. p.n.e.), a w końcu Volsini (264 r. p.n.e.).

§ 2. Początki Rzymu

Starożytni pisarze przekazali wiele wiadomości o dacie założenia Rzymu. Najpopularniejsza stała się jednak data wskazująca na rok 753 p.n.e. (trzeci rok VI Olimpiady) zaproponowana przez Marka Terencjusza Warrona (Marcus Terentius Varro, I w. p.n.e.), ponieważ przejęła ją większość historyków rzymskich epoki cesarstwa, a zwłaszcza Liwiusz (Titus Livius) w swej pracy Ab Urbe condita.

Annalistyka rzymska związała pradzieje miasta Rzymu z wojną trojańską. Bohater trojański, Eneasz, miał przybyć na teren Italii po upadku Troi. Osiadł w Lacjum, gdzie poślubił córkę miejscowego władcy, króla Latynusa, Lawinię, następnie założył własne miasto–państwo, które nazwał od imienia swojej żony – Lawinium.

Potomkowie Eneasza mieli panować w założonym przez jego syna mieście Alba Longa w Górach Albańskich. Jeden z nich, król Numitor, został usunięty z tronu przez swego brata Amuliusza. Aby uniknąć zemsty ze strony dzieci lub wnuków Numitora, Amuliusz kazał stracić jego syna, a córkę, Reę Sylwię, oddał na służbę bogini Weście, której kapłanki były zobowiązane do zachowania czystości. Pomimo tego obowiązku Rea Sylwia, za sprawą boga Marsa, urodziła bliźnięta: Romulusa i Remusa. Dzieci zostały na rozkaz królewski wrzucone do Tybru, a ich matka stracona. Jednak fala wyrzuciła chłopców na brzeg, gdzie znalazła ich wilczyca. Odtąd ona przejęła nad nimi opiekę w grocie Luperkal na zboczach wzgórza Palatyn. Później wychowywał ich pastuch królewski. Gdy Romulus i Remus dorośli i dowiedzieli się o swoim pochodzeniu, ukarali surowo Amuliusza i przywrócili tron w Alba Longa swemu dziadkowi Numitorowi. Sami zdecydowali założyć nowe miasto w miejscu swego cudownego ocalenia, zasięgając najpierw rady bogów. Gdy Remusowi ukazało się sześć sępów, a Romulusowi – aż dwanaście, Romulus przystąpił do wytyczania nowego miasta Rzymu (Roma), przyjmując za ośrodek wzgórze Palatyn, a następnie zaorał granicę wokół miasta. Kiedy Remus ośmielił się przekroczyć zaoraną bruzdę graniczną, Romulus zabił go i odtąd panował jako pierwszy król Rzymu(753–715 p.n.e.).

Legenda opowiadała następnie o zorganizowaniu państwa przez Romulusa i podstępnym porwaniu Sabinek, tj. kobiet z sąsiedniego plemienia Sabinów, które zostały żonami Rzymian. W wyniku pokojowego uregulowania sporu z Sabinami miał Romulus rządzić w Rzymie wspólnie z sabińskim królem Tytusem Tacjuszem. Jedna z wersji tradycji rzymskiej głosiła nawet, że Romulus, wzięty żywcem do nieba, stał się następnie bogiem.

Annalistyka rzymska przekazała imiona siedmiu królów rzymskich, ale badacze przyjmują historyczność jedynie trzech (dużo rzadziej sześciu) ostatnich. Następcą Romulusa na tronie rzymskim miał być Sabińczyk, Numa Pompiliusz (Numa Pompilius, 715–673 p.n.e.), który prowadził politykę pokojową i stworzył podstawy prawa sakralnego (fas). Trzeci król rzymski, Tullus Hostiliusz (Tullus Hostilius, 673–642 p.n.e.) opanował Alba Longa. Ankusowi Marcjuszowi (Ancus Marcius, 642–617 p.n.e.) przypisywano budowę pierwszego mostu na Tybrze i założenie portu. Tarkwiniusz Starszy (Lucius TarquiniusPriscus, 616–579 p.n.e.) przeprowadził szereg prac budowlanych w Rzymie: osuszył forum i zbudował cyrk. Serwiusz Tulliusz (Servius Tullius, 578–535 p.n.e.) podjął szereg reform, dał podstawy prawu świeckiemu (ius)i otoczył miasto murem. Ostatni z królów rzymskich, Tarkwiniusz Pyszny (Tarquinius Superbus, 534–510/509 p.n.e.) uchodził za tyrana. Okrucieństwo władcy oraz zgwałcenie jednej z obywatelek przez jego syna wywołały powstanie, na czele którego stanął Lucjusz Juniusz Brutus (Lucius Iunius Brutus). Powstanie to zakończyło się wypędzeniem Tarkwiniusza i obaleniem władzy królewskiej.

Nie ulega wątpliwości, że przekaz o założeniu Rzymu przez Romulusa jest całkowicie zmyślony, podobnie jak ustalona przez Warrona data tego wydarzenia, zwłaszcza że wszyscy historycy opisujący początki Rzymu tworzyli kilka stuleci po powstaniu miasta. Brak tutaj jednak miejsca na szersze rozważanie problematyki początków Rzymu w świetle badań archeologicznych. Warto jedynie wskazać tradycyjny – choć krytykowany – pogląd, że najstarsze osadnictwo na obszarze Rzymu ograniczone było do wzgórza Palatyn (Palatinus), gdzie zamieszkiwali Latynowie, oraz do Kwirynału (Quirinalis) i Kapitolu (Capitolinus) zajętego przez Sabinów. Od X w. p.n.e. Palatyn stanowił miejsce schronienia dla pasterzy, później zaś stał się zalążkiem Rzymu (tzw. Roma quadrata),który następnie w IX/VIII w. p.n.e. rozpostarł się na siedmiu pagórkach – Kapitolu, Palatynie, Awentynie, Eskwilinie, Kwirynale, Celiusie i Wiminale (Capitolinus, Palatinus, Aventinus, Esquilinus, Quirinalis, Coelius i Viminalis – tzw. septimonium),by około VIII w. p.n.e. stać się miastem czterech dzielnic (tzw. urbs quattuor regionum).

W połowie VII w. p.n.e. Rzym został podbity przez Etrusków, co znalazło wyraz w samej nazwie Rzym – pochodzącej być może od etruskiego rodu Ruma – i w nazwach trzech najstarszych tribus rzymskich: Luceres, Ramnes i Tities. I właśnie Etruskom przypisać zapewne należy stworzenie z kilku niewielkich, niezależnych wiosek nadtybrzańskich państwa-miasta, będącego stopniem organizacji znanym jedynie wysoko rozwiniętym społecznościom Półwyspu Apenińskiego, Grekom i Etruskom.

Tabl. 1. Królowie rzymscy

I. Romulus (753–715 p.n.e.)

II. Numa Pompiliusz (Numa Pompilius, 715–673 p.n.e.)

III. Tullus Hostiliusz (Tullus Hostilius, 673–642 p.n.e.)

IV. Ankus Marcjusz (Ancus Marcius, 642–617 p.n.e.)

V. Tarkwiniusz Starszy (Lucius Tarquinius Priscus, 616–579 p.n.e.)

VI. Serwiusz Tulliusz (Servius Tullius, 578–535 p.n.e.)

VII. Tarkwiniusz Pyszny (Tarquinius Superbus, 534–510/509 p.n.e.)

§ 3. Ustrój Rzymu w VII–VI w. p.n.e.

W początkowym okresie królewskim państwo rzymskie (tzw. ager Romanus antiquus)obejmowało terytorium najwyżej 80 km2 (ewentualnie 150 km2) z ludnością liczącą 10 000–15 000 mieszkańców. W początkach republiki zajmowało ono już 800–1000 km2.

O stosunkach wewnętrznych w Rzymie do końca VI w. p.n.e. brak wiarygodnych informacji, stąd też wszelkie ustalenia w tej dziedzinie mają charakter hipotetyczny. Rzymscy historycy przekazali, że początkowo Rzym stanowił państwo–miasto z trzema organami ustrojowymi: królem, doradczym senatem i zgromadzeniem ludowym.

Władza państwowa spoczywała w rękach króla (rex),którego urząd wywodził się z instytucji naczelnego wodza i sędziego. Rzymski rex miał władzę absolutną, czego dowodem były noszone przed nim przez 12 liktorów rózgi (fasces)z wetkniętymi w nie toporami (secures), oraz – od czasów etruskich – krzesło z kości słoniowej (sella curulis). Ponadto oznakami władzy królewskiej były purpurowy płaszcz (trabea) i berło z orłem (scipio).

Władca sprawował władzę cywilną i wojskową1, określaną mianem imperium.W jej skład wchodziło także prawo sądzenia w sprawach przestępstw przeciwko gminie, buntów i mordów oraz uprawnienie do rozstrzygania w innych sprawach, z tym że w zakresie spraw cywilnych przed królem odbywało się jedynie postępowanie in iure, orzeczenie wydawał zaś wyznaczony sędzia po przeprowadzeniu postępowania dowodowego (faza apud iudicem).

Do kompetencji króla – jako najwyższego kapłana (pontifex maximus) – należało interpretowanie woli bogów (auspicia) i nadzór nad prawidłowością kultu (sacra). Sprawowanie auspicium czyniło króla nietykalnym i nieodpowiedzialnym.

Ograniczenia absolutnej, co do zasady, władzy królewskiej wiązały się z pewnością z obowiązkami władcy wobec zbiorowości, polegającymi na utrzymaniu pokoju wewnętrznego i ogłaszaniu kalendarza. Być może monarcha był także zobowiązany do zasięgania opinii zgromadzenia ludowego przed podjęciem najistotniejszych decyzji legislacyjnych. Ponadto w dużym stopniu granice swobody władcy określała tradycja przodków (mos maiorum – zob. Nb. 78),a zatem utarte i uświęcone przez upływ czasu zwyczaje. Nie można również pominąć faktu, że władza sprawowana de facto nad garstką obywateli nie mogła być w praktyce zbyt rozległa.

Do wyłącznej kompetencji króla należało zwoływanie zgromadzenia ludowego i senatu, powoływanie świeckich urzędników, którzy wspomagali go w sprawowaniu władzy. Władca wyznaczał na czas swojej nieobecności w mieście zastępcę zwanego custos urbis (praefectus urbis).Inny urzędnik – tribunus celerum – dowodził w imieniu królewskim jazdą2. Dwóch sędziów śledczych (quaestores parricidii)prowadziło postępowanie w sprawach zabójstw, przedstawiając władcy do zatwierdzenia projekty wyroków. Natomiast incydentalnie wyłaniano także duumviri perduellionis rozpatrujących sprawy zdrady głównej, a zatem wszelkich zamachów na istniejący porządek prawny. O innych urzędach funkcjonujących w czasach królewskich nie zachowały się żadne wiadomości, ale przypuszczać należy, że szerokie było zwłaszcza grono sędziów i urzędników pomocniczych (pisarzy, woźnych).

Według tradycji tron był elekcyjny. W wypadku śmierci króla władza przechodziła w ręce senatu,który powoływał dziesięciu zastępców króla (interrex).Każdy interrex ustępował po pięciu dniach rządów miejsca innemu interrexowi,aż do czasu obsadzenia urzędu. Wyboru władcy dokonywało zgromadzenie (comitia curiata). Elekt otrzymywał wówczas tylko potestas,a dopiero po pomyślnym przeprowadzeniu wróżb ponownie zwołane zgromadzenie kurialne uchwalało nadanie mu pełnej władzy (lex curiata de imperio). Następnie na specjalnym zgromadzeniu wprowadzano króla na urząd (inauguratio).

Senat (senatus) był instytucją równie starą jak władza królewska. Początkowo liczył zapewne 100 członków3. Zwiększenie grona patres nastąpiło wraz z połączeniem trzech tribus,ale trudno powiedzieć coś pewnego na ten temat, wiarygodne informacje dotyczą bowiem dopiero schyłku okresu królewskiego, dla którego poświadczona jest liczba 300 senatorów. W skład senatu wchodzili naczelnicy najznaczniejszych rodzin patrycjuszowskich (patres),których zadaniem było doradzanie władcy. Prawo zwoływania senatu należało do króla, który określał także tematykę jego obrad. Do uprawnień senatu należało zatwierdzanie uchwał zgromadzenia ludowego (udzielanie auctoritas patrum).Ponadto senat zapewniał ciągłość władzy w okresie bezkrólewia, ponieważ władza po śmierci króla wracała do senatu(mortuo rege res, ut institum erat ad patres redierat).

Trzecim organem władzy było zgromadzenie ludowe, na którym wszyscy dorośli obywatele rzymscy płci męskiej głosowali według podziału na kurie, stąd też jego nazwa comitia curiata.Do podjęcia decyzji potrzebna była większość co najmniej 16 kurii. Zadaniem tego zgromadzenia było zapoznawanie co miesiąc całej ludności z kalendarzem, wybór władcy, a najpóźniej od objęcia tronu przez królów pochodzenia etruskiego także wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju oraz rozpatrywanie odwołań od wyroków śmierci na obywateli. Uchwały zgromadzenia kurialnego wymagały jednak zatwierdzenia przez senat.

Obywatele rzymscy zbierali się ponadto na zgromadzeniach kalacyjnych (comitia calata),które wśród wielu zadań sakralnych dokonywały uroczystego wprowadzenia króla na urząd. Na zgromadzeniach tych sporządzano także testamenty (testamentum calatis comitiis) i dokonywano przysposobienia (adrogatio).

Istotne znaczenie polityczne mieli również kapłani (pontifices), którzy dokonywali interpretacji prawa, określali dni, w których można było przedsiębierać skutecznie czynności prawne, układali formularze czynności. Jednak rozwój prawa szedł w tym kierunku, by przełamać wyłączność kapłańską w zakresie znajomości norm prawnych i formuł procesowych. Upowszechnienie orientacji w prawie nastąpiło jednak dopiero w okresie republiki.

Tabl. 2. Ustrój monarchiczny w Rzymie

§ 4. Struktura społeczeństwa rzymskiego w okresie królewskim

Najstarsze dzieje państwa rzymskiego znane są, jak wiadomo, jedynie w ogólnych zarysach. Dotyczy to także wczesnorzymskiego porządku społecznego.

Rzym w okresie królewskim miał charakter państwa chłopskiego, dominowało rolnictwo i hodowla. Ośrodek państwa stanowiło umocnione miasto, gdzie odbywał się podstawowy obrót gospodarczy i znajdowało się centrum życia politycznego. Dookoła leżały tereny rolne z wioskami lub pojedynczymi zagrodami. Generalnie gospodarka miała charakter naturalny.

Podział społeczno-polityczny obywateli rzymskich – Kwirytów (Quirites) miał pochodzić od Romulusa, który przydzielił każdy z 300 rodów do kurii i plemion. Odtąd przynależność do kurii była dziedziczna.

Podstawą struktur społeczeństwa rzymskiego w okresie królewskim była rodzina (familia)– jednostka gospodarcza, społeczna i kultowa. Pater familias, będący głową rodziny,miał z mocy swego autorytetu (auctoritas)nieograniczoną władzę nad żoną, dziećmi, niewolnikami oraz mieniem rodzinnym (res familiaris). Władza ta początkowo była ujmowana jednolicie, jednak z czasem nastąpiło jej zróżnicowanie wobec poszczególnych osób – uprawnienia męża wobec żony określano jako manus,ojca wobec dzieci – patria potestas,właściciela wobec niewolników – dominica potestas.W ramach swej władzy zwierzchnik familijny sprawował nad domownikami sądy, przy czym w odniesieniu do żony i dzieci wykonywane były one w ramach iudicium domesticum, a zatem z udziałem krewnych, powinowatych czy nawet sąsiadów. Powinnością ojca rodziny było zarządzanie majątkiem rodziny (bonorum administratio) oraz kierowanie działalnością gospodarczą rodziny, przede wszystkim uprawą gruntów. Reprezentował on także rodzinę na zewnątrz. Oprócz tego – jako kapłan – pielęgnował kult przodków (sacra familiaria).

Spokrewnione lub sąsiedzkie rodziny łączyły się w rody (gentes):członkowie rodu – krewni po mieczu i ich klienci – mieli wspólną własność ziemi (ager gentilicius)i wspólnie obchodzili uroczystości religijne (zwłaszcza sacra gentilicia), wymierzali sprawiedliwość we własnym kręgu, a ponadto wspólnie walczyli w czasie wojny. Na gruncie prawa prywatnego z przynależnością rodową związane było prawo dziedziczenia (w przypadku braku bliższych krewnych) oraz sprawowania kurateli nad chorymi psychicznie. Ślady dawnego ustroju rodowego były widoczne w nazwiskach rzymskich, składających się z trzech części: imienia (pronomen),nazwiska rodowego (nomen gentilicium)oraz przydomku (cognomen), co oznacza, że człowiek określał swą osobę przede wszystkim nie jako jednostkę, lecz jako członka rodu. Pierwotnie tworzenie rodów było przywilejem arystokracji, a gentes plebejskie powstały jako imitacje rodów patrycjuszowskich.

Poszczególne rody formowały się w kurie (curiae)4. Każda kuria miała swego naczelnika (curio),kapłana (flamen)i liktora. Nad wszystkimi curiones stał curio maximus. Członkowie kurii składali wspólnie ofiary, zasiadali do uczt, mieli swoje własne bóstwo. Według tradycji 30 rzymskich kurii dzieliło się pomiędzy trzy wspólnoty plemienne (tribus): Luceres, Ramnes, Tities5. Podział tribusowy nie miał jednak w okresie królewskim większego znaczenia politycznego, ponieważ to kurie były podstawowymi częściami składowymi zgromadzenia ludowego oraz jednostkami rekrutacji wojskowej.

Warstwę wyższą społeczeństwa rzymskiego w okresie królewskim i pierwszym wieku republiki stanowiła arystokracja rodowa i ziemiańska, późniejsi patrycjusze (patricii). Podstawą przynależności do tego stanu było pochodzenie, przywileje oraz funkcje sprawowane w życiu gospodarczym, społecznym, politycznym i religijnym. Wyróżniał ich także specjalny strój: złoty pierścień (anulus aureus),purpurowy brzeg na tunice (clavus),krótki płaszcz jeździecki (trabea),wysokie buty z cholewami z rzemieniem (calceus)oraz okrągłe ozdoby wykonane ze szlachetnego metalu (phalerae). Patrycjusze byli pełnoprawnymi członkami społeczeństwa, stąd korzystali z szeregu uprawnień sakralnych, politycznych i prywatnoprawnych, zwłaszcza z dostępu do ziemi publicznej oraz łupów wojennych. Na pełny wachlarz uprawnień patrycjuszy składały się uprawnienia:

1) w zakresie prawa sakralnego:

– prawo udziału w nabożeństwach i ofiarach(ius sacrorum),

– prawo udziału w badaniu woli bogów (ius auspicio),

– prawo piastowania urzędów kapłańskich (ius sacerdotiorum);

2) w zakresie prawa politycznego:

– prawo głosowania na zgromadzeniach kurialnych (ius suffragii),

– prawo bycia wybieranym do sprawowania urzędów (ius honorum);

3) w zakresie prawa prywatnego:

– prawo zawierania małżeństw wywierających konsekwencje prawne(ius conubii),

– prawo przeprowadzania transakcji handlowych(ius commercii),

– prawo wchodzenia w związki rodowe, korzystania z opieki rodowej oraz majątku rodowego (ius gentilitatis).

Więzami ścisłej zależności z patrycjuszami łączyli się ich klienci (clientes),rekrutujący się zwykle spośród niezamożnych obywateli lub cudzoziemców, zobowiązani do usług i wierności wobec patrona, towarzyszenia mu w służbie wojskowej i działalności politycznej. Patron natomiast winien był klientowi ochronę, pomoc, zaś oszustwo wobec klienta stawiało patrona poza prawem jako wyklętego (sacer). Podkreślenia wymaga, że klienci byli ludźmi wolnymi, ich więź zaś z patronem pozostawała pod ochroną prawa sakralnego. Klienci mogli pozostawać w zależności od patrona – z reguły patrycjusza, ewentualnie od rodu lub całej gminy.

Natomiast posiadający wolność osobistą i obywatelstwo plebejusze (plebs, plebei), którzy jako grupa społeczna wyodrębnili się i zorganizowali ostatecznie z końcem VI w. p.n.e., nie mieli praw politycznych, sakralnych czy cywilnych, będąc w istocie osobami pozostającymi poza organizacją polityczną rzymskiego państwa–miasta. Nie mieścili się oni w systemie rodowym zastrzeżonym dla patrycjuszy, opartym na posiadaniu i użytkowaniu ziemi. W tej grupie znajdowali się kupcy, rzemieślnicy, drobni i średni rolnicy.

Granica między plebejuszami i klientami nie była przeprowadzona precyzyjnie, obie te grupy mieszkańców mogły bowiem cieszyć się wolnością i obywatelstwem rzymskim. W okresie republiki plebejusze wywalczą wyraźne wyodrębnienie, podczas gdy klienci nadal pozostaną w ścisłej zależności od patronów.

Oczywiście poza tymi trzema grupami ludności sytuowali się niewolnicy (servi)oraz cudzoziemcy (peregrini)przebywający czasowo w Rzymie. Z tych właśnie grup wywodzili się nowi obywatele. Niewolnicy w okresie królewskim byli niemalże członkami rodziny, z którą na co dzień przestawali i współpracowali. Nie zmienia to jednak faktu, że pozostawali oni przedmiotami, a nie podmiotami prawa. Sama zaś niewola była instytucją wspólną wszystkim narodom i należała do regulacji ius gentium.Cudzoziemcy,co do zasady, przebywali czasowo w Rzymie, jednak z tej właśnie grupy ludności rekrutowali się rzemieślnicy.

Plebejusze, pomimo posiadania obywatelstwa rzymskiego, byli pozbawieni wpływu politycznego na losy państwa. Równocześnie okazało się, że siły zbrojne rekrutujące się wyłącznie z patrycjuszy nie były zdolne do prowadzenia skutecznej obrony i ekspansji. Doprowadziło to do przemian polityczno-społecznych, znanych jako reforma serwiańska, choć w istocie jej wyniki nie były zapewne wyrazem jednorazowej decyzji króla SerwiuszaTulliusza, lecz efektem przekształceń społeczeństwa rzymskiego i jego sił zbrojnych.

Reforma serwiańska zrywała z tradycyjnym podziałem obywateli na patrycjuszy i plebejuszy – na rzecz cenzusu majątkowego. Wyodrębniono wówczas 5 klas majątkowych obywateli oraz podzielono armię na jednostki zwane centuriami, określając ile centurii powinna wystawić każda klasa. Podstawą cenzusu była ilość posiadanej ziemi, którą przeliczano wartościowo na asy z brązu (aes rude). Przypisanie do danej klasy nie było trwałe, ponieważ co pięć lat przy przeprowadzeniu cenzusu weryfikowano spełnianie przez obywatela kryteriów majątkowych. Reforma nie oznaczała oczywiście zrównania plebejuszy w prawach z patrycjuszami, ale stanowiła włączenie ich do wspólnoty państwowej. O kolejne uprawnienia będzie walczył plebs w V–IV w. p.n.e. W okresie republiki centurie, pomyślane jako jednostki wojskowe, nabiorą także charakteru politycznego na skutek zwoływania zgromadzeń centurialnych.

Rozdział 2. Organizacja polityczna i społeczna republiki

Wybrana literatura:

H. Appel, Kontrowersje wokół senatus consultum ultimum. Studium z dziejów późnej republiki rzymskiej, Toruń 2013;

W. Bańczyk, Wpływ działalności konsula na tworzenie i stosowanie prawa w starożytnym Rzymie, (w:) Aspekty społeczno-prawne rozwoju antycznego Rzymu, red. O. E. Braniewicz, P. Kowalczyk, Toruń 2014;

L. T. Błaszczyk, Ze studiów nad senatem rzymskim w okresie schyłku republiki, Łódź 1965;

K. Chytła (Wyrwińska), Gospodarcze i polityczne znaczenie ekwitów w Rzymie u schyłku III i w II w. p.n.e., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 2006, Prace Instytutu Własności Intelektualnej 96;

M. H. Crawford, Rzym w okresie republiki, tł. J. Rohoziński, Warszawa 2004;

R. Kamińska, Ochrona dróg publicznych przez urzędników rzymskich, Zeszyty Prawnicze 2008, Nr 8.2;

R. Kamińska, Sprawowanie urzędu edyla plebejskiego i edyla kurulnego w republice i w pryncypacie rzymskim, Czasopismo Prawno-Historyczne 2013, z. 2;

R. Kamińska, Zarys kompetencji edylów jako urzędników miejskich, Studia Prawno-Ekonomiczne 2013, t. 88;

P. Kołodko, Pretor urzędnikiem magistratury rzymskiej. Zarys problematyki, Miscellanea Historico-Iuridica 2013, t. 12;

P. Kołodko, Uwagi na temat odpowiedzialności ‚magistratus populi Romani’ w świetle prawa prywatnego oraz publicznego, Zeszyty Prawnicze 2014, Nr 14.3;

Ł. Korporowicz, Zgromadzenia ludowe – rozwój i kompetencje, Wiedza Prawnicza 2009, Nr 2;

M. Kuryłowicz, Tres viri capitales oraz edylowie rzymscy jako magistratury policyjne, Annales UMCS. Sectio G 1993, Nr 40;

M. Kuryłowicz, Działalność karno-administracyjna edylów rzymskich w sprawach handlowych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 1989, Prace Prawnicze 125;

M. Kuryłowicz, Loca aedilem metuentia (Sen. de vita beata 7,1,3). Z działalności edylów rzymskich na rzecz ochrony porządku i moralności publicznej, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 1985-1986, Sectio G 32–33;

J. Linderski, Rzymskie zgromadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław–Warszawa 1966;

F. Longchamps de Bérier, Pretor jako promotor dobra wspólnego, (w:) Dobro wspólne. Teoria i praktyka, red. W. Arndt, F. Longchamps de Bérier, K. Szczucki, Warszawa 2013;

E. Loska, ‚Provocatio ad populum’, (w:) Salus rei publicae suprema lex. Ochrona interesów państwa w prawie karnym starożytnej Grecji i Rzymu, red. A. Dębiński, H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 2007;

W. Mossakowski, Działalność cenzorów w zakresie ochrony dobrych obyczajów w Rzymie, (w:) Crimina et mores. Prawo karne i obyczaje w starożytnym Rzymie, red. M. Kuryłowicz, Lublin 2001;

W. Mossakowski, Wybrane problemy rzymskiego prawa publicznego, Toruń 2013;

J. Rudnicki, Instytucja dyktatury w republice rzymskiej, Czasopismo Prawno-Historyczne 2011, z. 1;

Rzymskie prawo publiczne, red. B. Sitek, P. Krajewski, Olsztyn 2005;

Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia,aut. A. Jurewicz, R. Sajkowski, B. Sitek, J. Szczerbowski, A. Świętoń, Olsztyn 2011;

P. Sawiński, Kilka uwag na temat charakteru władzy prokonsulów w okresie Republiki. ‚Imperium consulare’ czy ‚proconsulare’, (w:) Studia z dziejów starożytnego Rzymu, red. R. Sajkowski, Olsztyn 2007;

M. Sobczyk, Przestępstwo korupcji wyborczej w republikańskim Rzymie, Czasopismo Prawno-Historyczne 2014, z. 2;

A. Tarwacka,Cenzorzy a zgromadzenia ludowe w Rzymie okresu republiki, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 2016, Nr 14.2;

A. Tarwacka, Prawne aspekty urzędu cenzora w starożytnym Rzymie, Warszawa 2012;

K. Wyrwińska, Civis Romanus sum. Rzymskie prawo publiczne. Wybrane zagadnienia, Kraków 2015;

M. Zabłocka, Nadawanie obywatelstwa rzymskiego, Prawo Kanoniczne 1993, Nr 1–2;

M. Zabłocka, Polityka dynastii julijsko-klaudyjskiej wobec wyzwoleń i wyzwoleńców, Prawo Kanoniczne 1984, Nr 1–2;

J. Zabłocki, A. Tarwacka, Publiczne prawo rzymskie,Warszawa 2011;

J. Zabłocki, Leges de plebiscitis, Prawo Kanoniczne 1992, Nr 1–2;

J. Zabłocki,Stanowienie prawa na zgromadzeniach ludowych w Rzymie republikańskim, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne 2016, Nr 14.2.

§ 5. Początki republiki

Ostatnim królem rzymskim był Tarkwiniusz Pyszny. Według legendy doszedł on do władzy, zabijając swego teścia Serwiusza Tulliusza i w przeciwieństwie do swych dobrych poprzedników, uchodził za tyrana, skazującego na śmierć lub konfiskatę dóbr bez powodu. Ostateczną przyczyną konfliktu króla z lekceważoną arystokracją stało się podobno zgwałcenie przez jego syna jednej z Rzymianek. W wyniku zawiązanego spisku, Tarkwiniusze musieli uchodzić z miasta.

W rzeczywistości do obalenia panowania etruskiego doszło najpewniej nieco później, z początkiem V w. p.n.e., być może na skutek przymierza Rzymian z Grekami wymierzonego przeciwko Etruskom.

Zgodnie z tradycją rzymskich annalistów, obalenie władzy królów etruskich nastąpiło w 510/509 r. p.n.e. Data ta otwiera okres rzymskiej republiki – epoki, w której państwo rzymskie zaczęło dominować najpierw w Lacjum, a później w Italii. Następnie zaś po zwycięstwie w wojnach punickich objęło znaczne tereny poza Italią. Jego wojska pokonały dwa ówczesne mocarstwa: Macedonię (w trzeciej wojnie macedońskiej, 171–168 p.n.e.) oraz Kartaginę (w trzeciej wojnie punickiej, 149–146 p.n.e.), osłabiły i zmusiły do uległości państwo Seleucydów, podbiły większą część Półwyspu Iberyjskiego i zajęły Grecję (146 r. p.n.e.). Okres ten zakończył się serią wojen poszerzających posiadanie rzymskie oraz niepokojów wewnętrznych.

Wraz z powstaniem republiki miejsce króla zajęli urzędnicy wybierani na czas określony. Króla zastąpili ostatecznie dwaj konsulowie (początkowo zwani pretorami) wybierani przez komicja centurialne1, urzędujący przez rok i wyposażeni w najwyższą władzę wykonawczą, sądowniczą i wojskową (imperium)2. Nie mieli natomiast, wchodzącego w zakres władzy kapłańskiej, prawa do przeprowadzania wróżb z lotu ptaków (auspicium),która przeszła w ręce odpowiednich kapłanów (rex sacrorum), pozbawionych jednak możliwości sprawowania urzędów i zasiadania w senacie. Konsulów wybierano jedynie spośród patrycjuszy. Trudno określić, czy reguła powoływania dwu urzędników wyposażonych w te same uprawnienia została przejęta od sabińskich sąsiadów Rzymu, czy też był to czysto rzymski wynalazek, mający na celu zabezpieczenie państwa przed dążeniami do zagarnięcia pełni władzy przez jednostkę. Nie ulega jednak wątpliwości, że odtąd zasada kolegialności stała się cechą charakterystyczną rzymskiej magistratury. Ograniczeniem władzy konsulów, obok powołania dwóch urzędników o tych samych uprawnieniach jedynie na okres roczny, było przyznanie obywatelom zagrożonym karą śmierci z wyroku urzędnika, być można na podstawie lex Valeria de provocatione z 509 r. p.n.e., której wydanie jest jednak w literaturze kwestionowane, nie później zatem niż na podstawie lex Valeria de provocatione z 300 r. p.n.e., prawa do żądania osądzenia sprawy przez lud (provocatio ad populum – zob. Nb. 175).

Rzymski ustrój republikański stanowił połączenie elementów wszystkich form ustrojowych spotykanych w ówczesnym świecie: silnej władzy monarchicznej (system urzędników), ustroju demokratycznego (zgromadzenia ludowe) oraz ustroju arystokratycznego (senat). Trudno jednak mówić o jakiejś ustabilizowanej formie rzymskiej republiki. Poszczególne jej elementy i wzajemne ich powiązania ulegały zmianom w zależności od przeobrażeń społecznych, gospodarczych i politycznych.

§ 6. Sytuacja społeczna w okresie republiki

I. Uprzywilejowanie prawne patrycjuszy

Pierwotnie republikańskie społeczeństwo rzymskie składało się z patrycjuszy, ich klientów oraz niewielkiej liczby niewolników. Wcześnie ukształtowała się także grupa plebejuszy. Najpóźniej w końcu VI w. p.n.e. patrycjusze zapewnili sobie jednak supremację polityczną, ponieważ to oni przejęli rządy w państwie po wygnaniu królów etruskich – spośród patrycjuszy rekrutowali się konsulowie, senat obsadzali wyłącznie patrycjusze. Konsul decydował o zwołaniu zgromadzenia ludowego, a senat zatwierdzał podjęte uchwały. Stanowiska kapłańskie zajmowali wyłącznie patrycjusze. Korzystali oni z czynnego i biernego prawa wyborczego (ius suffragii i ius honorum),prawa zawierania uznanych przez państwo związków małżeńskich (ius conubii)oraz prawa obrotu ziemią i zawierania innych transakcji handlowych (ius commercii).

Wzrost znaczenia komicjów centurialnych kosztem kurialnych również był korzystny dla patrycjuszy, którzy zdominowali najbogatsze klasy majątkowe. Na komicjach centurialnych głosowano centuriami, stąd też pierwsza klasa majątkowa dysponująca de facto 98 centuriami (80 centurii piechoty i 18 centurii jazdy) była w stanie przegłosować pozostałe 95 centurii, zwłaszcza że głosowanie rozpoczynano od centurii ekwickich. Wynikało to z procedury, która przewidywała, że większość w obrębie centurii liczyła się jako głos całej centurii – zatem po sprawdzeniu wyników w 98 centuriach, jeśli były one zgodne, głosowania nie kontynuowano. Ponadto bezpłatność urzędów sprawiała, że jedynie wyjątkowo bogaci obywatele mogli sobie pozwolić na sprawowanie służby publicznej.

II. Walka plebejuszy o pełnię praw publicznych

Wprawdzie reforma serwiańska wzmocniła pozycję plebejuszy, szczególnie najbogatszych reprezentowanych w ciężkozbrojnych centuriach, jednak dyskryminacja plebejuszy w sferze politycznej, zwłaszcza piastowanie urzędów przez patrycjuszy interpretujących prawo zwyczajowe zgodnie z własnym interesem, znaczne obciążenie długami pozostałych plebejuszy oraz wykluczenie z możliwości dzierżaw ziemi publicznej (ager publicus)skłoniły ich do walki o zrównanie w prawach z patrycjuszami. Ponadto ze względu na zmniejszenie się liczby rodów patrycjuszowskich oraz klientów, obowiązki militarne i finansowe wobec państwa obciążały plebejuszy w dużo większym stopniu niż dotychczas. Na pozytywny wynik zmagań znaczący wpływ miała przede wszystkim trudna sytuacja Rzymu zagrożonego naporem Etrusków oraz górali samnickich.

Pierwszym ustępstwem patrycjuszy był nowy podział terytorialny (innowację tę przypisywano także Serwiuszowi Tulliuszowi), korzystniejszy dla plebejuszy. Utworzono w 495 r. p.n.e. 4 tribus miejskie (tribus urbanae – Palatina, Collina, Esquiliana, Sucusana czy inaczej – Suburana)oraz 17 tribus wiejskich (tribus rusticae).W toku dalszego rozwoju państwa rzymskiego liczba tribus wiejskich systematycznie powiększała się, aby w 241 r. p.n.e. osiągnąć razem z miejskimi ostateczną liczbę 35.

Następnie doszło do utworzenia plebejskich organów ustrojowych niedostępnych dla patrycjuszy. W 494 r. p.n.e., jak tradycyjnie się przyjmuje, powołano dwóch trybunów plebejskich (tribunus plebis),a w ciągu kilkunastu kolejnych lat liczba ich wzrosła do dziesięciu. Na mocy świętej przysięgi ustanowiono nietykalność osobistą (sacrosanctitas) trybunów, aby ci mogli skutecznie wypełniać nałożone na nich zadania. Trybunowie nieśli pomoc plebejuszom (auxilium)w przypadku niekorzystnych dla nich działań urzędników, uchwał senatu lub wniosków stawianych na zgromadzeniu ludowym. Prawdopodobnie w tym samym 494 r. p.n.e. powstał też urząd edylów plebejskich (aediles plebis),mianowanych początkowo przez trybunów, dla pieczy nad świątynią Cerery oraz nadzoru nad bezpieczeństwem w mieście oraz jego aprowizacją. Sama zaś wzniesiona w tym czasie na Awentynie świątynia bogini Cerery (Ceres), bogini wegetacji i urodzaju czczonej przez plebejuszy, warta jest dodatkowego wspomnienia, albowiem stała się ona dla plebejuszy takim centrum religijnym jak świątynia Jowisza na Kapitolu dla patrycjuszy. Od 471 r. p.n.e. plebejusze mieli własne zgromadzenia plebejskie (concilia plebis),na których podejmowali uchwały ich wiążące (plebiscita – zob. Nb. 79–80).

Kolejnym osiągnięciem plebejuszy było spisanie prawa w postaci ustawy XII tablic (lex duodecim tabularum),co zapobiegało dowolności interpretacji norm prawnych, dotychczas nieskodyfikowanych. Do przygotowania tej kodyfikacji wysłano ponoć trzyosobową komisję do Grecji w celu zbadania ustawodawstwa Solona. Następnie w 452 r. p.n.e. zgromadzenie ludowe powołało grupę dziesięciu patrycjuszy (decemviri legibus scribundis),której powierzono władzę państwową na rok z poleceniem przygotowania projektu ustawy. W 451 r. p.n.e. komisja przedstawiła projekt X tablic zaaprobowanych przez lud. Kolejna komisja, tym razem z udziałem plebejuszy, przygotowała dodatkowe dwie tablice3. Drewniane tablice wywieszono ostatecznie na forum w 449 r. p.n.e. Lex duodecim tabularum obejmowała normy prawa cywilnego, karnego i sakralnego oraz procedury sądowej (fons omnis publici privatique iuris). Nie została ona formalnie uchylona aż do czasów Justyniana, choć prawie wszystkie przepisy tego archaicznego kodeksu od dawna nie były wówczas już stosowane.

Spisanie prawa nie stanowiło jednoznacznego osiągnięcia plebejuszy, ponieważ szereg postanowień ustawy było dla nich niekorzystnych, m.in. ustawa XII tablic uznała oficjalnie zakaz zawierania małżeństw między plebejuszami i patrycjuszami. Postanowienie to wywołało ostrą walkę plebsu na rzecz uzyskania ius conubii. Została ona zakończona powodzeniem w 445 r. p.n.e., kiedy lex Canuleia de conubio patrum et plebis uznała za legalne małżeństwa zawarte między patrycjuszami i plebejuszami4.

Etapem przejściowym do uzyskania przez plebejuszy rzeczywistego wpływu na zarządzanie państwem było ustanowienie w 445/444 r. p.n.e. urzędu trybunów wojskowych o uprawnieniach konsulów (trybunów wojskowych z władzą konsularną, tribuni militum consulari potestate)5. Trybunami wojskowymi mogli być również plebejusze6. W tym czasie jednak najważniejszych urzędników republiki pozbawiono uprawnień finansowych na rzecz nowo powołanego urzędu kwestorów. Od praktyki powoływania trybunów odstąpiono wraz z dopuszczeniem plebejuszy do sprawowania konsulatu.

Znaczące zaostrzenie sytuacji społecznej nastąpiło krótko po 400 r. p.n.e., kiedy – po zdobyciu miast Fidenae (426 r. p.n.e.) i Veii (396 r. p.n.e.) – podbite i włączone do Rzymu ziemie nie zostały rozdzielone pomiędzy bezrolnych, lecz zajęte przez bogatych posiadaczy ziemskich. Jednocześnie narastało niezadowolenie plebsu, który ponosił największe ciężary związane z walkami w Italii, a jednocześnie był pozbawiony odpowiednich do swej roli wpływów politycznych. Po najeździe Galów (387 r. p.n.e.), którzy rozgromili rzymskie wojsko, zajęli na pewien czas całe miasto (prócz Kapitolu), stało się jasne, że dotychczasowy ustrój państwowy oparty na władzy patrycjatu wymaga przebudowy.

Najważniejsza reforma została przeprowadzona według tradycji w 367 r. p.n.e. na mocy trzech ustaw – leges Liciniae Sextiae. Ustawy te umożliwiły znaczną poprawę położenia ekonomicznego ubogich plebejuszy (częściowe umorzenie długów przez zaliczenie spłaconych odsetek na rzecz kapitału, zakaz dzierżawienia gruntów publicznych o powierzchni przekraczającej 500 jugerów, czyli około 125 ha, przez jedną osobę), a wraz z przywróceniem konsulatu, w miejsce trybunów wojskowych z władzą konsularną, dopuszczały plebejuszy do konsulatu, z równoczesnym powołaniem urzędów pretora i edyla kurulnego zastrzeżonych dla patrycjuszy. Po szeregu kolejnych reform ukoronowaniem poprawy losu materialnego plebsu było zniesienie na mocy lex Poe­telia Papiria (326 r. p.n.e.) niewoli za długi.

Po utworzeniu własnych organów ustrojowych i kodyfikacji prawa, plebejusze uzyskali dostęp do senatu (od 400 r. p.n.e. dzięki dostępowi do trybunatu wojskowego), urzędów (421 r. p.n.e. – kwestura, 367/366 r. p.n.e. – konsulat, 364 r. p.n.e. – edylat kurulny, 356 r. p.n.e. – dyktatura, 351 r. p.n.e. – cenzura, przy czym od 339 r. p.n.e. przynajmniej jeden z cenzorów musiał być plebejuszem, 337 r. p.n.e. – pretura) oraz na podstawie lex Ogulnia (300 r. p.n.e.) do stanowisk kapłańskich. W praktyce od 444 r. p.n.e. plebejusze sprawowali funkcje trybunów wojskowych z władzą konsularną, ponieważ plebs gotów był ruszać w pole jedynie pod rozkazami własnych dowódców. Pierwszy cywilny urząd w postaci kwestury objął plebejusz w 409 r. p.n.e., w 366 r. p.n.e. miał miejsce pierwszy plebejski konsulat, w 356 r. p.n.e. – dyktatura, w 351 r. p.n.e. – cenzura, w 337 r. p.n.e. – pretura; pierwszym plebejskim najwyższym kapłanem w 254 r. p.n.e. został Tyberiusz Korunkaniusz (Tiberius Coruncanius).

Ponadto w 304 r. p.n.e. trybun ludowy Gnejusz Flawiusz (Gneius Flavius) ogłosił zbiór formuł procesowych (ius Flavianum),gwarantujących jednolite reguły postępowania ze wszystkimi obywatelami przed sądem, Tyberiusz Korunkaniusz zaś w połowie III w. p.n.e. rozpoczął nauczanie prawa.

Lex Publilia Philonis z 339 r. p.n.e. stanowiła, że wszelkie zastrzeżenia senatu odnośnie do danej uchwały zgromadzenia zgłaszane musiały być przed zwołaniem zgromadzenia ludowego. Plebiscita nie mogły być już zatem uznawane za nieważne jedynie z powodu odrzucenia ich przez konserwatywną większość senatu. Ukoronowaniem przemian społecznych było przyznanie na podstawie lex Hortensia z 287 r. p.n.e. uchwałom zgromadzeń plebejskich mocy obowiązującej w całym państwie rzymskim, przy czym nie wymagały one dla swej ważności zatwierdzenia senatu. Odtąd istniały w Rzymie trzy równorzędne zgromadzenia państwowe: