Prawo rodzinne - Katarzyna Tryniszewska - ebook

Prawo rodzinne ebook

Katarzyna Tryniszewska

0,0
58,91 zł

lub
-50%
Zbieraj punkty w Klubie Mola Książkowego i kupuj ebooki, audiobooki oraz książki papierowe do 50% taniej.
Dowiedz się więcej.
Opis

Wszystkie publikacje z serii Biblioteka Pomocy Społecznej zostały przygotowane z myślą o praktykach i przeznaczone są dla pracowników socjalnych i pracowników administracji samorządowej. Ułatwią im wykonywanie obowiązków i pomogą znaleźć rozwiązania w kontrowersyjnych nieraz sytuacjach, z którymi mogą się zetknąć w swojej pracy.

W dziesiątej książce z tej serii zawarto komentarz do przepisów prawa rodzinnego, odpowiedzi na najczęściej pojawiające się w praktyce pytania w zakresie omawianej dziedziny prawa, wzory pism procesowych i zbiór przepisów prawa rodzinnego. Struktura publikacji pozwala na prześledzenie problematyki prawa rodzinnego począwszy od ustalenia pochodzenia dziecka poprzez aspekty władzy rodzicielskiej, przysposobienia, alimentów oraz kontaktów z dzieckiem. W pracy uwzględniono również problematykę pieczy zastępczej i przymusowego odebrania dziecka od osoby nieuprawnionej. Książka zawiera ponadto opis procedur sądowych z zakresu prawa rodzinnego.

Opracowanie przeznaczone jest dla pracowników sektora pomocy społecznej, wspierania rodziny i pieczy zastępczej. Zainteresuje również profesjonalnych pełnomocników procesowych, aplikantów i studentów prawa.


Katarzyna Tryniszewska adwokat, prowadzi indywidualną kancelarię adwokacką specjalizującą się w sporach sądowych. Posiada bogate doświadczenie sądowe w sprawach rodzinnych, w szczególności z zakresu władzy rodzicielskiej, przysposobienia, rozwodów, alimentów i kontaktów z dzieckiem. Prowadzi wykłady dla aplikantów adwokackich; jest prelegentem szkoleń dla pracowników sektora pomocy społecznej, realizowanych na terenie całego kraju; autorka jedynego na rynku wydawniczym komentarza do ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Warszawa 2015).

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi lub dowolnej aplikacji obsługującej format:

EPUB
PDF

Liczba stron: 368

Oceny
0,0
0
0
0
0
0
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.



Prawo rodzinne

Katarzyna Tryniszewska

Stan prawny na 9 grudnia 2015 r.
Wolters Kluwer

Wykaz skrótów

Akty prawne

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.)

k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2028)

p.a.s.c. – ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. poz. 1741 z późn. zm.)

u.k.s. – ustawa z dnia z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1025 z późn. zm.)

u.p.p. – ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1390)

u.p.s. – ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 163 z późn. zm.)

u.w.r. – ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 332 z późn. zm.)

reg. u.s.p. – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 2015 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. poz. 925)

Inne

RODK – rodzinny ośrodek diagnostyczno-konsultacyjny

Część IKomentarz

Rozdział IPochodzenie dziecka

Ustalenie pochodzenia dziecka ma istotne znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia posiadania władzy rodzicielskiej w stosunku do dziecka przez jego rodziców, którzy są jego rodzicami w sensie biologicznym, ale również prawnym bądź tylko prawnym. Władza rodzicielska pochodzi bowiem przede wszystkim ze stosunku pokrewieństwa, a do jego ustalenia konieczna jest znajomość zasad ustalania pochodzenia dziecka od jego rodziców. Źródłem władzy rodzicielskiej jest również przysposobienie, czyli adopcja dziecka, przez osoby, które z oczywistych względów najczęściej nie są osobami spokrewnionymi z dzieckiem. Ustalenie pochodzenia dziecka pociąga za osobą, niezależnie od władzy rodzicielskiej, obowiązek łożenia na utrzymanie dziecka, czyli obowiązek alimentacyjny oraz roszczenia związane z ciążą oraz porodem dziecka, jak również prawo do kontaktów z dzieckiem. Czasami jednak wystarczy uwiarygodnienie ojcostwa mężczyzny (który nie jest mężem matki), aby żądać od niego jeszcze przed urodzeniem się dziecka pokrycia kosztów utrzymania matki przez 3 miesiące w okresie porodu oraz kosztów utrzymania dziecka przez pierwsze 3 miesiące po jego urodzeniu.

1. Pokrewieństwo i powinowactwo

1.1. Pokrewieństwo

Dziecko jest krewnym swoich rodziców w linii prostej, co oznacza, że pochodzi od tych rodziców. Wobec swoich rodziców dziecko jest zstępnym, a rodzice wstępnymi. Również dzieci dzieci – wnuki są zstępnymi wobec rodziców dziecka, a swoich dziadków. Rodzeństwo dziecka jest natomiast wobec niego krewnymi w linii bocznej, gdyż rodzeństwo posiada wspólnego przodka w postaci rodziców biologicznych. Pokrewieństwo zawsze zatem jest związane z urodzeniem ze wspólnego przodka, czyli posiadaniem tzw. więzów krwi (art. 617 k.r.o.). Jest to więc pokrewieństwo naturalne, które należy odróżnić od pokrewieństwa prawnego powstałego na skutek przysposobienia przez osoby niespokrewnione z dzieckiem. Przez przysposobienie bowiem powstaje taki stosunek, jak między rodzicami i dziećmi.

1.2. Powinowactwo

Czym innym jest natomiast powinowactwo, które powstaje na skutek zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka (art. 618 k.r.o.). Jest to stosunek prawny powstały na skutek zdarzenia cywilnoprawnego i rodzinnego, jakim jest zawarcie małżeństwa. Powinowactwo powstaje np. pomiędzy macochą bądź ojczymem w stosunku do dziecka, które pochodzi od drugiego z małżonków z innego związku. W takiej relacji dziecko z jednym z rodziców jest związane więzami krwi, a w stosunku do małżonka tego rodzica (od którego dziecko nie pochodzi – macochy bądź ojczyma) jest pasierbem związanym stosunkiem powinowactwa. Spowinowacenie ma również znaczenie pod względem prawnym, gdyż niejednokrotnie prawo w jego przypadku nakłada określone prawa i obowiązki. Na przykład małżeństwa nie mogą zawrzeć nie tylko krewni w linii prostej (np. matka i syn) oraz rodzeństwo (np. brat i siostra), ale również powinowaci w linii prostej (np. macocha i pasierb). Jedynie z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi (art. 14 § 1 k.r.o.); dziecko może również żądać alimentów od męża swojej matki niebędącego jego ojcem (czyli od ojczyma), jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, niebędącej jego matką (macochy). Również ojczym i macocha mogą żądać od dziecka, którego nie są rodzicami naturalnymi (biologicznymi) bądź prawnymi (przysposabiającymi), alimentów, jeżeli przyczyniali się do wychowania i utrzymania dziecka, a żądanie ich odpowiada zasadom współżycia społecznego (art. 144 k.r.o.).

1.3. Osoby bliskie

Od krewnych i powinowatych odróżnić należy tzw. osoby bliskie, które nie muszą być osobami spokrewnionymi bądź spowinowaconymi z dzieckiem ani związanymi stosunkiem przysposobienia. Przepisy poszczególnych ustaw definiują, co należy rozumieć przez tzw. osoby bliskie. Na przykład w kodeksie karnym w art. 115 § 11 została wprowadzona taka definicja, która do kręgu osób najbliższych zalicza osoby spokrewnione – małżonka, zstępnego i rodzeństwo; powinowatych – w tej samej linii lub stopniu; osobę pozostającą w stosunku przysposobienia, ale też osobę pozostającą we wspólnym pożyciu, potocznie nazywaną konkubentem. Definiowanie osób najbliższych ma różne cele. W prawie karnym służy to między innymi wprowadzeniu możliwości odmowy składania zeznań przez osoby najbliższe, w tym również konkubentów (art. 182 § 1 k.p.k.). Również przepisy prawa rodzinnego przewidują kategorię osoby bliskiej. Na przykład w razie potrzeby ustanowienia opieki dla małoletniego umieszczonego w pieczy zastępczej w formie placówki opiekuńczo-wychowawczej: socjalizacyjnej, specjalistyczno-terapeutycznej, interwencyjnej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej, sąd powierza sprawowanie opieki przede wszystkim osobom bliskim dziecka (art. 149 § 4 k.r.o.). Natomiast w sytuacji gdy nie można ustanowić opiekunem prawnym dziecka osoby wskazanej przez matkę lub ojca, to należy go ustanowić spośród krewnych lub innych osób bliskich (art. 149 § 2 k.r.o.). Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie definiuje kategorii osób bliskich dziecka bądź jego rodzicom, dlatego należy posiłkować się rozsądkiem w ustaleniu tych osób, przede wszystkim mając na uwadze relacje tych osób, przebywanie w środowisku dziecka i rodziców, wspieranie ich i dziecka w realizacji władzy rodzicielskiej, trudnych sytuacjach, stopień zażyłości emocjonalnej, który pozwala nazwać taką osobę kimś bliskim. Należy zwrócić uwagę, iż osoby bliskie dziecka odgrywają również doniosłą rolę w postępowaniu sądowym dotyczącym spraw opiekuńczych nad dzieckiem. Przed wydaniem bowiem orzeczenia w sprawie rozstrzygającego np. o władzy rodzicielskiej rodziców nad dzieckiem, sąd wysłuchuje nie tylko przedstawiciela ustawowego dziecka, ale w wypadkach ważniejszych powinien ponadto w miarę możności wysłuchać osoby bliskie dziecka (art. 576 § 1 k.p.c.).

2. Macierzyństwo

2.1. Urodzenie dziecka jako źródło macierzyństwa

Z dniem 13 czerwca 2009 r. do polskiego prawa została wprowadzona zasada, zgodnie z którą matką dziecka jest kobieta, która je urodziła (art. 619 k.r.o.). W ten sposób powstało daleko idące uproszczenie w zakresie ustalania, która kobieta jest matką dziecka. Ma to istotne znaczenie w szczególności w przypadku zapłodnienia in vitro, w którym materiał biologiczny – komórka jajowa – często pochodzi od innej kobiety. Mimo zatem iż materiał genetyczny pochodzi od innej kobiety niż kobieta, która dziecko ostatecznie urodzi (surogatka, matka zastępcza), matką dziecka w rozumieniu prawnym będzie tylko i wyłącznie ta kobieta, która dziecko fizycznie urodzi. W takiej sytuacji celem umożliwienia kobiecie – matce genetycznej – wychowywania dziecka konieczne jest przeprowadzenie na jej rzecz procesu adopcji przed sądem, w ramach której kobieta, która dziecko urodziła, zrezygnuje ze swojej władzy rodzicielskiej na rzecz drugiej kobiety. Należy pamiętać, iż ustalenie macierzyństwa bądź jego zaprzeczenie nie jest możliwe w przypadku adopcji całkowitej, a zatem takiej, w której rodzicie naturalni dziecka przed sądem wyrazili zgodę na jego przysposobienie bez wskazania rodzica adopcyjnego (tzw. adopcja anonimowa).

2.2. Zaprzeczenie macierzyństwa

Zaprzeczenie macierzyństwa jest konieczne do jego prawidłowego ustalenia, gdyż prawo za matkę dziecka uważa wyłącznie kobietę, która to dziecko urodziła, a z różnych przyczyn doszło do wpisania do aktu urodzenia dziecka jako jego matki innej kobiety. Bez zaprzeczenia macierzyństwa nie jest zatem możliwe jego ustalenie. Jest to jedyny przypadek, w którym można domagać się zaprzeczenia macierzyństwa, a zatem nie jest możliwe zaprzeczenie macierzyństwa kobiety, która dziecko urodziła i została wpisana do jego aktu urodzenia, a jego matką genetyczną jest inna osoba, która przekazała matce zastępczej swoją komórkę jajową. W toku sprawy sądowej należy wykazać, że kobieta wskazana w akcie urodzenia dziecka tego dziecka nie urodziła, a urodziła je inna kobieta. Dopuszczalne jest stosowanie wszelkich środków dowodowych, jak zeznania lekarzy, położnych, członków rodziny, którzy potwierdzą, że dana kobieta dziecka w ogóle nie urodziła, bo np. w ogóle nigdy nie rodziła dzieci. Badania DNA nie będą miały tu znaczenia, gdyż genetycznie przecież dziecko może pochodzić od kobiety, która dziecka nie urodziła, a jedynie przekazała do zapłodnienia swoją komórkę jajową.

Pozew o zaprzeczenie macierzyństwa może skierować dziecko, w tym nawet niepełnoletnie, ale reprezentowane przez kuratora sądowego (art. 99 k.r.o.) bądź opiekuna prawnego, niebędącego drugim rodzicem dziecka, przeciwko kobiecie wpisanej do aktu jego urodzenia. W sprawach tego typu zachodzi bowiem sprzeczność interesów, gdyż dziecko jest stroną procesu przeciwko drugiemu z rodziców (matce wpisanej do jego aktu stanu cywilnego). W tych przypadkach zastosowanie znajduje art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o., wyłączający możliwość, aby dziecko było reprezentowane przez swojego ojca. Jeżeli kobieta nie żyje, pozew wytacza się przeciwko kuratorowi ustanowionemu w jej miejsce przez sąd (art. 6112 k.r.o.). Natomiast matka, czyli kobieta, która dziecko urodziła i nie jest wpisana do aktu urodzenia, wytacza powództwo przeciwko kobiecie wpisanej do akt oraz dziecku, a jeżeli kobieta ta nie żyje, pozew składa się tylko przeciwko dziecku. Prawo do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa przysługuje również kobiecie wpisanej do aktu urodzenia dziecka jako jego matka. W takim przypadku pozwanym w sprawie jest dziecko. Również ojciec, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa (na zasadzie domniemania ojcostwa, jego uznania bądź ustalenia) kobiety wpisanej do aktu urodzenia dziecka jako matka, może wytoczyć sprawę w sądzie o zaprzeczenie macierzyństwa, pozywając dziecko i tę kobietę, a jeśli kobieta nie żyje – wyłącznie dziecko.

Zaprzeczenie macierzyństwa jest ograniczone terminem, a mianowicie matka albo kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka sprawę w sądzie może założyć jedynie w ciągu 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu urodzenia dziecka. Ojciec dziecka może natomiast sprawę wytoczyć w sądzie również w ciągu 6 miesięcy, ale liczonych od dnia, w którym on sam się dowiedział, że kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka nie jest matką dziecka, ale nie później niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. W sytuacji jednak gdy matka, kobieta wpisana do aktu urodzenia, bądź ojciec dziecka zostali całkowicie ubezwłasnowolnieni z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadli w ciągu terminu do wytoczenia powództwa, powództwo może wytoczyć ich przedstawiciel ustawowy. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku 6 miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel mężczyzny później dowiedział się, że do aktu urodzenia została wpisana kobieta, która dziecka nie urodziła, to na założenie sprawy w sądzie ma 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tym fakcie. Jeżeli jednak przedstawiciel ustawowy nie wytoczył sprawy, to na osobiste jej założenie przez osoby uprawnione jest 6 miesięcy od uchylenia ubezwłasnowolnienia, a w przypadku mężczyzny – 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się on o braku macierzyństwa kobiety wskazanej w akcie urodzenia, jeżeli wiedzę taką pozyskał po uchyleniu ubezwłasnowolnienia (art. 64 k.r.o. w zw. z art. 6113 § 3 k.r.o.). Może mieć również miejsce sytuacja, w której osoba uprawniona do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa cierpi na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne i nie zostanie ubezwłasnowolniona. W takiej sytuacji termin 6 miesięcy liczy się od ustania choroby, a w przypadku mężczyzny dodatkowo termin ten liczy się od momentu, gdy dowiedział się o podstawie do zaprzeczenia macierzyństwa (art. 65 k.r.o. w zw. z art. 6113 § 3 k.r.o.).

Natomiast dziecko może wytoczyć sprawę o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu 3 lat od osiągnięcia pełnoletności. W sytuacji zaburzeń psychicznych u dziecka bądź jego ubezwłasnowolnienia stosuje się wskazane powyżej zasady i terminy na wytoczenie sprawy w sądzie. Nie jest możliwe zaprzeczenie macierzyństwa po śmierci dziecka, chyba że dziecko samo wytoczyło sprawę, a w toku postępowania zmarło. Wtedy na jego miejsce wchodzą jego dzieci, które mogą kontynuować postępowanie, jeśli taką wolę zgłoszą w ciągu 6 miesięcy od zawieszenia postępowania przez sąd.

Jeżeli nie zostanie zachowany termin na wytoczenie sprawy, to prawo do zaprzeczenia macierzyństwa wygasa. W takiej sytuacji pozostaje jedynie zwrócenie się do prokuratora, który nie ma zakreślonego terminu na wytoczenie sprawy o zaprzeczenie macierzyństwa. Jeśli na podstawie art. 6116 k.r.o. prokurator stwierdzi, iż zaprzeczenia macierzyństwa wymaga dobro dziecka albo ochrona interesu społecznego, może sam wytoczyć taką sprawę w sądzie. Nie może jednak tego zrobić po śmierci dziecka.

Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa wytacza się na podstawie przepisów odrębnych zawartych w art. 453–458 k.p.c., przed sądem rejonowym (art. 17 pkt 1 k.p.c.) właściwym według miejsca zamieszkania osoby pozwanej (art. 27 i 28 k.p.c.). Pozew podlega opłacie w wysokości 200 zł na podstawie art. 27 pkt 4 u.k.s.

2.3. Ustalenie macierzyństwa

Ustalenia macierzyństwa można żądać tylko, gdy:

1) został sporządzony akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców,

2) macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka zostało zaprzeczone.

Powództwo o ustalenie macierzyństwa może zostać wytoczone wyłącznie przez matkę albo przez dziecko. Powództwo to dziecko wytacza przeciwko matce, a jeżeli matka nie żyje, powództwo wytacza się przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Natomiast matka wytacza powództwo o ustalenie macierzyństwa przeciwko dziecku (art. 6110 k.r.o.). Matka nie może wytoczyć powództwa o ustalenie macierzyństwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności (art. 6111 k.r.o.). Dziecko nie ma natomiast ograniczeń czasowych w wytoczeniu takiego powództwa i może dokonać tego również po osiągnięciu pełnoletności. W czasie jednak małoletności dziecka, a zatem przed ukończeniem 18. roku życia, albo przed ukończeniem 16. roku życia, jeśli chodzi o kobietę, która za zezwoleniem sądu zawiera małżeństwo (art. 10 k.c. w zw. z art. 10 § 1 k.r.o.), dziecko jest reprezentowane przez przedstawiciela ustawowego w osobie drugiego rodzica – ojca, którego ojcostwo zostało prawnie ustalone, bądź opiekuna prawnego. Matka może natomiast wytoczyć sprawę przed sądem już po ukończeniu 16. roku życia (art. 4531 k.p.c.). Należy również pamiętać, iż ustalenie macierzyństwa nie jest możliwe po śmierci dziecka. Jeżeli jednak za swego życia dziecko (bądź dorosła już osoba) wytoczyło powództwo, po czym zmarło, to w jego miejsce w procesie mogą wstąpić jego zstępni, czyli dzieci (art. 6115 k.r.o.). Mają na to 6 miesięcy od czasu zawieszenia postępowania przez sąd w związku ze śmiercią dziecka, które wytoczyło sprawę. Powództwo o ustalenie macierzyństwa może wytoczyć także prokurator, ale tylko wtedy jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Prokurator może wytoczyć powództwo o ustalenie macierzyństwa również po dojściu dziecka do pełnoletności, jak i po jego śmierci (art. 6116 k.r.o.). Zwrócenie się do prokuratora może mieć miejsce w sytuacji, gdy ustalenia macierzyństwa domaga się ojciec dziecka, który zgodnie z prawem samodzielnie takiego powództwa wytoczyć nie może. Jeżeli prokurator przekona się, iż w sprawie zachodzą przesłanki w postaci dobra dziecka lub potrzeby ochrony interesu społecznego, wytoczy on takie powództwo samodzielnie. W takiej sprawie prokurator w pozwie wskazuje dziecko (jako powoda, na rzecz którego wytacza powództwo) oraz pozywa matkę, a jeśli matka nie żyje, to kuratora ustanowionego na jej miejsce przez sąd. Mimo iż ojciec dziecka nie ma prawa wytoczyć sprawy o ustalenie macierzyństwa, to zawiadamia się go o toczącym się procesie, ale tylko wtedy gdy zachodzi domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki.

Powództwo o ustalenie macierzyństwa wytacza się na podstawie przepisów odrębnych zawartych w art. 453–458 k.p.c., przed sądem rejonowym (art. 17 pkt 1 k.p.c.) właściwym według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, a zatem wytaczającej powództwo (art. 32 k.p.c.) albo według właściwości ogólnej, czyli miejsca zamieszkania pozwanego (art. 27 i 28 k.p.c.). Należy pamiętać, iż ustalenie macierzyństwa może nastąpić wyłącznie na rzecz kobiety, która dziecko urodziła pod względem fizycznym. Nie może nastąpić na rzecz matki genetycznej dziecka, która przekazała matce zastępczej (surogatce) swój materiał genetyczny. Ustalenie macierzyństwa nie może również nastąpić na rzecz kobiety, która chce dziecko przysposobić, w tym w sytuacji gdy biologicznym ojcem dziecka jest jej mąż. W toku postępowania sądowego konieczne jest zatem wykazanie wszelkimi dostępnymi środkami dowodowymi, iż dziecko zostało urodzone przez wskazaną kobietę. Badania DNA również w tym przypadku nie mają znaczenia, gdyż w sprawie nie chodzi o ustalenie, kto jest matką genetyczną dziecka, ale kto dziecko fizycznie urodził, nawet jeżeli komórka jajowa pochodziła od kobiety będącej jej dawcą. Pozew nie podlega opłacie na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 1 u.k.s.

3. Ojcostwo

3.1. Domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa

Prawo przede wszystkim ustanawia domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa (art. 62 k.r.o.). Zakłada zatem, że jeżeli dziecko urodziło się:

1) w czasie trwania małżeństwa albo

2) przed upływem 300 dni od ustania małżeństwa (przez rozwód) lub jego unieważnienia,

to pochodzi ono od męża matki, chociażby biologicznym ojcem dziecka był inny mężczyzna. Domniemanie to jednak nie obowiązuje, jeżeli dziecko urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia przez sąd separacji.

Małżeństwo zgodnie z prawem może ustać poprzez rozwód (art. 56 k.r.o.), ale może też dojść do jego unieważnienia. Ten drugi przypadek ma miejsce w sytuacjach ściśle określonych przez kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 10–17 k.r.o.), na przykład gdy małżeństwo zostało zawarte przez osobę pozostającą już w związku małżeńskim (bigamia). Czym innym jest jeszcze separacja (art. 611 k.r.o.), która nie powoduje całkowitego ustania małżeństwa, ale wywołuje część skutków takich jak rozwód, z wyjątkiem m.in. możliwości zawarcia ponownego małżeństwa czy zmiany nazwiska małżonków (art. 614 k.r.o.).

Domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa stanowi uproszczenie w ustalaniu ojcostwa i zakłada, że dziecko pochodzi od męża matki, dopóki ojcostwo nie zostanie zgodnie z prawem zaprzeczone. Domniemanie to doznaje też dalszych wyjątków, a mianowicie jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od rozwodu albo unieważnienia małżeństwa, ale już po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa. W takiej sytuacji prawo uznaje, że dziecko pochodzi od drugiego męża matki. Na skutek zmiany przepisów, która miała miejsce z dniem 1 listopada 2015 r. na skutek wejścia w życie ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (Dz. U. poz. 1087), domniemanie pochodzenia dziecka od drugiego męża matki nie obowiązuje, gdy dziecko urodziło się w następnie procedury medycznej wspomaganej prokreacji, na którą wyraził zgodę pierwszy mąż matki. Wskazana ustawa o leczenie niepłodności uregulowała zasady leczenia niepłodności i stosowania procedur zapłodnienia wewnątrz- i pozaustrojowo w celu prokreacji poprzez użycie komórek rozrodczych oraz zarodków.

Domniemania powyższe mogą być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.

3.2. Zaprzeczenie ojcostwa

W sytuacji gdy mąż matki dziecka uważa, że dziecko nie jest jego, konieczne jest wytoczenie przez niego powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. Termin na założenie sprawy jest ściśle określony i wynosi 6 miesięcy od dnia, kiedy mąż dowiedział się o urodzeniu dziecka. Z różnych przyczyn dowiedzenie się o urodzeniu dziecka może nastąpić z opóźnieniem, w szczególności w razie zaginięcia męża czy też pozostawania przez małżonków w separacji faktycznej (bez orzeczenia sądu o separacji) i braku kontaktu ze sobą. Najpóźniej pozew może zostać złożony do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Jeżeli mąż matki dziecka miał podejrzenia, że dziecko od niego nie pochodzi, od chwili jego urodzenia, ale pozwu do sądu nie złożył, to termin na założenie sprawy wygaśnie i pozostaje jedynie zwrócenie się do prokuratora z wnioskiem o wytoczenie takiego powództwa. Prokurator nie ma jednak obowiązku uwzględnienia takiego wniosku, jeżeli stwierdzi brak ku temu przesłanek biorących pod uwagę dobro dziecka lub ochronę interesu społecznego (art. 86 k.r.o.). Prokurator może odmówić wytoczenia powództwa, jeżeli zwróci się do niego domniemany ojciec, który po prostu przegapił ten termin. Prokurator może natomiast pomóc w sytuacji, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu, a oczywiste jest, że dziecko pochodzi od innego mężczyzny, czemu nikt nie zaprzecza, a doszło po prostu do przegapienia końca terminu ustawowego na założenie sprawy o zaprzeczenie ojcostwa.

Mąż matki cierpiący na chorobę psychiczną bądź inne zaburzenia albo ubezwłasnowolniony nie traci swoich praw do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. W sytuacji gdy został on całkowicie ubezwłasnowolniony (art. 13 § 1 k.c.) z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa, sprawę w sądzie może założyć jego przedstawiciel ustawowy, czyli opiekun prawny (art. 13 § 2 k.c.). Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku 6 miesięcy od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później, termin ten wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość uzyskał przedstawiciel. Jeżeli jednak przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowolnionego nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może samodzielnie złożyć pozew do sądu po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia powództwa wynosi w tym wypadku 6 miesięcy od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia, a jeżeli mąż powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później, termin ten wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość mąż uzyskał. Jeżeli natomiast nie doszło do ubezwłasnowolnienia całkowitego, mimo iż mąż matki zapadł na chorobę psychiczną lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się o urodzeniu dziecka, może on wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od ustania choroby lub zaburzeń, a gdy powziął wiadomość o urodzeniu się dziecka dopiero później – w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym tę wiadomość powziął.

Jeżeli pozew składa mąż matki, powinien jako pozwanych wskazać dziecko i matkę, a jeżeli matka nie żyje – wskazuje tylko dziecko. W związku z tym, iż sprawa toczy się pomiędzy rodzicami a dzieckiem, zachodzi przypadek wyłączający możliwość reprezentacji dziecka przez jednego z rodziców (art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o.). Zachodzi wtedy konieczność wyznaczenia kuratora sądowego dla dziecka przez sąd z urzędu bądź na wniosek (art. 99 k.r.o.). W toku postępowania sądowego należy ustalić, iż mąż matki nie jest ojcem dziecka (art. 67 k.r.o.). Mogą temu posłużyć nie tylko badania DNA, ale także zeznania świadków, którzy potwierdzą, iż małżonkowie w okresie koncepcyjnym, czyli objętym domniemaniem, nie obcowali ze sobą, gdyż zamieszkiwali w znacznej odległości, pozostawali w separacji faktycznej, za granicą bądź mąż był ciężko chory. W sytuacji gdy matka dziecka nie wyraża zgody na pobranie dziecku krwi czy fragmentu tkanki do badania, sąd może nakazać ich pobranie od dziecka celem przeprowadzenia badań DNA.

Należy jednak pamiętać, iż nie jest możliwe zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą mąż matki wyraził zgodę (art. 68 k.r.o.). Sytuacja zgody małżonków na zapłodnienie in vitro wyklucza definitywnie możliwość zaprzeczenia ojcostwa męża matki w takiej sytuacji z powołaniem się, iż biologicznym (genetycznym) ojcem dziecka jest inny mężczyzna (anonimowy dawca). W takiej sytuacji nawet dziecko nie będzie mogło dochodzić zaprzeczenia ojcostwa przez sądem. W razie jednak braku zgody męża matki na poczęcie dziecka w drodze zabiegu medycznego, zaprzeczenie ojcostwa przed sądem będzie możliwe.

Zaprzeczyć ojcostwo może również matka, wytaczając powództwo w ciągu 6 miesięcy od urodzenia dziecka. W tym przypadku pozwanym w sprawie jest mąż oraz dziecko, a jeśli mąż nie żyje, to wyłącznie dziecko (art. 69 k.r.o.). W sprawie należy również ustanowić kuratora sądowego celem reprezentowania dziecka. W sytuacji choroby psychicznej matki stosuje się te same reguły złożenia pozwu i terminu na wytoczenie sprawy, jak w przypadku choroby psychicznej męża matki. Oznacza to, iż przedstawiciel ustawowy matki całkowicie ubezwłasnowolnionej może wytoczyć sprawę w ciągu 6 miesięcy od jego ustanowienia, a jeśli tego nie zrobi, to matka może tego dokonać od dnia uchylenia jej ubezwłasnowolnienia albo ustania choroby psychicznej (jeżeli nie doszło do ubezwłasnowolnienia mimo podstaw ku temu), pod warunkiem iż na chorobę zapadła w czasie biegu sześciomiesięcznego terminu na wytoczenie sprawy, liczonego od urodzenia dziecka.

Legitymację czynną, czyli prawo wytoczenia powództwa, ma również dziecko. Sprawę w sądzie może wytoczyć po dojściu do pełnoletności, ale nie później niż w ciągu 3 lat od osiągnięcia tej pełnoletności. Należy pamiętać, że przez pełnoletność rozumie się nie tylko ukończenie 18. roku życia, ale również 16. roku życia w przypadku kobiety, która za zgodą sądu wstąpiła w związek małżeński. Dla niej zatem termin zacznie biec od dnia zawarcia małżeństwa i skończy się z upływem 3 lat od tej daty (art. 10 k.c. w zw. z art. 10 § 1 k.r.o.). Dziecko w pozwie pozywa męża swojej matki i matkę, a jeżeli matka nie żyje – tylko męża. Jeśli natomiast również mąż matki nie żyje, pozew składa się przeciwko kuratorowi ustanowionemu w miejsce męża przez sąd (art. 70 k.r.o.). Małoletnie dziecko reprezentowane przez jednego z rodziców lub kuratora sądowego nie może założyć sprawy o zaprzeczenie ojcostwa. Może to zrobić tylko po osiągnięciu pełnoletności i tylko w ciągu 3 lat od tej daty. Po upływie tego terminu prawo do złożenia pozwu wygasa i nie może zostać przywrócone. Również w tym zakresie stosuje się przepisy dotyczące określenia terminu, jeżeli dziecko zapadło na chorobę psychiczną. Jeżeli w ciągu 3 lat od pełnoletności zachorowało na chorobę psychiczną i zostało ubezwłasnowolnione całkowicie, to przedstawiciel ustawowy, czyli opiekun prawny, może powództwo o zaprzeczenie ojcostwa wytoczyć w ciągu 6 miesięcy od jego ustanowienia. Jeśli tego nie zrobi, dorosłe dziecko uzyskuje dodatkowy termin liczony od uchylenia ubezwłasnowolnienia wynoszący 6 miesięcy. Jeżeli natomiast nie doszło do ubezwłasnowolnienia całkowitego mimo podstaw ku temu, to termin 6 miesięcy dla dorosłego dziecka liczyć należy od ustania choroby psychicznej bądź innego rodzaju zaburzeń.

Zwrócić należy uwagę, iż zaprzeczenia ojcostwa nie może przeprowadzić mężczyzna, który uważa, że dziecko od niego pochodzi i który obcował fizycznie z matką pozostającą w związku małżeńskim z innym mężczyzną. W takiej sytuacji mężczyzna ten może jedynie zwrócić się do prokuratora z prośbą o przeprowadzenie takiego postępowania, która nie musi zostać uwzględniona, jeżeli prokurator uzna, że prośba taka jest sprzeczna z dobrem dziecka albo nie służy ochronie interesu społecznego.

Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa wytacza się na podstawie przepisów odrębnych zawartych w art. 453–458 k.p.c., przed sądem rejonowym (art. 17 pkt 1 k.p.c.) właściwym według miejsca zamieszkania osoby pozwanej (art. 27 i 28 k.p.c.). Pozew podlega opłacie w wysokości 200 zł na podstawie art. 27 pkt 4 u.k.s. Należy pamiętać, iż powództwo o zaprzeczenie ojcostwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego (art. 86 k.r.o.). Wytoczenie jednak takiego powództwa przez prokuratora nie jest możliwe po śmierci dziecka.

3.3. Uznanie ojcostwa

Uznanie ojcostwa i ustalenie ojcostwa jest odmienną sytuacją od jego zaprzeczenia. Ustalenie i uznanie ojcostwa ma miejsce tylko wtedy, kiedy nie zachodzi domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa, a zatem gdy ojcem dziecka nie jest mąż jego matki, bo np. kobieta i mężczyzna nie byli małżeństwem, a pozostawali w konkubinacie, czyli pożyciu faktycznym. Ustalenie i uznanie ojcostwa jest również dalszym etapem ustalenia pochodzenia dziecka i jego ojcostwa, który następuje po skutecznym zaprzeczeniu ojcostwa, czyli obaleniu domniemania, iż ojcem dziecka jest mąż matki. Po zaprzeczeniu ojcostwa ojcem dziecka nie staje się automatycznie inny mężczyzna, ale konieczne jest doprowadzenie do ustalenia jego ojcostwa, chyba że on sam dokona uznania dziecka. Wtedy skierowanie sprawy do sądu nie jest konieczne. Uznanie dziecka jest zatem dobrowolną formą ustalenia pochodzenia dziecka od konkretnego mężczyzny. Natomiast ustalenie ojcostwa przed sądem wchodzi w grę, gdy potencjalny ojciec dziecka nie chce go dobrowolnie uznać w urzędzie stanu cywilnego. Należy pamiętać, iż uznanie ojcostwa nie jest możliwe, jeżeli toczy się sprawa o ustalenie ojcostwa, która może się toczyć wyłącznie przed sądem (art. 72 k.r.o.).

Uznanie ojcostwa następuje, gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi jednocześnie albo w ciągu 3 miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka jest ten mężczyzna. Kierownik urzędu stanu cywilnego wyjaśnia osobom zamierzającym złożyć oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa przepisy regulujące obowiązki i prawa wynikające z uznania ojcostwa, przepisy o nazwisku dziecka oraz różnicę pomiędzy uznaniem ojcostwa a przysposobieniem dziecka. Przysposobienie dziecka, czyli adopcja, jest sytuacją całkowicie odmienną, niezwiązaną z pochodzeniem biologicznym dziecka, ale z wolą przyjęcia dziecka do rodziny pod względem prawnym i traktowania jak własne dziecko z wszelkimi tego konsekwencjami. Ponadto adopcja może nastąpić tylko przed sądem (art. 585 i 586 k.p.c.).

Kierownik urzędu stanu cywilnego może jednak odmówić przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa, jeżeli uznanie takie jest niedopuszczalne albo gdy urzędnik będzie miał wątpliwości co do pochodzenia dziecka. Uznanie jest niedopuszczalne między innymi wtedy, gdy nie doszło do zaprzeczenia ojcostwa, a zatem gdy nadal obowiązuje domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki. Ponadto uznanie jest niemożliwe, jeżeli przed sądem toczy się sprawa o ustalenie ojcostwa. Uznać dziecka nie może również mąż jego matki, w stosunku do którego zapadł prawomocny wyrok zaprzeczający ojcostwo, albo mężczyzna, w stosunku do którego prawomocnie oddalono powództwo o ustalenie ojcostwa, gdyż nie był on biologicznym ojcem dziecka. Oświadczenie o uznaniu może złożyć każdy mężczyzna bez względu na swój wiek, nawet podeszły, ani stan cywilny. Nie ma zatem znaczenia, że urzędnik wie, iż mężczyzna ten pozostaje w związku małżeńskim z inną kobietą niż matka dziecka. Nie jest możliwe również uznanie ojcostwa dziecka nieznanych rodziców albo dziecka, którego ojcostwo zostało ustalone na rzecz innego mężczyzny w toku sprawy sądowej, jak również gdy już inny mężczyzna wcześniej uznał dziecko w urzędzie stanu cywilnego. Ponadto uznanie ojcostwa jest możliwe tylko, dopóki dziecko nie osiągnęło pełnoletności, co oznacza, iż bez względu na przyczyny, które kierują potencjalnym ojcem, nie może on uznać ojcostwa w stosunku do osoby pełnoletniej.

Do uznania ojcostwa niezbędne jest oświadczenie matki dziecka. Takie oświadczenie może ona złożyć w urzędzie, będąc jednocześnie obecną wraz z mężczyzną uznającym ojcostwo w stosunku do dziecka, pod warunkiem oczywiście, iż matką tą jest kobieta wpisana do aktu stanu cywilnego. Stąd nie jest możliwe dokonanie uznania ojcostwa za zgodą domniemanej matki dziecka nieznanych rodziców. W takiej sytuacji konieczne jest najpierw ustalenie macierzyństwa tej kobiety przed sądem, a dopiero później uznanie przez mężczyznę ojcostwa w stosunku do tego dziecka (art. 6110 k.r.o.). Matka dziecka może również złożyć swoje oświadczenie w ciągu 3 miesięcy od dokonania uznania dziecka przez ojca. Jeżeli takie oświadczenie w ciągu najpóźniej 3 miesięcy nie zostanie złożone, uznanie dokonane przez ojca będzie nieważne, a ojcu pozostanie tylko wytoczenie sprawy przed sądem o ustalenie ojcostwa. Należy zwrócić uwagę, iż jeżeli matka dziecka nie złoży oświadczenia potwierdzającego ojcostwo uznającego mężczyzny, nie można jej zarzucić nieprawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej. Ojciec nie może też wystąpić do sądu, aby sąd zmusił matkę dziecka do złożenia oświadczenia w urzędzie, iż on jest ojcem dziecka, gdyż przysługuje mu odrębne powództwo do sądu o ustalenie jego ojcostwa.

Kierownik urzędu stanu cywilnego może również odmówić przyjęcia oświadczenia o uznaniu ojcostwa, jeżeli będzie miał wątpliwości co do pochodzenia dziecka. Ma to szczególne znaczenie w sytuacjach rozpoznania w uznaniu ojcostwa tzw. dzikiej adopcji. W tym przypadku uznania ojcostwa dokonuje mężczyzna, który nie jest ojcem biologicznym dziecka, a chce dziecko wychowywać, a następnie po rezygnacji przez matkę dziecka z jej władzy rodzicielskiej, doprowadzić do jego przysposobienia przez swoją żonę, a w tej relacji macochę dziecka. Sytuacje te jednak są trudne do rozpoznania i mogą być oceniane jako próba wyłudzenia poświadczenia nieprawdy poprzez wpisanie do aktu urodzenia dziecka danych mężczyzny, od którego dziecko nie pochodzi (art. 272 k.k.). Kwestia odpowiedzialności karnej w tej sprawie nie jest jednak oczywista. Przepisy zakładają bowiem, iż uznania ojcostwa dokona mężczyzna, od którego dziecko pochodzi pod względem biologicznym. Urzędnik stanu cywilnego nie ma jednak możliwości zweryfikowania, iż rzeczywiście składający oświadczenie mężczyzna jest biologicznym ojcem dziecka, gdyż nie może żądać od niego przedstawienia wyników badań DNA albo przesłuchiwać świadków na okoliczność, czy doszło do obcowania fizycznego stawiających się w urzędzie rodziców dziecka.

Należy pamiętać, iż uznania ojcostwa można dokonać również przed sądem opiekuńczym, a w razie pobytu za granicą również przed polskim konsulem lub osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula, jeżeli uznanie dotyczy dziecka, którego oboje rodzice albo jedno z nich są obywatelami polskimi. W sytuacjach niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi, oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. Protokół podpisuje osoba, która przyjęła oświadczenie, oraz osoba, która je złożyła, chyba że nie może ona go podpisać. Przyczynę braku podpisu należy podać w protokole. Protokół zawierający oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa powinien być niezwłocznie przekazany do urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu urodzenia dziecka. Jeżeli natomiast oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa zostało złożone przed urodzeniem dziecka poczętego, lecz nieurodzonego, protokół zawierający to oświadczenie jest przekazywany do urzędu stanu cywilnego właściwego ze względu na miejsce sporządzenia aktu urodzenia matki dziecka lub do urzędu stanu cywilnego właściwego dla miasta stołecznego Warszawy – gdy rejestracja urodzenia matki nie nastąpiła na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Tylko w takich sytuacjach – zagrożenia życia – oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa można złożyć przed podmiotami innymi niż kierownik urzędu stanu cywilnego, sąd oraz konsul (art. 74 k.r.o.).

Możliwe jest również uznanie ojcostwa dziecka poczętego, ale jeszcze nienarodzonego (art. 75 k.r.o.). W takiej sytuacji jeżeli dojdzie do uznania ojcostwa, a dziecko urodzi się już po zawarciu przez matkę małżeństwa z innym mężczyzną niż uznający, to nie obowiązuje domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki. Ojcem dziecka jest w takiej sytuacji mężczyzna, który uznał dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone. Jeżeli natomiast nie doszłoby do uznania dziecka przed jego urodzeniem, a urodziło się ono w trakcie trwania małżeństwa z innym mężczyzną niż biologiczny ojciec, to obowiązuje domniemanie i ojcem dziecka jest wtedy mąż matki i konieczne jest najpierw zaprzeczenie jego ojcostwa, aby następnie ustalić ojcostwo ojca biologicznego. Przy czym ojciec biologiczny nie może wytoczyć sprawy o zaprzeczenie ojcostwa męża matki dziecka i może z prośbą o wytoczenie takiej sprawy zwrócić się co najwyżej do prokuratora, który nie jest związany jego wnioskiem.

Z dniem 1 listopada 2015 r. na skutek wejścia w życie przepisów o leczeniu niepłodności wprowadzono dodatkową przesłankę uznania ojcostwa (art. 751 k.r.o.). Zgodnie z tym przepisem uznanie ojcostwa następuje z dniem urodzenia się dziecka także wtedy, gdy przed przeniesieniem do organizmu kobiety komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy albo zarodka powstałego z komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy albo z dawstwa zarodka mężczyzna oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że będzie ojcem dziecka, które urodzi się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji z zastosowaniem tych komórek albo tego zarodka, a kobieta ta potwierdzi jednocześnie albo w ciągu 3 miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny, że ojcem dziecka będzie ten mężczyzna. Oświadczenia są skuteczne, jeżeli dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji w ciągu 2 lat od dnia złożenia oświadczenia przez mężczyznę.

Uznanie ojcostwa nie jest możliwe po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jeżeli jednak dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, uznanie ojcostwa może nastąpić, ale tylko w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym ojciec dziecka dowiedział się o śmierci dziecka. Prawo do uznania dziecka w tym przypadku wygasa jednak najpóźniej z dniem, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność (art. 76 k.r.o.).

Zwrócić należy uwagę, iż uznania dziecka może dokonać małoletni ojciec tego dziecka, jeśli ukończył co najmniej 16 lat i brak jest podstaw do jego ubezwłasnowolnienia całkowitego, a zatem gdy nie cierpi na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomanię, uniemożliwiające mu kierowanie swym postępowaniem (art. 13 § 1 k.c.). Oświadczenie składane przez takiego ojca, jak również przez małoletnią matkę konieczne do potwierdzenia uznania ojcostwa może nastąpić tylko przed sądem.

Oświadczenia konieczne do uznania ojcostwa można złożyć przed wybranym kierownikiem urzędu stanu cywilnego (art. 18 p.a.s.c.). Nie jest konieczne zatem udanie się do urzędu miejsca urodzenia dziecka.

Jeżeli do uznania ojcostwa dochodzi przed sądem, to wniosek w tym zakresie składa się na podstawie art. 581 k.p.c. do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka albo też właściwego dla miejsca zamieszkania ojca dziecka (art. 507 k.p.c.). Jeżeli jednak uznanie ojcostwa następuje z powodu odmówienia przyjęcia oświadczeń przez kierownika urzędu stanu cywilnego, należy skierować się do sądu rejonowego właściwego ze względu na siedzibę urzędu stanu cywilnego, którego kierownik odmówił przyjęcia tych oświadczeń. Jeżeli to konsul odmówił przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa, uznanie ojcostwa może nastąpić wyłącznie przed Sądem Rejonowym dla m.st. Warszawy. Również sąd może odmówić przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa, jeżeli uznanie jest niedopuszczalne albo poweźmie wątpliwość co do pochodzenia dziecka.

3.4. Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa

Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest formą zaprzeczenia wcześniej dokonanego dobrowolnego uznania ojcostwa przez ojca dziecka (art. 78 k.r.o.). W tym celu konieczne jest, aby mężczyzna, który uznał ojcostwo, wytoczył powództwo przed sądem. W takiej sytuacji nie można zaprzeczyć ojcostwa, gdyż dotyczy ono innych sytuacji, a mianowicie potrzeby obalenia domniemania pochodzenia dziecka z małżeństwa. Natomiast uznanie dziecka nie jest przecież związane z pochodzeniem dziecka z małżeństwa. Ponadto zaprzeczenia ojcostwa może dokonać mężczyzna będący mężem matki dziecka, a niebędący ojcem biologicznym dziecka. W przypadku gdy uznanie ojcostwa nastąpiło w związku z zapłodnieniem in vitro (art. 751 k.r.o.), ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy dziecko nie urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji.

Powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może być wytoczone tylko w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym mężczyzna, który uznał dziecko, dowiedział się, że ono od niego nie pochodzi. Jeżeli doszło do uznania dziecka poczętego, ale jeszcze nienarodzonego, termin 6 miesięcy na założenie sprawy w sądzie może nastąpić najwcześniej dopiero po urodzeniu dziecka. Również w przypadku tego powództwa stosuje się zasady na wypadek zaistnienia ubezwłasnowolnienia całkowitego i choroby psychicznej mężczyzny, który uznał dziecko. Jeżeli mężczyzna został ubezwłasnowolniony całkowicie, pozew może złożyć w sądzie ustanowiony dla niego opiekun prawny w ciągu 6 miesięcy od ustanowienia, a jeżeli dopiero później przedstawiciel dowiedział się, że dziecko nie pochodzi od ojca, to termin należy liczyć od momentu dowiedzenia się. Jeżeli natomiast przedstawiciel nie wytoczy takiej sprawy, mężczyzna, który uznał dziecko, będzie miał 6 miesięcy od uchylenia ubezwłasnowolnienia bądź ustania choroby psychicznej na złożenie pozwu do sądu, a jeżeli o braku swojego ojcostwa dowiedział się później – to w terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się (art. 78 § 2 w zw. z art. 64 i 65 k.r.o.). Ze sprawą o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może wystąpić również matka dziecka, która potwierdziła ojcostwo mężczyzny. Ma ona takie same terminy na wytoczenie sprawy w sądzie. Powództwa nie można wytoczyć jednak po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności (art. 80 k.r.o.).

Prawo do ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa zostało przyznane również dziecku, które może takie żądanie skierować do sądu (art. 81 k.r.o.). Dziecko może złożyć pozew w sądzie dopiero po osiągnięciu pełnoletności i nie później niż w ciągu kolejnych 3 lat. Termin ten może się wydłużyć w razie ubezwłasnowolnienia całkowitego dziecka bądź choroby psychicznej lub innych zaburzeń, tak jak w przypadku zaprzeczenia ojcostwa. W sprawie dziecko pozywa mężczyznę, który uznał ojcostwo, oraz matkę, a jeżeli matka nie żyje, pozywa tylko ojca, a jeśli on również nie żyje, pozywa kuratora, którego wcześniej musi ustanowić sąd (art. 82 § 3 k.r.o.).

Mężczyzna, który uznał ojcostwo, pozywa dziecko i matkę, a jeżeli matka nie żyje, pozywa wyłącznie dziecko. Natomiast matka wytacza pozew przeciwko mężczyźnie, który uznał ojcostwo, i dziecku, a jeśli mężczyzna ten nie żyje – wyłącznie przeciwko dziecku. W takim postępowaniu dziecko musi być reprezentowane przez kuratora ustanowionego przez sąd (art. 98 § 2 pkt 2 i art. 99 k.r.o.).

Należy pamiętać, iż nie można domagać się ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa po śmierci dziecka, a jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka (co jest dopuszczalne na podstawie art. 76 § 2 k.r.o., ale tylko jeśli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, a oświadczenie o uznaniu ojcostwa zostało złożone w ciągu 6 miesięcy od dowiedzenia się przez ojca o jego śmierci, nie później jednak niż do osiągnięcia pełnoletności), to na wytoczenie powództwa jest czas do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Sprawę wytacza się wtedy przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd w miejsce dziecka. Zwrócić należy uwagę, iż również prokurator ma prawo wytoczyć sprawę o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, dopóki dziecko żyje (art. 86 k.r.o.), z tym wyjątkiem, że jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka, prokurator może jednak wytoczyć sprawę o ustalenie bezskuteczności uznania. Oznacza to, iż w razie upływu terminów na założenie takiej sprawy w sądzie np. przez mężczyznę, który uznał dziecko, może on zwrócić się do prokuratora o wystąpienie z takim powództwem, czym jednak prokurator nie jest związany, bo do złożenia pozwu do sądu konieczne jest stwierdzenie, iż za ustaleniem bezskuteczności uznania ojcostwa przemawia dobro dziecka bądź ochrona interesu społecznego, co najczęściej nie będzie mieć miejsca, jeżeli od urodzenia dziecka minęło wiele lat, a dziecko jest przekonane, że jego ojcem jest mężczyzna, który je uznał. Inną sytuacją byłoby, gdyby mężczyzna, który uznał dziecko, nigdy nie brał udziału w jego wychowaniu, a pozostawałoby ono pod opieką matki i biologicznego ojca.

Powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa wytacza się na podstawie przepisów odrębnych zawartych w art. 453–458 k.p.c., przed sądem rejonowym (art. 17 pkt 1 k.p.c.) właściwym według miejsca zamieszkania osoby pozwanej (art. 27 i 28 k.p.c.). Pozew podlega opłacie w wysokości 200 zł na podstawie art. 27 pkt 5 u.k.s.

3.5. Ustalenie ojcostwa

Ostatnim sposobem na ustalenie pochodzenia dziecka przewidzianym przez prawo jest sądowe ustalenie ojcostwa. Będzie ono miało miejsce wtedy, gdy z różnych przyczyn nie dojdzie do uznania ojcostwa w urzędzie bądź przed sądem, np. jeśli ojciec nie będzie chciał dokonać takiego uznania, matka dziecka nie potwierdzi dokonanego uznania, kierownik urzędu stanu cywilnego odmówi przyjęcia oświadczeń o uznaniu ojcostwa, kwestionując pochodzenie dziecka od ojca (art. 84 k.r.o.).

Sądowego ustalenia ojcostwa może żądać dziecko, jego matka oraz domniemany ojciec dziecka. Ustalenia ojcostwa przed sądem nie można jednak domagać się po śmierci dziecka ani po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Dziecko albo matka wytacza powództwo przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje – przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy. Natomiast domniemany ojciec dziecka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce, a gdy matka nie żyje – przeciwko dziecku. W razie jednak śmierci dziecka, które było powodem w sprawie o ustalenie ojcostwa, ustalenia mogą dochodzić jego zstępni, np. dzieci.

Ustalenie ojcostwa, podobnie jak pochodzenie dziecka z małżeństwa, oparte jest na domniemaniu, jednakże o całkiem innej treści. Domniemanie powoduje, iż za ojca uznaje się mężczyznę, który w okresie koncepcyjnym obcował z matką dziecka (art. 85 k.r.o.). Domniemanie ojcostwa oznacza również, iż w razie wykazania obcowania przyjmuje się obowiązywanie skutków domniemania tak długo, dopóki nie zostanie ono obalone. Domniemywa się bowiem, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w 300., a nie później niż w 181. dniu przed urodzeniem się dziecka. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne. Okres koncepcyjny jest związany z okresem trwania ciąży i przyjęciem, iż ciąża nie może trwać krócej niż 181 dni ani dłużej niż 300 dni (przy obliczeniu nie bierze się pod uwagę dnia urodzenia dziecka). Na przykład: gdy dziecko urodziło się 1 czerwca 2015 r., okres koncepcyjny obejmuje czas od 5 sierpnia 2014 r. do 2 grudnia 2014 r. Jeżeli w tym czasie doszło do obcowania z matką dziecka, prawo zakłada, że mężczyzna, który z kobietą obcował w tym terminie, jest ojcem dziecka. Domniemanie może jednak zostać obalone, gdy w postępowaniu sądowym zostanie wykazane, że obcowanie nie mogło mieć miejsca z uwagi na długotrwały pobyt za granicą, w więzieniu czy też z powodu ciężkiej choroby mężczyzny. W toku postępowania sądowego można również wykazywać, iż matka dziecka w okresie koncepcyjnym obcowała również z innym mężczyzną i jego ojcostwo może być bardziej prawdopodobne niż mężczyzny występującego w sprawie o ustalenie ojcostwa. Wykazanie jednak takiej okoliczności jest znaczenie utrudnione. Z oczywistych względów trudno bowiem powołać do sądu świadków będących bezpośrednimi obserwatorami współżycia matki dziecka i innego mężczyzny. W toku postępowania o ustalenie ojcostwa najskuteczniejszym dowodem jest po prostu badanie DNA. W sytuacji gdy matka dziecka odmawia przeprowadzenia badania u dziecka w wieku poniżej 13 lat, sąd może zarządzić takie badanie. Jeżeli jednak dziecko ukończyło 13 lat i samodzielnie odmawia takiego badania, sąd nie może zmusić dziecka w takim wieku, podobnie jak domniemanego ojca do poddania się badaniom. W takiej sytuacji sąd będzie mógł przeprowadzić inne dowody, np. z zeznań świadków, badanie antropologiczne, przeprowadzone przez biegłego, oceniające podobieństwo fizyczne dziecka i ojca. Jeżeli również na takie badania dziecko i ojciec bądź matka w imieniu dziecka się nie zgodzi, pozostaje tylko dowód z zeznań świadków, którym sąd może nie dać wiary z powodu różnych przyczyn, w tym wzajemnych sprzeczności pomiędzy zeznaniami, które nie pozwolą rozstrzygnąć, czy mężczyzna obcował z matką dziecka i może zatem być ojcem dziecka albo wręcz przeciwnie. W związku z tym odmowa poddania się stron badaniu DNA może w istocie odnieść dla jednej z nich negatywny skutek w postaci ustalenia niechcianego ojcostwa bądź oddalenia pozwu.

Po zmianie przepisów z dniem 1 listopada 2015 r. domniemanie ojcostwa zostało rozszerzone o mężczyznę, który był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji. Dawstwo partnerskie, zgodnie z przepisami ustawy o leczeniu niepłodności, oznacza przekazanie komórek rozrodczych przez dawcę – mężczyznę w celu zastosowania ich w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji u biorczyni pozostającej z dawcą w związku małżeńskim albo we wspólnym pożyciu potwierdzonym zgodnym oświadczeniem dawcy i biorczyni; w dawstwie partnerskim stosowane są komórki rozrodcze biorczyni.

Należy pamiętać również, iż po zmianie przepisów z dniem 13 czerwca 2009 r. władza rodzicielska przysługuje od razu ojcu, którego ojcostwo zostało sądownie ustalone, bez konieczności wydania w tym zakresie odrębnego orzeczenia przez sąd (art. 93 k.r.o.).

Należy pamiętać, iż sprawę o ustalenie ojcostwa może wytoczyć również prokurator, gdy wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego (art. 86 k.r.o.). W takim przypadku prokurator może wytoczyć powództwo nawet po śmierci dziecka i po osiągnięciu przez nie pełnoletności.

Z ustaleniem ojcostwa dziecka przed sądem matka dziecka może domagać się alimentów na rzecz dziecka, pozbawienia ojca władzy rodzicielskiej, jak również pokrycia kosztów utrzymania dziecka i matki w czasie ciąży, porodu oraz po urodzeniu dziecka. Zgodnie bowiem z art. 141 k.r.o. ojciec niebędący mężem matki ma obowiązek przyczynić się w rozmiarze odpowiadającym okolicznościom do pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów trzymiesięcznego utrzymania matki w okresie porodu. Natomiast z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Roszczenia powyższe przysługują matce także w wypadku, gdy dziecko urodziło się nieżywe. Prawo przewiduje również sytuacje, w których kosztami utrzymania dziecka może zostać obciążony mężczyzna, którego ojcostwo nie zostało ustalone, a jedynie uwiarygodnione, np. poprzez przedstawione w toku sprawy zeznania świadków, badania krwi. W takim przypadku matka dziecka jeszcze przed jego urodzeniem może domagać się pokrycia kosztów utrzymania jej przez 3 miesiące w okresie porodu oraz środków na utrzymanie dziecka przez pierwsze 3 miesiące po urodzeniu (art. 142 k.r.o.). Ojcostwa nie można bowiem ustalić przed urodzeniem się dziecka. Należy pamiętać, że zasadą jest, iż roszczeń majątkowych wskazanych powyżej można dochodzić tylko łącznie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa, a zatem w jednym pozwie. Nie dotyczy to jednak przypadku roszczeń matki, gdy dziecko urodziło się nieżywe (art. 143 k.r.o.). W takiej sytuacji sąd nie ustala ojcostwa, bo nie jest możliwe jego ustalenie w stosunku do dziecka, które urodziło się nieżywe. Matka dziecka może się domagać zatem pokrycia wydatków związanych z ciążą i porodem oraz kosztów jej trzymiesięcznego utrzymania w okresie porodu. Z ważnych powodów matka może żądać udziału ojca w kosztach swego utrzymania przez czas dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli wskutek ciąży lub porodu matka poniosła inne konieczne wydatki albo szczególne straty majątkowe, może ona żądać, ażeby ojciec pokrył odpowiednią część tych wydatków lub strat. Konieczne jest jednak wykazanie, iż mężczyzna jest ojcem dziecka, mimo iż formalnie nie dojdzie do ustalenia jego ojcostwa z uwagi na urodzenie martwego dziecka. Kwestie utrzymania dziecka zostaną omówione w rozdziale poświęconym alimentom.

Powództwo o ustalenie ojcostwa wytacza się na podstawie przepisów odrębnych zawartych w art. 453–458 k.p.c., przed sądem rejonowym (art. 17 pkt 1 k.p.c.) właściwym według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, czyli powoda, bądź według właściwości miejsca zamieszkania pozwanego (art. 32 i 27, 28 k.p.c.). Pozew nie podlega opłacie na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 1 u.k.s.

4. Podsumowanie