Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe. Zagadnienia praktyczne ebook

Wykaz skrótów

Źródła prawa

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 380 z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.)

k.p.a. – ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 23)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm.)

k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 2082 z późn. zm.)

k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 z późn. zm.)

o.p. – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz.U z 2015 r. poz. 613 z późn. zm.)

o.r.p. – ustawa z dnia 1 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 272 2 z późn zm.)

p.p.s.a. – ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 270 z późn. zm.)

pr. restr. – ustawa z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. poz. 978 z późn. zm.)

prawo upadłościowe z 1934 r. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 z późn. zm.)

p.u. – ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.) w brzmieniu ustawy od 1 stycznia 2016 r.

p.u.n. – ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233 z późn. zm.) w brzmieniu ustawy do 31 grudnia 2015 r.

rozporządzenie 2015/848 – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/848 z dnia 5 czerwca 2015 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz. Urz. UE 141 L z 5.06.2015, s. 19)

rozporządzenie 1346/2000 – rozporządzenie Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego (Dz. Urz. UE 160 L z 30.06.2000, s. 1, z późn. zm.)

u.f.p. – ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 885 z późn. zm.)

u.k.s.c. – ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. 2014 r. poz. 1025 z późn. zm.)

u.l.d.r. – ustawa z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji doradcy restrukturyzacyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 776 z późn. zm.)

u.l.n.d. – ustawa z dnia 18 października 2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów (Dz. U. Nr 208, poz. 1537 z późn. zm.)

u.o.i.f. – ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 94 z późn. zm.)

u.o.p. – ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1382 z późn. zm.)

u.p.p. – ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o postępowaniu w sprawach dotyczących pomocy publicznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 59, poz. 404 z późn. zm.)

ustawa o KRS – ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1142 z późn. zm.)

u.z.f. – ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 942 z późn. zm.)

u.z.r.r.z. – ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 z późn. zm.)

Publikatory i czasopisma

Dz. Urz.GUS – Dziennik Urzędowy Głównego Urzędu Statystycznego

Dz. Urz.MEN – Dziennik Urzędowy Ministra Edukacji Narodowej

Dz. Urz.MS – Dziennik Urzędowy Ministra Sprawiedliwości

MPB – Monitor Prawa Bankowego

MSiG – Monitor Sądowy i Gospodarczy

OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna

OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna/Pracy

OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa

OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy

OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich

Inne

CEiDG – Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej

CRRiU – Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości

FGŚP – Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych

FRP – Fundusz Restrukturyzacji Przedsiębiorców

KNF – Komisja Nadzoru Finansowego

KRS – Krajowy Rejestr Sądowy

KRUS – Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

RDN – Rejestr Dłużników Niewypłacalnych

TNS – tymczasowy nadzorca sądowy

ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych

Wprowadzenie

Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz. U. poz. 978), czyli z dniem 1 stycznia 2016 r., zmienił się radykalnie obraz polskiego prawa dotyczącego podmiotów niewypłacalnych, dotychczas regulowanego ustawą z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 233). Od tej pory nie tylko zmieniły się znacznie przepisy tej ostatniej ustawy (nie wspominając, że sama ustawa zmieniła nazwę, co jest zdarzeniem nieczęstym w historii stanowienia prawa polskiego), lecz także pojawiły się w polskim prawie nowe postępowania, dotychczas nieznane – postępowania restrukturyzacyjne. Co więcej – dotychczasowe przepisy zachowały moc obowiązującą w odniesieniu nie tylko do już toczących się na ich podstawie postępowań, lecz także do postępowań wszczętych na skutek złożenia stosownego wniosku do dnia 31 grudnia 2015 r. Jest to sytuacja niezmiernie trudna zarówno dla praktyków, którzy na co dzień zajmują się tą dziedziną prawa – sędziów, syndyków – obecnych doradców restrukturyzacyjnych – pełnomocników świadczących usługi prawne w tym zakresie, jak i dla tych, którzy dopiero uczą się praktyki stosowania prawa – studentów, aplikantów, kandydatów na doradców restrukturyzacyjnych. Właściwie można powiedzieć, że sytuacja nas wszystkich jest obecnie zbliżona: wszyscy uczymy się nowego prawa, oswajamy z przepisami, których funkcjonowania w praktyce w wielu wypadkach nikt jeszcze nie przećwiczył, staramy się znaleźć rozwiązania „kazusów”, które niesie życie i obrót gospodarczy. W zakresie działalności przedsiębiorców wyzwaniem są przede wszystkim przepisy prawa restrukturyzacyjnego i możliwość ich odpowiedniego zastosowania do wielu rozmaitych sytuacji, ale także w sprawach tzw. konsumentów i prowadzonego w stosunku do nich postępowania upadłościowego pojawiają się zagadnienia i problemy dotychczas nieznane. Dzieje się tak dlatego, że − mimo stosunkowo długiego czasu obowiązywania przepisów umożliwiających ogłoszenie upadłości osób fizycznych, nieprowadzących działalności gospodarczej – dopiero od niedawna szeroko otwarto „konsumentom” możliwość oddłużenia i okazało się, z jak ogromnym spectrum różnorodnych sytuacji spotykamy się w praktyce, przy równoczesnym milczeniu przepisów w tym zakresie. Wiele nieścisłości bądź problemów interpretacyjnych pojawiło się właśnie dopiero teraz.

Tym bardziej zatem w przypadku przepisów wprowadzających i regulujących postępowania całkowicie nowe, wobec krótkiego czasu, który został przewidziany dla oswojenia się z nowym stanem prawnym, wiele sytuacji wymaga rozstrzygnięcia w najdrobniejszych szczegółach, istotnych w praktyce, ale nierozwiązanych w nowych przepisach. Nie jest to nic dziwnego. Życie i praktyka piszą tak różnorodne scenariusze, że nie sposób przewidzieć wszystkich sytuacji, a tym bardziej nie sposób każdą z nich uregulować w sposób kazuistyczny.

Nowe prawo nie było jeszcze przedmiotem rozstrzygnięć, które mogłyby stać się zbiorem wytycznych przy jego interpretacji i stosowaniu. Praktyka dopiero się tworzy. Pojawiają się pytania, wątpliwości, różne interpretacje, zaczynają być dostrzegalne pewne luki i nieścisłości nowego prawa, rzecz w takich przypadkach nieunikniona.

Publikacja, którą trzymają Państwo w rękach, nie jest komentarzem. Nie ma ambicji bycia monografią naukową. Cel, któremu ma ona służyć, jest znacznie bardziej, by tak rzec, utylitarny. Zamierzeniem, które przyświecało jej powstawaniu, było umożliwienie usystematyzowania wiedzy o nowym prawie oraz ułatwienie przyswojenia zmian, przez przedstawienie nowych regulacji nie w ujęciach klasycznych, czyli artykuł po artykule, jak w komentarzu, ale przez zestawienie problemów i zagadnień, które pojawiają się w powstałym w ten sposób systemie prawa insolwencyjnego, co powoduje, że staje się ona swoistym podręcznikiem czy kompendium. Opracowanie niniejsze nie jest kompletne. Nie ma w nim omówienia przepisów dotyczących orzekania zakazu prowadzenia działalności gospodarczej ani też – co do zasady − postępowań odrębnych (wobec emitentów obligacji, banków, deweloperów itd.). Jest natomiast część bardzo istotnie wiążąca się z postępowaniami restrukturyzacyjnymi i upadłościowym, a chyba niebędąca dotychczas przedmiotem kompleksowego omówienia: zagadnienia związane z postępowaniem rejestrowym i depozytowym. Uznaliśmy, że dla praktyki insolwencyjnej kwestie te mają doniosłe znaczenie. Uzupełnieniem całości jest część dotycząca etyki, jakże istotnej we wszystkich aspektach prawa insolwencyjnego, a także – omówienie problematyki przepisów prawnokarnych.

Z pewnością niniejsza publikacja nie odpowiada na wszystkie pytania, jakie pojawiają się – czy też pojawią się w najbliższym czasie: w chwili jej powstawania nie znaliśmy ich jeszcze – jak zresztą wszyscy, którzy z nowymi przepisami mają do czynienia w praktyce. Jednak staraliśmy się przybliżyć zespół tych całkowicie nowych oraz znacznie znowelizowanych przepisów tak, aby można było zestawić poprzednio obowiązujące z nowymi, usystematyzować poszczególne zagadnienia i ułatwić pierwszy kontakt z nowym stanem prawnym.

Autorzy tej publikacji zajmują się w codziennej pracy różnymi aspektami działalności regulowanej przepisami prawa restrukturyzacyjnego i upadłościowego. W praktyce zawodowej zajmowali się lub zajmują równocześnie innymi zagadnieniami (jak np. Krajowy Rejestr Sądowy). Dzięki temu Polskie prawo insolwencyjne – prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe zyskało, mamy nadzieję, dodatkowy atut: spojrzenie z różnych stron i, co za tym idzie, komentarz wynikający z różnych punktów widzenia. Chciałam w tym miejscu podziękować moim Współautorom, których zaangażowanie sprawiło, że powstanie tej publikacji stało się faktem. W szczególności dziękuję pani sędzi Anetcie Malmuk-Cieplak – bez jej determinacji być może nie byłoby dzisiaj tej książki.

Chciałabym również bardzo podziękować moim Koleżankom i Kolegom, sędziom z Wydziału VIII Gospodarczego dla spraw Upadłościowych i Restrukturyzacyjnych Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie. Wspólne rozmowy i próby interpretacji nowych przepisów w kontekście problemów orzeczniczych, pojawiających się na gruncie nowej ustawy, niejednokrotnie znalazły odbicie w rozważaniach prowadzonych na kartach niniejszej publikacji.

Mamy nadzieję, że książka ta dobrze spełni swoją rolę i bezkolizyjnie przeprowadzi Czytelników przez pierwszy, niewątpliwie trudny okres obowiązywania nowych (i równocześnie starych) przepisów, a wszystkim dopiero poznającym skomplikowany świat tej interesującej dziedziny prawa ułatwi jej poznanie i oswojenie się z nią.

Aleksandra Machowska

Rozdział IGeneza reformy postępowań, założenia nowelizacji i jej główne cele

Zagadnienia współczesnego polskiego prawa insolwencyjnego, a więc prawa restrukturyzacyjnego i prawa upadłościowego nie sposób omówić bez kilku uwag wstępnych na temat samej genezy ostatniej reformy tego prawa oraz założeń i celów nowelizacji poszczególnych postępowań.

Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze1 (dalej: p.u.n.) weszła w życie z dniem 1 października 2003 r. Była ona wielokrotnie nowelizowana, przy czym najobszerniejsza zmiana, dokonana ustawą z dnia 6 marca 2009 r., spowodowała konieczność ogłoszenia tekstu jednolitego2.

Po dziesięciu latach funkcjonowania ustawy możliwe było dokonanie bilansu. Analiza corocznie sporządzanych statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości pokazała, że przepisy o postępowaniu naprawczym, które miało być prowadzone, zanim jeszcze przedsiębiorca spełni przesłanki do ogłoszenia względem niego upadłości, w praktyce są przepisami martwymi. Postępowania układowe w istocie stanowiły niewielki odsetek wszystkich postępowań upadłościowych i rzadko prowadziły do zawarcia układu, a jeszcze rzadziej – do jego wykonania. Większość ogłaszanych postępowań stanowiły postępowania o charakterze likwidacyjnym, a znaczna część postępowań, toczących się początkowo jako postępowania z możliwością zawarcia układu, była przekształcana w postępowanie obejmujące likwidację majątku dłużnika. W praktyce rzadko również stosowane były przepisy o tzw. układzie likwidacyjnym (art. 271 p.u.n.).

Do głosu doszły również krytyki, płynące z wielu środowisk, podające w wątpliwość wiele rozwiązań obowiązującej ustawy. Działo się to w dużej mierze w kontekście dokonywanych w tym samym okresie w wielu krajach Europy reform prawa upadłościowego, które zmierzały w całkiem innym kierunku niż przepisy polskie3. Prawo upadłościowe i naprawcze opierało się na założeniu, że zasadniczym celem postępowania upadłościowego jest zaspokojenie wierzycieli, sytuacja zaś dłużnika ma znaczenie całkowicie drugorzędne. Tak należy rozumieć treść art. 2 p.u.n. („Postępowanie uregulowane ustawą należy prowadzić tak, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane”). Tymczasem w Europie, pod egidą Komisji Europejskiej4, powszechne stawało się przekonanie, że postępowanie upadłościowe nie może być głównie postępowaniem likwidującym niewydolne przedsiębiorstwa, ale powinno uwzględniać interes dłużnika, przede wszystkim zaś – pomóc mu, jeżeli tylko jest to możliwe, przy zastosowaniu odpowiednich środków prawnych – przezwyciężyć kryzys, zrestrukturyzować przedsiębiorstwo i przetrwać. Takie myślenie opierało się na założeniu, że przedsiębiorca, nawet taki, który przeżywa kryzys ekonomiczny, jest pracodawcą i płatnikiem podatków oraz innych danin publicznoprawnych, zatem istotnym elementem struktury ekonomicznej państwa.

Dominujący w przeszłości pogląd, że upadłość (bankructwo) wynika z przestępstwa – czy samo stanowi przestępstwo, jak w prawie francuskim – został wyparty przez realia życia gospodarczego, co podsumował komunikat Komisji Europejskiej stwierdzeniem, że tylko 4–6% bankructw ma swoje źródło w nielegalnej działalności5. Za zmianą myślenia o upadłości i niewypłacalnym dłużniku szła również zmiana terminologiczna: pojęcie upadłości, bankructwa – zastąpione zostało niewypłacalnością6, czy trudnościami przedsiębiorstw7. Podobną drogę przebyła nazwa działu prawa i postępowania przewidzianego na wypadek zaistnienia takiej sytuacji, przykładowo we Francji: od pierwotnej „upadłości” czy „bankructwa”, przez „prawo postępowań zbiorowych” (droit des procédures collectives), „prawo przedsiębiorstw w kryzysie” czy wręcz „przeżywających trudności” (droit des entreprises en difficulté albo droit de l’entreprise en difficulté), po „prawo o ochronie przedsiębiorstw” (droit de la sauvegarde des entreprises)8. Polski ustawodawca, na etapie tworzenia prawa upadłościowego i naprawczego, miał świadomość także i tych zmian terminologicznych, jednak postanowiono pozostać przy utrwalonej, tradycyjnej nazwie upadłości i co za tym idzie – postępowania upadłościowego9. Równocześnie, przy założeniu prymatu wierzycieli nad przedsiębiorstwem dłużnika, także postępowanie z możliwością zawarcia układu traktowane było przez polskiego ustawodawcę jako rozwiązanie drugorzędne, brane pod uwagę dopiero wówczas, gdy zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu wierzyciele zostaną zaspokojeni w wyższym stopniu, niż miałoby to miejsce po przeprowadzeniu likwidacji majątku upadłego10. Dokonano tym samym przeciwstawienia „sprzecznych” interesów wierzycieli (uzyskanie zaspokojenia należności w jak najwyższym stopniu) oraz interesów upadłego (zachowanie majątku, w ramach którego może on kontynuować działalność gospodarczą). Tymczasem, co stawało się coraz bardziej oczywiste, zarówno w Europie, jak i w Polsce, zwłaszcza w obliczu kryzysu gospodarczego, w istocie tak rozumiany „interes upadłego (dłużnika)” nie jest tylko jego interesem: zachowanie przedsiębiorstwa i umożliwienie jego restrukturyzacji, aby dalej mogło generować zysk w trakcie prowadzonej działalności gospodarczej, leży w interesie całej gospodarki państwowa. Przedkładanie interesów wierzycieli nad interes dłużnika i jego pracowników11 (chociaż będących wierzycielami dłużnika, to jednak w specyficzny sposób powiązanych z losami zatrudniającego ich przedsiębiorcy) oraz nastawienie „likwidacyjne”, zarówno ustawodawcy, jak i sądów upadłościowych, a także samych wierzycieli upadłego nie tylko prowadzi do eliminacji przedsiębiorcy, lecz także do niekorzystnych skutków dla gospodarki państwa. Trzeba pamiętać, że zwykle w skali całego kraju liczba przedsiębiorstw, które przestały funkcjonować w wyniku przeprowadzenia postępowania upadłościowego jest znaczna, a to może już wywierać istotny wpływ na sytuację ekonomiczno-gospodarczą państwa.

Trzeba też pamiętać, że już w toku obowiązywania ustawy doszło do fundamentalnej zmiany, za jaką należy uznać wprowadzenie możliwości ogłoszenia upadłości osoby fizycznej, nieprowadzącej działalności gospodarczej, czyli tzw. upadłość konsumencką. Podkreślić należy, że prawo upadłościowe i naprawcze przez połowę okresu obowiązywania było ustawą, obejmującą – w zakresie podmiotowym – wyłącznie przedsiębiorców, z wyjątkami ściśle wskazanymi, przy czym definicja przedsiębiorcy dla celów stosowania prawa upadłościowego i naprawczego została zawarta w tej ustawie (chociaż ujęta została zbieżnie z definicją art. 331 § 1 k.c.12). Pod pojęciem przedsiębiorcy ustawodawca rozumiał osoby fizyczne, osoby prawne albo jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadzące we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Przepisy ustawy miały pierwotnie zastosowanie również do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej, wspólników osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, wspólników spółki partnerskiej, oddziałów banków zagranicznych w rozumieniu prawa bankowego (art. 5 p.u.n. w brzmieniu z 2003 r.). Nie było zatem możliwe, na podstawie przepisów tej ustawy, ogłoszenie upadłości rolników, jeżeli nie byli oni przedsiębiorcami w rozumieniu ustawy. Dopiero nowelizacja przeprowadzona w 2009 r. dokonała przełomu, wprowadzając do wskazania podmiotów, wobec których możliwe jest prowadzenie postępowania upadłościowego, również osoby fizyczne niebędące przedsiębiorcami (co zresztą nie rozwiązało problemu rolników). Wprowadzenie do ustawy „gospodarczej” zupełnie nowej kategorii podmiotów wywołało szereg wątpliwości i trudności o charakterze praktycznym, jako że przesłanki ogłoszenia „upadłości konsumenckiej” zostały określone przez ustawodawcę w taki sposób, że postępowania te w efekcie stały się kolejną martwą instytucją prawa upadłościowego. Nadto, powiązanie upadłości osób nieprowadzących działalności gospodarczej z przepisami ukształtowanymi wyłącznie dla potrzeb postępowań wobec przedsiębiorców musiało doprowadzić do znacznych komplikacji o charakterze interpretacyjnym i praktycznym. Siłą rzeczy również i te przepisy musiały ulec gruntownej nowelizacji, co zostało dokonane ustawą z dnia 29 sierpnia 2014 r.13 Niezależnie od tego również dyskusje toczące się wokół „upadłości konsumenckiej”, która musi podlegać zasadom odmiennym od reguł dotyczących podmiotów gospodarczych, przede wszystkim zaś musi zostać oparta na całkowicie innej filozofii niż ta, która przyświeca postępowaniom z udziałem wyłącznie przedsiębiorców, przyczyniły się do nieco innego postrzegania dłużnika jako podmiotu prawa upadłościowego i naprawczego.

Wszystkie te okoliczności, którym towarzyszyła nieustająca dyskusja w środowiskach prawniczych i ekonomicznych, spowodowały, że podjęta została decyzja o rozpoczęciu prac nad nowym prawem upadłościowym. Warto podkreślić, że zarówno opracowanie koncepcji całkowicie nowego prawa restrukturyzacyjnego, jak i zredagowanie nowych przepisów odbyło się w sposób niekonwencjonalny. Z inicjatywy Ministra Sprawiedliwości powołany został zespół14, złożony z praktyków oraz naukowców, którego zadaniem było przygotowanie rekomendacji zmian w ustawie z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz w innych ustawach, mających na celu usprawnienie postępowań upadłościowych oraz postępowania naprawczego; zaopiniowanie projektu założeń projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz niektórych innych ustaw, który miał zostać przygotowany na podstawie opracowanych rekomendacji oraz zaopiniowanie samego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze oraz niektórych innych ustaw. W skład zespołu weszli sędziowie z wieloletnią praktyką upadłościową, adwokaci i radcowie prawni, specjalizujący się w sprawach upadłościowych, syndycy, a także naukowcy – prawnicy i ekonomiści, którzy dokonali krytycznej analizy istniejącego stanu rzeczy i przygotowali rekomendacje, przedstawione w dniu 10 grudnia 2012 r.15 Założenia rekomendacji skoncentrowały się wokół następujących zagadnień: skutecznej restrukturyzacji zamiast likwidacji, braku stygmatyzacji przedsiębiorców oraz uproszczenia procedur. Dyskusje w łonie zespołu wykazały, że pożądane jest wprowadzenie postępowań nowego typu w miejsce niefunkcjonującego postępowania naprawczego, które dadzą dłużnikowi większe możliwości zrestrukturyzowania przedsiębiorstwa i zachowania go z równoczesnym mocnym zabezpieczeniem praw i interesów wierzycieli. Na tej podstawie opracowany został projekt założeń nowej ustawy oraz projekt tekstu ustawy. Wiele nowych, szczegółowych rozwiązań zaproponowano dla dotychczasowych przepisów, zawartych w prawie upadłościowym i naprawczym. W efekcie powstała ustawa – Prawo restrukturyzacyjne, która poza określeniem ram prawnych całkowicie nowych, dotychczas nieznanych prawu polskiemu postępowań, w bardzo znacznym stopniu zmienia przepisy ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.16

Założenia nowej ustawy opierają się w pierwszej kolejności na zapobieżeniu likwidacji, zrestrukturyzowaniu przedsiębiorstwa dłużnika – zobowiązań, majątku, sposobu zarządzania i zatrudnienia17 – oraz umożliwienie mu kontynuowania działalności gospodarczej. Aby taki cel mógł zostać skutecznie osiągnięty, konieczne było nie tylko stworzenie odpowiedniego środowiska prawnego, ale również społecznego. W tym ostatnim zakresie należało zerwać ze stygmatyzacją, niezmiennie dotychczas wiążącą się z upadłością. „Upadłość”, „upadły” w potocznej świadomości są określeniami pejoratywnymi, powodującymi swoisty ostracyzm w życiu gospodarczym. Upadłość powoduje obawę, że zaangażowane w ramach postępowania upadłościowego środki finansowe nie zostaną odzyskane albo będzie to możliwe jedynie w znikomym stopniu i to po długim oczekiwaniu. Rozsądny kontrahent, zwłaszcza obawiający się zarzutów o działania ze szkodą dla prowadzonej przezeń działalności, nie podejmie się współpracy z „upadłym”, nawet jeżeli w stosunku do tego ostatniego postępowanie prowadzone jest z możliwością zawarcia układu. Scalenie w jednym akcie normatywnym obu typów postępowań było zresztą przedmiotem krytyki ze strony środowisk prawniczych od chwili wejścia w życie ustawy z 2003 r. Podkreślano, że po licznych nowelizacjach, dostosowujących przedwojenne przepisy do nowej rzeczywistości prawnej i gospodarczej regulacje te w bardzo wysokim stopniu odpowiadały potrzebom obrotu gospodarczego, a ich ulepszenie wymagało jedynie pewnych korekt.

W nowej ustawie postanowiono powrócić do dawnego stanu, sprzed wejścia w życie prawa upadłościowego i naprawczego, kiedy postępowania o charakterze likwidacyjnym (upadłość) były wyodrębnione od układowych18. W trosce o zapewnienie instrumentów prawnych dostosowanych do różnych sytuacji, występujących w obrocie gospodarczym, przewidziano wyodrębnienie przepisów mających na celu zapobieżenie likwidacji i umieszczenie ich w odrębnej ustawie oraz zróżnicowanie postępowań restrukturyzacyjnych w zależności od kontekstu prawno-ekonomicznego, w jakim znajduje się dłużnik. Nie zrezygnowano jednak z możliwości zawarcia układu w ramach postępowania prowadzonego na podstawie przepisów o postępowaniu upadłościowym (układ w upadłości), ale został on obwarowany warunkami uniemożliwiającymi przedłużanie postępowania upadłościowego19.

Konsekwencją przyjętego założenia jest zmiana terminologiczna. Przede wszystkim nazwa ustawy – Prawo restrukturyzacyjne, nie odwołuje się do żadnego z regulowanych przez nią postępowań, jest określeniem zbiorczym, które jednak wskazuje na cel (pozytywny) tej regulacji20. Postępowanie restrukturyzacyjne jako odrębna kategoria, całkowicie pozostająca poza sferą upadłości, zmiana dokonana w ramach dotychczasowej ustawy o licencji syndyka21, która wprowadza nową nazwę dla profesjonalisty, który będzie doradzał przedsiębiorcy – doradcy restrukturyzacyjnego, zamiast syndyka, który jednoznacznie i w potocznym rozumieniu – pejoratywnie – kojarzony jest z upadłością, to kolejne filary reformy prawa insolwencyjnego.

Zgodnie z założeniami, reforma prawa insolwencyjnego oparta jest na założeniu ochrony wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa i poszanowaniu praw wierzycieli, co realizują następujące cele regulacji:

a) zapewnienie przedsiębiorcom i ich kontrahentom skutecznych instrumentów do restrukturyzacji przy jednoczesnej maksymalizacji ochrony praw wierzycieli;

b) zapewnienie instytucjonalnej autonomii postępowań restrukturyzacyjnych w oderwaniu od stygmatyzujących postępowań upadłościowych;

c) wprowadzenie zasady subsydiarności postępowania upadłościowego jako ultima ratio wobec ekonomicznego fiaska restrukturyzacji;

d) zwiększenie uprawnień aktywnych wierzycieli;

e) maksymalizacja szybkości i efektywności restrukturyzacji i upadłości;

f) realizacja polityki „nowej szansy” – zapewnienie możliwości „nowego startu” przedsiębiorcom, których fiasko przedsięwzięcia gospodarczego wynika z niekorzystnej zmiany warunków ekonomicznych22.

Celem ustawy jest spełnianie nastepujących funkcji:

a) sanacyjnej – umożliwiającej skuteczną restrukturyzację przedsiębiorstwa dłużnika,

b) windykacyjnej – prowadzącej do maksymalnego możliwego zaspokojenia wierzycieli, z uwzględnieniem jednak maksymalnej ochrony wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa,

c) profilaktycznej – przez zapobieganie powstawaniu zatorów płatniczych, a tym samym – zaburzenia płynności czy wręcz niewypłacalności wierzycieli dłużnika oraz

d) wychowawczej – przez kształtowanie dobrych praktyk gospodarczych (podjęcie próby rozwiązania kryzysu przez złożenie wniosku restrukturyzacyjnego)23.

Tak ukształtowane cele wymagały zmiany dotychczasowego sposobu podejścia do postępowań insolwencyjnych i przedefiniowania zasad, według których mają być prowadzone postępowania restrukturyzacyjne. W przeciwieństwie do wyrażonego w art. 14 ust. 1 p.u.n. prymatu interesu wierzycieli nad interesem dłużnika i jego przedsiębiorstwa, a co za tym idzie prymatem likwidacji nad układem, nowa ustawa zakłada oparcie postępowania na zasadzie ochrony słusznych praw dłużnika w powiązaniu z zasadą dominacji zbiorowego interesu wierzycieli, co oznacza, że postępowania restrukturyzacyjne mają być prowadzone w interesie dłużnika, tak aby zapobiec likwidacji jego przedsiębiorstwa24. Co więcej, obecnie to dłużnik zawiera układ ze swoimi wierzycielami, nie jest on zaś zawierany „przez wierzycieli”, co było zasadą, choć niewyrażoną wprost, przepisów obowiązujących od 1 października 2003 r.25 Postępowania restrukturyzacyjne, z wyjątkiem sanacyjnego, mogą być wszczęte i prowadzone wyłącznie na wniosek dłużnika. Promowana (i premiowana) jest postawa dłużnika, który dąży do zapobieżenia upadłości i likwidacji swojego przedsiębiorstwa, a tym samym do jak najlepszego zabezpieczenia praw wierzycieli i zaspokojenia ich roszczeń.

W trosce o zapewnienie jak najpełniejszej realizacji naczelnych zasad prawa restrukturyzacyjnego, postępowania restrukturyzacyjne opierać się mają na zasadzie szybkości postępowania (co w dotychczasowym stanie prawnym stanowiło prawdziwą bolączkę i powodowało, że postępowania upadłościowe wykazywały niską efektywność), równości uczestników postępowania (wyrażonej jako możliwość korzystania z jednakowych środków prowadzących do obrony swoich interesów w postępowaniu zarówno przez dłużnika, jak i przez wierzycieli) oraz zasadzie jawności. Ta ostatnia ma być realizowana głównie przez obowiązek zamieszczania obwieszczeń w Centralnym Rejestrze Restrukturyzacji i Upadłości (CRRiU). Nowej filozofii podporządkowane zostały, tam gdzie było to zasadne i możliwe, również przepisy dotychczasowego prawa upadłościowego i naprawczego.

Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości ma służyć zamieszczaniu i obwieszczaniu postanowień, zarządzeń, dokumentów i informacji dotyczących postępowania restrukturyzacyjnego (m.in. plan restrukturyzacyjny) i upadłościowego, udostępnianiu danych zawartych w postanowieniach, zarządzeniach dokumentach i informacjach, dotyczących postępowania restrukturyzacyjnego i upadłościowego, obwieszczonych w odniesieniu do danego podmiotu (funkcja publikatora wszystkich danych, które podlegają obwieszczeniu w ramach postępowań objętych regulacją oraz o orzeczonych w tych postępowaniach zakazach prowadzenia działalności gospodarczej). Nadto, ma umożliwiać składanie pism i dokumentów oraz dokonywanie doręczeń, wspomagać organizację pracy i prowadzenie postępowania restrukturyzacyjnego i upadłościowego, a także służyć udostępnianiu wzorów pism procesowych i dokumentów określonych w ustawie. Miałby on zatem pełnić wiele funkcji: podstawową – rejestru, informacyjną, komunikacyjną oraz portalu orzeczniczego26, a z uwagi na udostępnianie wzorów pism procesowych – również edukacyjną. W części informacyjnej mają być udostępniane akty prawne, formularze i wzory pism procesowych, lista sądów upadłościowych i restrukturyzacyjnych oraz lista osób posiadających licencję doradcy restrukturyzacyjnego27.

Podkreślić jednak należy, że przepis o utworzeniu CRRiU wejdzie w życie dopiero z dniem 1 lutego 2018 r., co jest bardzo niekorzystne dla reformy prawa insolwencyjnego. Można śmiało zaryzykować tezę, że jest to w istocie jedno z najważniejszych założeń tej reformy, prawdziwie rewolucyjne, którego jedną z licznych zalet jest to, że znacznie obniża koszty i czas trwania postępowania, a zostało zaprzepaszczone przez tak znaczne odsunięcie w czasie jego wejścia w życie. Co więcej, istnieją poważne obawy, że również ten odległy termin nie zostanie dotrzymany, a nawet że tak ważny element tej ustawy w ogóle nie zostanie wdrożony.

Należy wyrazić żal, że tak ważna ustawa została – technicznie – skonstruowana w sposób nieułatwiający zapoznania się z jej treścią. Wydaje się, że byłaby znacznie bardziej przejrzysta, gdyby rozdział 3 działu I, w którym mowa jest o planie restrukturyzacyjnym, znajdował się między przepisami regulującymi poszczególne postępowania, natomiast po dziale I, przed szczegółowymi regulacjami o sądzie i sędzim-komisarzu, znalazły się przepisy ogólne, dotyczące postępowania restrukturyzacyjnego (dział VIII) i regulujące kwestie pomocy publicznej (dział V).

Ustawa – Prawo restrukturyzacyjne, poza wieloma ważnymi skutkami dla życia gospodarczego i porządku prawnego w Polsce, powoduje, że z chwilą rozpoczęcia jej obowiązywania zespół rozwiązań i przepisów, dotyczących uregulowania sytuacji podmiotu niewypłacalnego (lub wkrótce niewypłacalnego) określa się jako prawo insolwencyjne. Nie są to już bowiem wyłącznie przepisy o postępowaniu upadłościowym, a nowe postępowania, uregulowane w tej ustawie, przewidują szereg wariantów. Kolejnym skutkiem – chociaż nieprzynoszącym w praktyce większych zmian – jest nadanie nowej nazwy dotychczasowej ustawie – Prawo upadłościowe i naprawcze. W wyniku uchylenia przepisów o postępowaniu naprawczym zaszła konieczność zmiany tytułu ustawy na Prawo upadłościowe. Chociaż takie rozwiązanie budziło wątpliwości z zakresu techniki legislacyjnej, to prawotwórstwo polskie zna precedensy, o których wspomina uzasadnienie do projektu ustawy28. Bez wątpienia podkreślić trzeba, że znaczny zakres zmian do ustawy z dnia 28 lutego 2003 r., w tym wspomniana zmiana tytułu, duża liczba uchylonych przepisów oraz bardzo liczne nowe przepisy, nie przyczyniają się do zwiększenia przejrzystości tej ustawy, tym bardziej że – jak była mowa na wstępie – podlegała ona licznym, nieraz bardzo obszernym nowelizacjom. Z pewnością lepszym rozwiązaniem byłoby przygotowanie nowej ustawy, co zresztą podkreślano w opiniach do projektu ustawy – Prawo restrukturyzacyjne na etapie prac legislacyjnych29. Również krótki, jak na tak duże zmiany prawa, okres vacatio legis, wobec konieczności odpowiedniego przygotowania, zarówno organizacyjnie, jak i merytorycznie, dotychczasowych sądów upadłościowych, syndyków i samych przedsiębiorców, nie sprzyja wprowadzeniu i zaakceptowaniu nowego prawa w polskim systemie prawa i życiu gospodarczym. Najbliższy czas pokaże, na ile sprawdzą się nowe rozwiązania, które w założeniu miały być lepsze od dotychczasowych, lecz które w znacznym stopniu odbiegają od wizji przedstawionej w Rekomendacjach. Pamiętać również należy, że prawo restrukturyzacyjne zostało stworzone dla tzw. uczciwego dłużnika. Z tego względu wiele przepisów zostało sformułowanych niezwykle liberalnie. W tym zakresie podejście ustawodawcy również zmieniło się w sposób zasadniczy, a czy tak znaczna doza zaufania do przedsiębiorców jest w pełni uzasadniona, okaże się w praktyce stosowania ustawy. Niewątpliwie natomiast jest to zestaw rozwiązań prawnych, na które bardzo czekali przedsiębiorcy. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego były bowiem tak skonstruowane, że podejmowanie prób restrukturyzacji przedsiębiorstwa mogło stanowić balansowanie na cienkiej linie: niektóre z działań naprawczych mogły spełniać znamiona przestępstwa (być traktowane jako wybiórcze spłacanie wierzycieli, wyprowadzanie majątku z przedsiębiorstwa itp.). Pamiętać jednak warto, że prawo restrukturyzacyjne to zestaw narzędzi, od których zastosowania i uczynionego użytku zależeć będzie ostateczny efekt30. Równocześnie zwiększona zostaje ochrona interesów wierzycieli, m.in. przez umożliwienie im większego wpływu na toczące się postępowania, mimo braku legitymacji do złożenia wniosku o jego wszczęcie31. Jednak pełne powodzenie procesu restrukturyzacji przedsiębiorstwa i jego długów, a także satysfakcjonującego zaspokojenia wierzycieli będzie możliwe tylko wtedy, gdy zarówno dłużnicy, jak i wierzyciele będą mieli świadomość, że sukces na tym polu jest możliwy wówczas, gdy wszyscy jego uczestnicy będą współdziałać w imię własnego, dobrze pojętego interesu, co zakłada rzetelną, uczciwą i aktywną współpracę.

Rozdział IIRodzaje i typy postępowań insolwencyjnych, ich podstawy i charakterystyka

1. Stan dotychczasowy. Uwagi ogólne

Przepisy ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze przewidywały zasadniczo trzy typy postępowań: upadłościowe z możliwością zawarcia układu, upadłościowe obejmujące likwidację majątku dłużnika oraz (właściwie niefunkcjonujące w praktyce) postępowanie naprawcze. W ramach tak zakreślonych postępowań przepisy przewidywały możliwość zawarcia układu na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli, zatem jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, oraz zawarcie tzw. układu likwidacyjnego, będącego swoistym połączeniem obu postępowań upadłościowych: z możliwością zawarcia układu i likwidacyjnego. Niezależnie od pierwotnie wybranej opcji postępowania – układowej lub likwidacyjnej, istniała w określonych warunkach możliwość jej zmiany (art. 16 i 17 ust. 1 p.u.n.).

2. Nowe prawo insolwencyjne

Po wejściu w życie ustawy – Prawo restrukturyzacyjne możemy mówić o dwóch rodzajach postępowań: postępowaniach restrukturyzacyjnych i postępowaniu upadłościowym.

2.1. Zasady prawa insolwencyjnego

Naczelne zasady prawa restrukturyzacyjnego to:

1) zasada równowagi i ochrony słusznych praw dłużnika i wierzycieli (art. 3 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 1 pr. restr., art. 12 ust. 3 i 4 pr. restr.), z ograniczeniem jednak wobec stanowiska wyrażonego przez określoną większość,

2) zasada mediacyjnego rozwiązywania konfliktu interesów,

3) zasada poszanowania zgodnej woli dłużnika i wierzycieli (art. 38 ust. 2, art. 51 ust. 2, art. 61 ust. 1–4, art. 133 ust. 1 i 2, art. 313 ust. 1 i art. 315 ust. 1 pr. restr.)1.

Nadto, oba rodzaje postępowań insolwencyjnych rządzą się następującymi zasadami:

1) zasada optymalizacji, przez którą należy rozumieć zaspokojenie wierzycieli w jak najwyższym stopniu, przy równoczesnym – o ile to możliwe – zachowaniu przedsiębiorstwa dłużnika (można powiedzieć, że całe prawo restrukturyzacyjne opiera się w przeważającej mierze na tej właśnie zasadzie),

2) zasada nadrzędności interesu zbiorowego wierzycieli, rozumiana jako priorytet wspólnego interesu wierzycieli przed interesem poszczególnego wierzyciela lub grupy wierzycieli2,

3) zasada poszanowania interesów osób trzecich,

4) zasada równości uczestników postępowania – która wyraża się w tym, że każdy z uczestników postępowania (a zatem zarówno dłużnik, jak i wierzyciele) będzie posiadał możliwość korzystania z jednakowych środków prowadzących do obrony swoich interesów w postępowaniu,

5) zasada szybkości postępowania, ściśle powiązana z zasadą koncentracji,

6) zasada jawności postępowania, której najpełniejszym wyrazem, oprócz jawności rozpraw i posiedzeń sądowych (chociaż trzeba zauważyć, że – w uwagi na specyfikę tych postępowań, w których może dochodzić do naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa – dosyć szeroko dopuszczono możliwość odbywania posiedzeń niejawnych), ma być zamieszczanie i obwieszczanie postanowień, zarządzeń, dokumentów i informacji dotyczących postępowania restrukturyzacyjnego i upadłościowego w Centralnym Rejestrze Restrukturyzacji i Upadłości.

2.2. Typy postępowań insolwencyjnych

Przepisy prawa restrukturyzacyjnego regulują:

1) zawieranie przez dłużnika niewypłacalnego lub zagrożonego niewypłacalnością układu z wierzycielami oraz skutki układu;

2) przeprowadzanie działań sanacyjnych.

Natomiast przepisy prawa upadłościowego regulują:

1) zasady wspólnego dochodzenia roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych dłużników będących przedsiębiorcami;

2) zasady dochodzenia roszczeń od niewypłacalnych dłużników będących osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej;

3) skutki ogłoszenia upadłości;

4) zasady umarzania zobowiązań upadłego będącego osobą fizyczną.

Mimo tej zmiany nie można jednak powiedzieć, że w obecnym stanie prawnym prawo upadłościowe jest postępowaniem zmierzającym do likwidacji przedsiębiorstwa dłużnika, ponieważ nadal w tym postępowaniu możliwe jest zawarcie układu, a nawet jeśli w toku postępowania upadłościowego dojdzie do sprzedaży przedsiębiorstwa upadłego, to będzie ono nadal funkcjonowało, chociaż już pod zarządem innego przedsiębiorcy3. W miejsce dotychczasowych postępowań, pojawiły się postępowania całkowicie nowe, dotychczas nieznane polskiemu porządkowi prawnemu (jak np. postępowanie o zatwierdzenie układu, postępowanie sanacyjne czy przygotowana likwidacja) albo postępowania już istniejące zostały znacznie zmienione (postępowanie upadłościowe) lub powstało wiele nowych wariantów (postępowanie z możliwością zawarcia układu). Przy pierwszej analizie nowych przepisów można odnieść wrażenie, że w ostatecznym efekcie postępowań tych jest tak dużo, że trudno się w nich zorientować, a podziały między nimi są całkowicie nieczytelne. W rzeczywistości można wszystkie typy postępowań, wprowadzone do polskiego porządku prawnego na mocy prawa restrukturyzacyjnego, przyporządkować postępowaniom już znanym, co znacznie ułatwi początkowo „poruszanie się” po nowych przepisach4.

Pod rządami prawa upadłościowego i naprawczego możliwe było prowadzenie następujących postępowań i ich wariantów:

1) postępowanie naprawcze, którego dalekim odpowiednikiem jest nowe postępowanie o zatwierdzenie układu;

2) postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu: przy czym w ramach tego postępowania można było wyróżnić szybki wariant, dzięki złożeniu wniosku o zwołanie wstępnego zgromadzenia wierzycieli w celu zawarcia układu na podstawie art. 44 i n. p.u.n. – obecnie najbardziej zbliżony do niego typ postępowania to przyspieszone postępowanie układowe oraz „standardowe” postępowanie, przy czym istniała możliwość zawarcia układu likwidacyjnego, przewidującego likwidację majątku upadłego przez wierzycieli lub inny sposób likwidacji na podstawie art. 271 p.u.n. – i w pewnym stopniu odpowiednikiem tego postępowania jest obecnie postępowanie sanacyjne, które łączy zarówno elementy układu, jak i likwidacji;

3) postępowanie upadłościowe obejmujące likwidację majątku (i tu istniała ewentualnie możliwość złożenia wniosku o zmianę postępowania na postępowanie z możliwością zawarcia układu, na podstawie art. 16 p.u.n.).

2.3. Cel postępowań insolwencyjnych

Wspólnym celem obu rodzajów postępowań jest rozwiązanie konfliktu interesów, który zaistniał w wyniku niewypłacalności lub zagrożenia niewypłacalnością, między interesem dłużnika, często polegającym na zamiarze zachowania i kontynuowania przedsiębiorstwa, a interesami jego wierzycieli5. Do rozwiązania tego konfliktu przepisy przewidują różne narzędzia, odpowiednio dostosowane do sytuacji ekonomicznej danego dłużnika.

Celem postępowań restrukturyzacyjnych jest umożliwienie dłużnikowi niewypłacalnemu lub zagrożonemu niewypłacalnością odzyskania zdolności do regulowania zobowiązań, przez zawarcie układu z wierzycielami (restrukturyzację zobowiązań) i w razie potrzeby – restrukturyzację przedsiębiorstwa w wyniku działań sanacyjnych (art. 1 pr. restr., Uzasadnienie do projektu ustawy – Prawo restrukturyzacyjne, Sejm VII kadencji, druk nr 2824, http://www.sejm.gov.pl/, s. 19), a celem nadrzędnym jest uniknięcie upadłości dłużnika (art. 3 pr. restr.), co uzasadnia stwierdzenie, że postępowanie restrukturyzacyjne, co do zasady, jest prowadzone w interesie dłużnika6.

Celem postępowania upadłościowego jest zaspokojenie roszczeń wierzycieli w jak najwyższym stopniu, przy zachowaniu – o ile to możliwe – przedsiębiorstwa dłużnika (art. 2 p.u.). Odmienny cel przewidział ustawodawca jedynie w odniesieniu do osób fizycznych, wymienionych w art. 5 p.u., co do których postępowanie należy prowadzić tak, aby rzetelny dłużnik uzyskał możliwość oddłużenia. Tymi osobami fizycznymi będą: osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, wspólnicy osobowych spółek handlowych, ponoszący odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem (wspólnicy spółki jawnej, komplementariusze spółki komandytowej, komplementariusze spółki komandytowo-akcyjnej) oraz wspólnicy spółki partnerskiej. Również w odniesieniu do osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej (tzw. konsumentów) przewidziano odrębny cel postępowania, jakim jest umożliwienie umorzenia zobowiązań upadłego, niewykonanych w postępowaniu upadłościowym, a jeśli jest to niemożliwe – zaspokojenie roszczenia wierzycieli w jak najwyższym stopniu. Takie podejście wpisuje się w filozofię tzw. nowego startu i jest to jedyny w prawie upadłościowym ustawowo wyrażony prymat uzasadnionych interesów dłużnika nad interesem wierzycieli.

3. Postępowania restrukturyzacyjne

3.1. Uwagi ogólne

Wspólnym elementem wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych jest układ, stanowiący restrukturyzację zobowiązań dłużnika7. Natomiast szczegółowe regulacje co do przebiegu postępowania, sposobu zarządu masą restrukturyzacyjną, ochrony przed indywidualnym dochodzeniem roszczeń przez wierzycieli, podjęcia restrukturyzacji przedsiębiorstwa dłużnika i jej zakresu dają szeroki wachlarz środków, co ma umożliwić każdemu dłużnikowi uprawnionemu do skorzystania z postępowania restrukturyzacyjnego dokonanie wyboru zestawu narzędzi w sposób najbardziej adekwatny i odpowiadający potrzebom jego przedsiębiorstwa. Są one uszeregowane od postępowań, które wiążą się z najmniejszym stopniem ingerencji w byt i funkcjonowanie przedsiębiorstwa po takie, które prowadzą do całkowitego przekazania go, w celu głębokiej restrukturyzacji, zarządcy powołanemu przez sąd. W zależności od stopnia natężenia ingerencji i restrukturyzacji prawo restrukturyzacyjne przewiduje różny stopień zaangażowania sądu. Jednak podstawowym kryterium, które będzie decydowało o możliwości prowadzenia określonego postępowania, jest status wierzytelności. Jeżeli procent wierzytelności spornych przekracza 15%, dłużnik może wnosić wyłącznie o otwarcie postępowania układowego albo sanacyjnego. Jest to wyrazem chęci zagwarantowania możliwości podjęcia decyzji przez większość wierzycieli, jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy, a realizowane jest przez odpowiednie procedury liczenia głosów przy zawieraniu układu w każdym z postępowań8. Równocześnie, w każdym z postępowań obligatoryjnie uczestnikiem jest nadzorca (nadzorca układu, nadzorca sądowy) albo zarządca. W porównaniu do postępowania upadłościowego, postępowania restrukturyzacyjne cechują się znacznie większą rolą wierzycieli, którzy przez swoje działania mogą wywierać istotny wpływ na przebieg postępowania i jego skutek. Uprawnienia te wymagają jednak aktywnego zaangażowania się wierzycieli w przebieg postępowania, co wówczas prowadzi do urzeczywistnienia zasad równowagi i ochrony słusznych praw dłużnika i wierzycieli (art. 3 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 1., art. 12 ust. 3 i 4 pr. restr.) oraz mediacyjnego rozwiązywania konfliktu interesów (w drodze układu)9.

3.2. Postępowanie o zatwierdzenie układu

Jest to postępowanie dwuetapowe, którego pierwszy etap odbywa się całkowicie poza sądem. W tym postępowaniu stopień samodzielności dłużnika jest największy, a zaangażowanie sądu – etap drugi – rozpoczyna się dopiero z chwilą złożenia wniosku o zatwierdzenie układu, gdy zasadniczo najistotniejsza część procedury negocjacyjnej (tzw. samodzielne zbieranie głosów, będące pierwszym etapem tego postępowania) już została wykonana przez dłużnika, przy pomocy nadzorcy, w efekcie czego zawarto układ. Jest to procedura szybka, elastyczna, w stosunkowo niewielkim stopniu sformalizowana, minimalizująca konieczność udziału sądu, co również przyczynia się do jej szybkości. Każda bowiem decyzja sądu wymaga upływu określonego czasu, co ma związek z koniecznością zachowania procedur i wykonaniem czynności typowo technicznych (zarejestrowanie wniosku, przygotowanie posiedzenia, wykonanie zarządzeń przez sekretariat, ewentualnie – doręczenia i związane z nimi terminy). Ważne jest także i to, że w tym postępowaniu dłużnik zachowuje pełne uprawnienia w zakresie zarządu przedsiębiorstwem i majątkiem (art. 36 ust. 1 pr. restr.). Niektóre jego czynności wprawdzie podlegają kontroli nadzorcy układu, jednak nadzorca w tym postępowaniu nie jest uprawniony, co do zasady, do wyrażania zgody bądź zatwierdzania czynności prawnych dłużnika. Tak znaczny stopień samodzielności dłużnika wiąże się jednak z brakiem ochrony przed działaniami wierzycieli, prowadzących indywidualnie postępowania zmierzające do zaspokojenia ich roszczeń. Co więcej, możliwość przeprowadzenia tego postępowania jest uwarunkowana cechami samego dłużnika: musi to być podmiot na tyle operatywny, że będzie w stanie przeprowadzić samodzielne zbieranie głosów (w tym – nierozerwalnie z tym związane negocjacje z wierzycielami), przy wsparciu nadzorcy układu.

3.2.1. Nadzorca układu

Nadzorca układu, z którym dłużnik zawiera umowę cywilnoprawną, dowolnie kształtując wzajemne stosunki – w oparciu o przepisy postępowania restrukturyzacyjnego – służy mu fachową pomocą i wsparciem. Udział profesjonalnego nadzorcy powinien nie tylko zwiększyć szanse na zebranie przez dłużnika większości głosów pozytywnych wśród wierzycieli, ale jest również gwarancją należytego zabezpieczenia praw i interesów wierzycieli. Wprawdzie postępowanie to jest dedykowane przedsiębiorcom, którzy są w stanie zawrzeć układ z większością wierzycieli, zatem w praktyce najczęściej będzie ono mogło zostać przeprowadzone w sytuacji, gdy liczba wierzycieli jest niewielka i nie ma ostrych konfliktów między dłużnikiem a wierzycielami, ale nie wyklucza ono istnienia wierzytelności spornych, przy czym nie może ich być więcej niż 15%. Idealnym przypadkiem byłoby, gdyby na propozycje układowe dłużnika zgodzili się wszyscy wierzyciele, jednak zwykle jest tak, że pewna liczba wierzycieli z różnych względów nie chce się zgodzić na takie rozwiązanie. Z tego powodu ustawodawca przewidział rozwiązania zabezpieczające interesy nie tylko wierzycieli, którzy poprą propozycje układowe dłużnika, ale również i tych, którzy nie wyrażą na nie zgody, wprowadzając mechanizmy zapobiegające niezgodnemu z prawem pomijaniu wierzycieli przeciwnych propozycjom dłużnika i doprowadzeniu do sytuacji, w której nie mieliby oni szansy na oddanie głosu10.

Jednym z takich mechanizmów zabezpieczających jest obligatoryjny udział odpowiednio merytorycznie i proceduralnie przygotowanego fachowca. Jednak jego rola znacznie wykracza poza funkcje gwaranta zabezpieczenia praw wierzycieli niezainteresowanych układem. Może przyczynić się do lepszego rezultatu postępowania z uwagi na obiektywną i rzeczową ocenę sytuacji dłużnika, profesjonalne przygotowanie, we współpracy z dłużnikiem, planu restrukturyzacyjnego, propozycji układowych, spisu wierzytelności, w tym wierzytelności spornych oraz – co bardzo istotne – współpracę z dłużnikiem przy zbieraniu głosów. To również nadzorca układu sporządza listy wierzycieli przyporządkowujące ich do grup obejmujących poszczególne kategorie interesów, o ile propozycje układowe przewidują taki podział (art. 161 ust. 3 pr. restr.). Dłużnik zyskuje zatem wykwalifikowanego doradcę, który obligatoryjnie jest ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej w ramach swojej działalności, co nie jest okolicznością bez znaczenia, wierzyciele natomiast – bezstronnego i obiektywnego uczestnika postępowania, który w założeniu jest gwarantem przestrzegania procedury zgodnego z prawem zbierania głosów, w poszanowaniu ich praw na równi z dbałością o interes dłużnika. Ubezpieczenie nadzorcy od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w związku z pełnieniem przez niego takiej funkcji jest tak istotne, że niezawarcie umowy ubezpieczenia w terminie dwóch tygodni od dnia zawarcia umowy z dłużnikiem powoduje jej wygaśnięcie. Nadzorca układu jest wyposażony w uprawnienia, które dają mu możliwość gruntownego i rzetelnego upewnienia się, jaka jest faktyczna sytuacja dłużnika i czy interes wierzycieli nie zostanie naruszony. Przede wszystkim nadzorca układu może żądać od dłużnika pełnych i zgodnych z prawdą informacji niezbędnych dla osiągnięcia celu postępowania restrukturyzacyjnego, w tym zapoznać się z dokumentami dotyczącymi majątku i zobowiązań dłużnika – czyli de facto wszystkimi dokumentami powstałymi w związku z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa11 (art. 36 ust. 2 i 3 pr. restr.), kontrolować czynności dłużnika dotyczące jego majątku, może również kontrolować przedsiębiorstwo dłużnika i sprawdzać, czy majątek dłużnika, który nie stanowi części przedsiębiorstwa, jest dostatecznie zabezpieczony przed zniszczeniem lub utratą (art. 37 ust. 1 pr. restr.). Ten ostatni środek weryfikacji jest istotny na wypadek, gdyby postępowanie restrukturyzacyjne w odniesieniu do dłużnika nie dało spodziewanych rezultatów i doszłoby do ogłoszenia upadłości, a tym samym – cały majątek dłużnika stałby się masą upadłości, służącą zaspokojeniu wierzycieli. Zasadne jest zatem, aby profesjonalny doradca restrukturyzacyjny prewencyjnie zadbał o zabezpieczenie interesów wierzycieli również na tym etapie. Nadzorca układu w ramach pełnionej funkcji może również kierować do dłużnika zalecenia nadzorcze, jeżeli uzna, że np. przedsiębiorstwo dłużnika lub jego majątek niebędący częścią przedsiębiorstwa nie są należycie zabezpieczone przed zniszczeniem lub utratą (wniosek z art. 35 pr. restr.), jednak nie może w tym zakresie niczego nakazać dłużnikowi, a jedynie doradzać; w przypadku niezastosowania się do zaleceń, nadzorca powinien opisać zaistniałą sytuację w sprawozdaniu składanym wraz z wnioskiem o zatwierdzenie układu12.

Nadzorca układu może również być tym, który przekona niezdecydowanego wierzyciela o tym, że warto zawrzeć układ, udzielając mu informacji o skutkach zawarcia układu, możliwościach jego zrealizowania, a jeśli trzeba – pełniąc funkcję mediatora między dłużnikiem a wierzycielem. Przede wszystkim jednak zadaniem nadzorcy układu jest zapewnienie, aby proces zbierania głosów przebiegał sprawnie, tak aby udało się spełnić warunek terminu – 3 miesiące – od dnia oddania głosu do dnia złożenia wniosku o zatwierdzenie układu (art. 215 pr. restr.). Nie oznacza to jednak, że zbieranie głosów jest obowiązkiem nadzorcy13 (chociaż można, jak się wydaje, zawrzeć w umowie między dłużnikiem a nadzorcą układu postanowienie, na mocy którego nadzorca zobowiąże się do zbierania głosów; treść umowy jest kształtowana zgodną wolą stron i ograniczana jedynie przepisami prawa, te zaś nigdzie nie zakazują nadzorcy zbierania głosów). Natomiast jest jego obowiązkiem, wynikającym z art. 37 ust. 2 pkt 4 pr. restr., współpraca z dłużnikiem w zakresie sprawnego i zgodnego z prawem zbierania głosów przy zachowaniu praw wierzycieli. Zakres tej współpracy może zostać szczegółowo określony w umowie.

Nadzorca układu, po zawarciu umowy, powinien na piśmie poinformować dłużnika o konieczności udzielania zgodnych z prawdą wyjaśnień co do stanu przedsiębiorstwa, majątku i zobowiązań dłużnika, niezbędnych w celu przeprowadzenia postępowania restrukturyzacyjnego. Pismo skierowane do dłużnika powinno zawierać pouczenie o odpowiedzialności karnej za udzielanie nieprawdziwych informacji w celu wykorzystania w postępowaniu restukturyzacyjnym i za zatajanie informacji mających istotne znaczenie dla przeprowadzenia postępowania restrukturyzacyjnego – za które, zgodnie z art. 399 pr. restr., grozi kara pozbawienia wolności do lat trzech. Zatajaniem informacji jest również nieudostępnienie dokumentów dotyczących majątku dłużnika i jego zobowiązań. Zgodnie z art. 36 ust. 4 pr. restr. nadzorca układu nie podlega odpowiedzialności za prawdziwość informacji udzielonych mu przez dłużnika tylko wówczas, gdy dłużnik został przez niego pouczony o odpowiedzialności karnej. Dlatego konieczne jest zachowanie formy pisemnej pouczenia, wskazanie podstawy prawnej i sankcji, którą zagrożony jest czyn opisany w art. 399 pr. restr., oraz – najlepiej – odebranie od dłużnika na piśmie potwierdzenia, że został pouczony o odpowiedzialności karnej. W praktyce może to być potwierdzenie i podpisanie przez dłużnika odbioru pisma pod treścią pouczenia złożone na egzemplarzu pouczenia, który zachowa nadzorca. Niezależnie jednak od pouczenia nadzorca układu ma obowiązek weryfikowania informacji uzyskiwanych od dłużnika, zwłaszcza gdy pojawią się wątpliwości co do ich rzetelności. Nie zawsze może to wynikać ze złej woli dłużnika. Na rynku działa wiele podmiotów gospodarczych, w szczególności przedsiębiorców prowadzących indywidualną działalność gospodarczą i małych przedsiębiorstw, których świadomość prawna jest niejednokrotnie niewysoka. Te podmioty mogą nie mieć wiedzy o tym, że ich działanie nie odpowiada wymogom prawa, w szczególności w przypadku gdy chodzi o majątek dłużnika, który nie stanowi części przedsiębiorstwa, w tym – majątku objętego wspólnością ustawową małżeńską. Profesjonalny doradca restrukturyzacyjny powinien być przygotowany na takie sytuacje i możliwie szybko reagować, tak aby wychwycić ewentualne nieprawidłowości w realizowaniu obowiązków przez dłużnika.

3.2.2. Umowa z nadzorcą układu

Umowa między dłużnikiem a nadzorcą sądowym to umowa zlecenia. Zgodnie z art. 734 § 1 k.c. przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. W przypadku umowy o wykonywanie czynności nadzorcy układu14 będzie to w szczególności zespół czynności określonych w art. 37 ust. 2 pr. restr., obejmujących sporządzenie planu restrukturyzacyjnego, przygotowanie – wspólnie z dłużnikiem – propozycji układowych, sporządzenie spisu wierzytelności oraz spisu wierzytelności spornych, współpraca z dłużnikiem w zakresie sprawnego i zgodnego z prawem zbierania głosów (jednak – jak wyraźnie wskazuje przepis – przy zachowaniu praw wierzycieli; w umowie zatem nie można zawrzeć zobowiązania do działania w interesie dłużnika, rozumianego jako podstawowe kryterium podejmowanych czynności) oraz złożenie sprawozdania o możliwości wykonania układu. Można zawrzeć w umowie inne czynności, które pozostają w związku z prowadzeniem postępowania o zatwierdzenie układu – w szczególności przygotowanie wniosku o zatwierdzenie układu (tak wynika również z art. 210 pr. restr.). Jedynym obligatoryjnym elementem umowy, którą dłużnik jest obowiązany zawrzeć z nadzorcą układu, jest wynagrodzenie, które może zostać określone na podstawie przepisów art. 42 pr. restr. albo w inny dowolny sposób, co do którego strony doszły do porozumienia15. Pamiętać jednak należy, że umowa nie zobowiązuje nadzorcy układu do osiągnięcia zakładanego efektu, tj. uzyskania wymaganej większości głosów i zatwierdzenia postępowania, ale do dołożenia należytej staranności i rzetelności w dążeniu do jego uzyskania; nie jest to zatem umowa rezultatu, ale umowa starannego działania. Jeżeli strony nie określiły innej daty, w szczególności np. daty zawarcia przez nadzorcę umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, to nadzorca pełni funkcję od dnia zawarcia umowy (art. 210 ust. 2 pr. restr.).

Umowa wygasa, zgodnie z art. 35 ust. 3 pr. restr., w przypadku cofnięcia lub zawieszenia praw wynikających z licencji doradcy restrukturyzacyjnego, o której mowa w art. 24 ust. 1 pr. restr., w przypadku śmierci nadzorcy układu lub utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz w przypadku niezawarcia przez nadzorcę umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej w terminie dwóch tygodni od dnia zawarcia umowy z dłużnikiem. We wszystkich tych przypadkach konieczne będzie zawarcie przez dłużnika nowej umowy z uprawnioną osobą, aby kontynuowała ona czynności w postępowaniu o zatwierdzenie układu. Dłużnik, mimo wygaśnięcia umowy z przyczyn, na które nie ma wpływu lub nawet leżących po stronie nadzorcy, nie ma uprawnienia do samodzielnego wykonywania dalszych czynności w postępowaniu o zatwierdzenie układu.

Wybór nadzorcy układu jest autonomiczną decyzją dłużnika. Ograniczeniem tej swobody są: konieczność posiadania przez nadzorcę układu licencji doradcy restrukturyzacyjnego oraz wyłączenia wskazane w art. 24 ust. 2 pr. restr. Oświadczenie nadzorcy o tym, że nie zachodzą przeszkody, o których mowa w art. 24 ust. 2 pr. restr., jest on obowiązany złożyć do sądu wraz z wnioskiem o zatwierdzenie układu, ponieważ jest to pierwsza czynność przed sądem, którą podejmuje. W tym samym terminie nadzorca układu powinien przedłożyć sądowi dokument potwierdzający zawarcie umowy ubezpieczenia OC (art. 25 ust. 2 pr. restr.). Na wypadek gdyby nadzorca nie zawarł w ustawowym terminie umowy OC, warto przewidzieć w umowie zarówno sposób rozliczenia16, jak i ewentualnego odszkodowania. Przy bardzo krótkim terminie dla dopełnienia wszystkich wymogów postępowania o zatwierdzenie układu, konieczność poszukiwania kolejnej osoby, która podejmie się funkcji nadzorcy, wobec konieczności zapoznania się przez nowego nadzorcę z sytuacją dłużnika i ze stanem bieżącym postępowania, może znacznie skomplikować osiągnięcie założonego rezultatu, chociaż termin dwóch tygodni nie jest zbyt długi i w praktyce zakres już dokonanych czynności, w szczególności zebrania głosów, nie powinien znajdować się w znacznym stopniu zaawansowania.

Jednym z obowiązków nadzorcy układu jest złożenie sprawozdania (art. 220 pr. restr.), które w art. 37 ust. 2 pkt 5 pr. restr. określone zostało jako sprawozdanie o możliwości wykonania układu. Jest to dokument niezwykle istotny zarówno dla sądu, jak i dla wierzycieli, a jego merytoryczna zawartość znacznie wykracza poza ocenę możliwości wykonania układu. Sąd, który w tym postępowaniu opiera się wyłącznie na złożonych wraz z wnioskiem dokumentach, musi mieć możliwość dokonania oceny sytuacji dłużnika pod kątem zarówno zgodności z prawem przebiegu zbierania głosów, jak i z punktu widzenia dobra wierzycieli (art. 8 pr. restr.).

W tym miejscu warto wspomnieć, że w postępowaniu o zatwierdzenie układu nie występuje etap postępowania „w przedmiocie otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego”.

3.3. Przyspieszone postępowanie układowe

Przyspieszone postępowanie układowe, które może być skutkiem negatywnego wyniku postępowania o zatwierdzenie układu albo też może stanowić całkowicie niezwiązane z nim postępowanie, jest już postępowaniem w całości sądowym. Również jednak i to postępowanie jest z założenia szybkie, sąd powinien podjąć decyzję co do złożonego wniosku w terminie tygodnia (art. 232 pr. restr.). Jest to także postępowanie, o którego otwarcie może wnioskować dłużnik, jeżeli suma wierzytelności spornych nie przekracza 15%, a sytuacja przedsiębiorstwa jest na tyle dobra, że nie wymaga ono przeprowadzenia działań restrukturyzacyjnych. Jednak już w tym postępowaniu, z chwilą jego otwarcia, dłużnik korzysta z możliwości ochrony przed działaniami wierzycieli, prowadzących indywidualne postępowania windykacyjne. Co więcej, na podstawie art. 259 ust. 2 pr. restr. sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego może uchylić zajęcie dokonane jeszcze przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, w postępowaniu egzekucyjnym lub zabezpieczającym dotyczącym wierzytelności objętej z mocy prawa układem, jeżeli jest to konieczne dla dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa. Po dniu otwarcia przyspieszonego postępowania układowego wszczęcie postępowania egzekucyjnego oraz wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia lub zarządzenia zabezpieczenia roszczenia wynikającego z wierzytelności objętej z mocy prawa układem jest niedopuszczalne (art. 259 ust. 3 pr. restr.). W toku tego postępowania restrukturyzacyjnego wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną na mieniu dłużnika hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską może w toku przyspieszonego postępowania układowego prowadzić egzekucję wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia. Często się zdarza w praktyce, że zabezpieczeniem objęty jest przedmiot zabezpieczenia, niezbędny do prowadzenia przedsiębiorstwa (np. nabyte w ramach kredytu maszyny i urządzenia służące do produkcji, nieruchomość, w której dłużnik prowadzi część lub całość działalności). Realizowanie praw wierzyciela zabezpieczonego na takim przedmiocie może zniweczyć cały proces restrukturyzacji. Możliwe jest w takim przypadku, na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego, zawieszenie przez sędziego-komisarza postępowania egzekucyjnego – co do wierzytelności nieobjętych z mocy prawa układem, nie dłużej niż łącznie na trzy miesiące (łączne wskazanie maksymalnego dopuszczalnego terminu wskazuje, że możliwe jest kilkakrotne wydanie postanowienia o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego). Zwolnienie zajętego przedmiotu spod zajęcia może nastąpić zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego. Stanowi o tym art. 1061 k.p.c., w myśl którego dłużnik prowadzący działalność gospodarczą w formie przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, w razie gdy egzekucja zostanie skierowana do rzeczy niezbędnej do prowadzenia tej działalności, może wystąpić do sądu o wyłączenie tej rzeczy spod zajęcia, wskazując we wniosku składniki swego mienia, z których jest możliwe zaspokojenie roszczenia wierzyciela w zamian za rzecz zwolnioną. O wyłączeniu spod zajęcia sąd orzeka po wysłuchaniu stron, biorąc pod uwagę obok interesów wierzyciela i dłużnika również społeczno-gospodarcze znaczenie działalności gospodarczej dłużnika. Z chwilą wydania postanowienia zwalniającego spod zajęcia, w stosunku do mienia zastępczego określonego w postanowieniu, następują skutki zajęcia. Komornik dokona niezwłocznie czynności związanych z zajęciem. Wniosek o zwolnienie spod zajęcia może być zgłoszony również w skardze na czynności komornika. Postanowienie sądu w sprawie wyłączenia może być zaskarżone zażaleniem.

Przyspieszone postępowanie układowe nadal daje dłużnikowi możliwość samodzielnego zarządzania majątkiem, chociaż w ograniczonym zakresie. Ma on również wpływ na wybór nadzorcy sądowego, powoływanego w postanowieniu o otwarciu postępowania. Może bowiem złożyć wniosek o powołanie konkretnej osoby na tę funkcję, przy czym konieczne jest, aby do wniosku tego dołączona została pisemna zgoda wierzyciela lub wierzycieli mających łącznie więcej niż 30% sumy wierzytelności, z wyłączeniem wierzycieli, o których mowa w art. 80 ust. 3 oraz art. 116 pr. restr. Takie rozwiązanie podkreśla, że przyspieszone postępowanie układowe jest postępowaniem, którego „gospodarzami” są dłużnik i wierzyciele, a z uwagi na stosunkowo jeszcze niewielki stopień ingerencji sądu w działania podejmowane w tym postępowaniu, a tym samym – mniejszy zakres sądowej kontroli zabezpieczenia interesów wierzycieli, oraz ze względu na znaczny stopień samodzielności dłużnika w podejmowaniu czynności zarządu, to właśnie wierzyciele powinni mieć zaufanie do nadzorcy sądowego. Poparcie wniosku dłużnika przez wierzycieli może mieć i ten pozytywny wpływ na tok postępowania, że dzięki zaufaniu do jego rzetelności i bezstronności uniknie się konfliktów między uczestnikami postępowania i zbędnych opóźnień w jego przebiegu.

Jeżeli wskazana przez dłużnika osoba spełnia wymogi, o których mowa w art. 24 pr. restr., sąd powołuje ją do pełnienia funkcji nadzorcy sądowego (art. 38 ust. 2 pr. restr.). Określenie „powołuje” oznacza, że prawidłowy wniosek dłużnika, poparty przez wierzycieli, których wierzytelność stanowi znaczny procent sumy wszystkich wierzytelności, jest dla sądu wiążący, a odmówić powołania wskazanej osoby można tylko wtedy, gdy zachodzą uzasadnione przyczyny, w szczególności jeżeli jest oczywiste, że wskazana osoba nie daje rękojmi należytego wykonywania obowiązków. Przepisy nie precyzują, co oznaczają „uzasadnione przyczyny”, jednak należy przyjąć, że w każdym przypadku odmowa wyznaczenia wskazanej osoby, jeżeli formalne wymogi takiego wskazania zostały zachowane, musi opierać się na istotnych przesłankach i wiarygodnych informacjach, w tym wiedzy posiadanej przez sąd z urzędu (np. gdy proponowana na nadzorcę osoba już prowadzi lub prowadziła postępowania insolwencyjne i otrzymywała liczne upomnienia i grzywny)17. Okolicznością taką będzie powzięcie wiadomości przez sąd, że wskazanej osobie zawieszono prawa wynikające z licencji doradcy restrukturyzacyjnego. Określenie „może odmówić” wskazuje na konieczność dania wyrazu tej odmowie w postanowieniu o otwarciu postępowania („sąd postanawia odmówić wyznaczenia nadzorcy sądowego w osobie X, a wyznaczyć nadzorcę sądowego w osobie Y”). Jak słusznie podkreśla P. Zimmerman, niezasadna odmowa wyznaczenia prawidłowo wskazanego nadzorcy sądowego stanowi rażące naruszenie prawa, chociaż dłużnik nie ma środków do zmiany takiego postanowienia (zażalenie przysługuje dłużnikowi wyłącznie na postanowienie o odmowie otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, skoro zatem sąd otworzy postępowanie, nie można go zaskarżyć nawet w przypadku wyznaczenia innego nadzorcy sądowego niż osoba wskazana przez dłużnika). Rozwiązanie to, w szczególności ze względu na brak możliwości zaskarżenia postanowienia o odmowie powołania danej osoby (a wobec tego – brak uzasadnienia takiego postanowienia, co uniemożliwia kontrolę tej decyzji sądu), spotkało się z krytyką18. W praktyce zatem kontrola stosowania przepisów o ustanowieniu nadzorcy sądowego nie będzie istniała, chyba że rada wierzycieli, w pełnym składzie, skorzysta z uprawnienia do żądania jego zmiany (art. 133 ust. 2 pr. restr.). Trzeba jednak zauważyć, że przepis umożliwiający powołanie konkretnej osoby, wskazanej przez dłużnika i popieranej przez – nawet jednego – wierzyciela, jeżeli tylko posiada on 30% ogólnej sumy wierzytelności, może budzić obawy o próby wprowadzenia nadzorcy w zmowie dłużnika z tym wierzycielem, co może mieć skutki niekorzystne dla pozostałych wierzycieli. Z tego względu jest konieczne, aby wierzyciele dłużnika wykazywali się aktywnością od chwili powzięcia wiedzy o zamiarze dłużnika złożenia wniosku o otwarcie postępowania restrukturyzacyjnego, co najczęściej będzie możliwe od chwili obwieszczenia o otwarciu postępowania. Była już mowa o tym, że prawo restrukturyzacyjne jest ustawą dla aktywnego dłużnika i aktywnych wierzycieli, dbających o swoje interesy. Omawiana regulacja jest kolejnym tego przykładem.

Zarząd własny dłużnika w przyspieszonym postępowaniu układowym oznacza, że może on dokonywać czynności zwykłego zarządu, który należy oceniać w konkretnym przypadku danej działalności. Nie ma bowiem jednolitej ustawowej definicji zarządu własnego, a zakwalifikowanie danej czynności jako należącej do zwykłego zarządu albo przekraczającej zarząd własny jest uzależnione m.in. od kapitału własnego przedsiębiorstwa, od charakteru działalności, od majątku itp. Na ogół przyjmuje się, że czynnościami zwykłego zarządu rzeczą wspólną jest załatwianie bieżących spraw związanych z eksploatacją rzeczy i utrzymaniem jej w stanie niepogorszonym w ramach jej aktualnego przeznaczenia, natomiast wszystkie czynności, wykraczające poza te ramy, stanowią przekroczenie granic zwykłego zarządu19. Na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd wymagana jest zgoda nadzorcy sądowego, poza kategoriami czynności, dla których dokonania konieczna jest zgoda rady wierzycieli, a w przypadku gdy nie została ona ustanowiona – sędziego-komisarza (art. 39 ust. 1 w zw. z art. 139 ust. 1 pr. restr.).

Sąd może w każdej chwili z urzędu uchylić zarząd własny dłużnika i ustanowić zarządcę (art. 239 ust. 1 pr. restr.), jeżeli zajdzie którakolwiek z poniższych okoliczności:

a) dłużnik naruszy prawo w zakresie sprawowania zarządu, czego skutkiem jest pokrzywdzenie wierzycieli lub możliwość takiego pokrzywdzenia w przyszłości, przy czym naruszenie prawa nie musi być zawinione; może ono zostać dokonane również nieumyślnie. Przesłanką działania sądu jest w tym wypadku konieczność zapewnienia ochrony interesów wierzycieli;

b) jest oczywiste, że sposób sprawowania zarządu nie daje gwarancji wykonania układu;