Prawda. Krótka historia wciskania kitu - Tom Phillips - ebook + audiobook

Prawda. Krótka historia wciskania kitu ebook i audiobook

Tom Phillips

3,9

Ten tytuł dostępny jest jako synchrobook® (połączenie ebooka i audiobooka). Dzięki temu możesz naprzemiennie czytać i słuchać, kontynuując wciągającą lekturę niezależnie od okoliczności!
Opis

Kolejna książka autora bestsellera „Ludzie. Krótka historia o tym, jak spieprzyliśmy wszystko”.

Tym razem przeczytacie o prawdziwe – a raczej o wszystkich genialnych sposobach wciskania kitu, jakie ludzkość wymyśliła przez wieki...

Żyjemy w wieku „postprawdy”. Prezydent Stanów Zjednoczonych nie zawraca sobie głowy prawdziwością swoich słów (rekord pobił dzięki szczególnie intensywnemu tsunami bredni, kiedy w ciągu 120 minut wygłosił 125 fałszywych stwierdzeń, czyli więcej niż jedno na minutę!). Płaskoziemcy i antyszczepionkowcy już nie wierzą ekspertom. Internet zmienił nasze codzienne życie w dezinformacyjne pole bitwy.

Ale czy „złoty wiek“ prawdy rzeczywiście kiedykolwiek istniał? Czy naprawdę ludzie kiedyś nie kłamali? Tom Phillips, redaktor serwisu fullfact.org zajmującego się sprawdzaniem faktów, każdego dnia zmaga się z zalewem bzdur. I rzuca sarkastyczne spojrzenie na przekonanie, że kłamstwo w debacie publicznej pojawiło się wczoraj. Z właściwym sobie humorem pokazuje, że zawsze mieliśmy tendencję do zmyślania i że dzisiejsza fakenewsowa histeria jest tylko najświeższą wersją starej dobrej umiejętności ludzi do rozsiewania kłamstw gdziekolwiek się da.

Imponujące kłamstwa i kłamcy, których aż chce się szanować!

Od Wielkiej Mistyfika­cji Księżycowej (kiedy nowojorska gazeta „Sun” wzbudziła sensację, publikując cykl artykułów o sławnym astronomie sir Herschelu, który odkrył na Księżycu zaawansowaną cywilizację), przez humbug o wannach, po grasującego w Croydon seryjnego zabój­cę kotów – wiele z tego, co czytaliśmy o wydarzeniach dzie­jących się na świecie, było totalną bzdurą.

Przed wami nie­prawdopodobne opowieści o mitycznych krainach i badaczach niekoniecznie będących w miejscach, o których pisali. Albo historie o manipulacjach na wielką skalę dzięki rozpowszechnianiu teorii spiskowych lub o nieudanych próbach tuszowania katastrof czy o propagandzie z czasów wojny – czyli cała niecna sztuka politycznej ściemy!

Przeczytajcie o maniach, lękach i zbiorowych histeriach pro­wadzących do wiary w absurdalne rzeczy – jak widmowe statki po­wietrzne czy niezwykle rozpo­wszechnione przekonanie, że ktoś próbuje kraść mężczyznom penisy – które przekładają się czasem na zupełnie rzeczywiste tragedie… na przykład powodują polowania na czarownice.

Okazuje się, że jeśli chodzi o życie w prawdzie, to sami jeste­śmy swoim największym wrogiem.

Ta książka opowiada o tym, jak ludzkość przez stulecia oszukiwała samą siebie. Stawia też istotne pytanie: Czy istnieje szansa, byśmy w przyszłości zdecydowali się porzucić kłamstwo?

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
czytnikach certyfikowanych
przez Legimi
czytnikach Kindle™
(dla wybranych pakietów)
Windows
10
Windows
Phone

Liczba stron: 289

Audiobooka posłuchasz w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS

Czas: 6 godz. 22 min

Lektor: Maciej Kowalik

Oceny
3,9 (577 ocen)
198
199
130
39
11
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.
Sortuj według:
n0wicki

Całkiem niezła

dobra, ale moim zdaniem gorsza od poprzedniej pozycji autora
10
IreneuszL

Nie oderwiesz się od lektury

Super książka.
00
anna_chwedczuk

Nie oderwiesz się od lektury

Świetna książka do posłuchania
00
shin87

Dobrze spędzony czas

Książka traktująca o oczywistych oczywistościach przedstawionych w sposób rozległy i momentami mało zrozumiały. Autor stara się prowadzić charyzmatyczną i żartobliwą narracje co momentami działa na jego niekorzyść, lub poprostu książka jest nie najlepiej przetłumaczona. Miałam przeczytać inny tytuł tego autora ale chyba się nie skuszę.
00
Jakub1970

Dobrze spędzony czas

Książka "Prawda. Krótka historia wciskania kitu" autorstwa Toma Phillipsa to fascynująca lektura, która prowokuje do refleksji na temat natury prawdy i sposobów, w jakie ludzie manipulują informacjami, by osiągnąć swoje cele. Phillips w sposób klarowny i lekki, na podstawie różnych przykładów z historii, polityki i mediów, ukazuje, jak wiele kłamstw i manipulacji jest stosowanych przez osoby posiadające władzę, jak również jak wiele ludzi podatnych jest na manipulacje informacyjne. Autor wnikliwie analizuje różne techniki manipulacji, takie jak fake newsy, propagandę, propagowanie teorii spiskowych, a także sztuczne tworzenie opinii publicznej. Książka nie tylko ukazuje ciemną stronę ludzkiej natury, ale także pomaga zrozumieć, jakie mechanizmy wpływają na nasze postrzeganie świata. Autor przypomina nam, że nie powinniśmy wierzyć wszystkiemu, co słyszymy, czytamy lub widzimy w mediach, a zamiast tego powinniśmy samodzielnie analizować i krytycznie oceniać dostarczane nam informacje....
00

Popularność




IMPONUJĄCE KŁAMSTWA I KŁAMCY, KTÓRYCH AŻ CHCE SIĘ SZANOWAĆ!

NOWA KSIĄŻKA AUTORA BESTSELLERA LUDZIE

KRÓTKA HISTORIA O TYM, JAK SPIEPRZYLIŚMY WSZYSTKO

Tym razem przeczytacie o PRAWDZIE – a raczej o genialnych sposobach wciskania kitu, jakie wymyślano przez wieki...

Ściema to stała towarzyszka naszego codziennego życia. Nieustannie zmyślamy, wypowiadamy półprawdy albo kupujemy kłamstwa, które sprzedaje nam ktoś inny. Za sprawą internetu nasze życie zamieniło się w dezinformacyjne pole bitwy.

Może nawet tego nie wiecie, ale dosłownie pływacie w morzu wymysłów, półprawd i wierutnych łgarstw. Pora się wreszcie czegoś o nich dowiedzieć!

Tom Phillips, redaktor serwisu fullfact.org zajmującego się sprawdzaniem faktów, każdego dnia zmaga się z zalewem bredni. I z właściwym sobie humorem udowadnia, że kłamstwo nie pojawiło się wczoraj.

Ta książka zabierze was na wycieczkę objazdową po najbardziej niesłychanych kłamstwach i horrendalnych ściemach w dziejach ludzkości. Wiele z tego, co tu przeczytacie, wyda się wam niewiarygodne, a przecież nie brakowało ludzi, którzy w to wszystko wierzyli.

Ciekawe, co o nas napiszą nasze wnuki?

TOM PHILLIPS

Dziennikarz i komik mieszkający w Londynie. Był dyrektorem wydawniczym brytyjskiej wersji serwisu BuzzFeed, gdzie dzielił swój czas między bardzo poważne relacjonowanie poważnych spraw... i robienie zupełnie niepoważnych żartów. Należał do grupy komediowej, pracował w telewizji i w Parlamencie, a nawet założył gazetę (fatalna porażka!). Studiował archeologię i antropologię, a także historię i filozofię nauki w Cambridge – i jest miło zaskoczony, że przy pisaniu swoich książek może korzystać z wiedzy zdobytej na wszystkich tych kierunkach.

Tego autora

LUDZIE

Krótka historia o tym, jak s*ieprzyliśmy wszystko

PRAWDA

Krótka historia wciskania kitu

Tytuł oryginału:

TRUTH. A BRIEF HISTORY OF TOTAL BULLSH*T

Copyright © Tom Phillips 2019

All rights reserved

First published in 2019 by Wildfire, an imprint of Headline Publishing Group

Polish edition copyright © Wydawnictwo Albatros Sp. z o.o. 2021

Polish translation copyright © Maria Gębicka-Frąc 2020

Redakcja: Marta Gral

Zdjęcie na okładce: Dado Photos/Shutterstock

Projekt graficzny okładki oryginalnej: Headline Publishing Group

Opracowanie graficzne okładki polskiej: Wydawnictwo Albatros Sp. z o.o.

ISBN 978-83-8215-811-3

Wydawnictwo Albatros Sp. z o.o.

Hlonda 2A/25, 02-972 Warszawa

wydawnictwoalbatros.com

Facebook.com/WydawnictwoAlbatros|Instagram.com/wydawnictwoalbatros

Niniejszy produkt jest objęty ochroną prawa autorskiego. Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku osobę, która wykupiła prawo dostępu. Wydawca informuje, że publiczne udostępnianie osobom trzecim, nieokreślonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposób upowszechnianie, kopiowanie oraz przetwarzanie w technikach cyfrowych lub podobnych – jest nielegalne i podlega właściwym sankcjom.

Konwersja do formatu EPUB oraz MOBI

Katarzyna Rek

woblink.com

Spis treści:

Okładka
Karta tytułowa
Karta redakcyjna
Spis treści:
Od Autora
Wstęp. Chwila prawdy
Rozdział 1. Pochodzenie fałszu
Rozdział 2. Stare fake newsy
Rozdział 3. Epoka dezinformacji
Rozdział 4. Kłamstwo o Ziemi
Rozdział 5. Manifest szachrajstwa
Rozdział 6. Kłamstwo w państwie
Rozdział 7. Kombinatorzy
Rozdział 8. Zwykłe złudzenia
Rozdział Zakończenie. Ku prawdziwszej przyszłości
Podziękowania
Do dalszej lektury
Ilustracje

Dla moich rodziców, którzy zawsze uczyli mnie cenić prawdę. Chociaż, do Waszej informacji, ustaliłem, że to Wy byliście wróżką zębuszką. Święty Mikołaj będzie zły, kiedy się dowie, że kłamaliście.

Najbardziej uderzającą sprzecznością naszej cywilizacji jest głoszony przez nas fundamentalny szacunek do prawdy i głębokie lekceważenie, z jakim ją praktykujemy.

Vilhjalmur Stefansson, Adventures in Error, 1936

Od Autora

Niniejsza książka jest poświęcona rzeczom, które nie są prawdziwe. Z dość oczywistych powodów oznacza to, że ubiegły rok spędziłem w stanie prawie bezustannego zdenerwowania.

Zajmuję się tu historią, a historia nawet w najlepszym wypadku jest skomplikowana, pełna tymczasowych prawd, półprawd i całkowitych mitów. W poprzedniej książce, która dotyczyła porażek, napisałem: „Szanse, że książka o wpadkach nie zawiera żadnej wpadki, są, szczerze mówiąc, minimalne” (i owszem, po jej ukazaniu się znaleźliśmy ich kilka, na szczęście żadna nie była szczególnie straszna). Jeśli pisanie na temat porażki wydawało się kuszeniem bogów losu, to wybieranie kłamstwa na temat kontynuacji jest właściwie równoznaczne z zapewnianiem bogom pewnego gola. I bądźmy szczerzy, jest mało prawdopodobne, żeby bogowie losu spudłowali, strzelając do pustej bramki z dwóch metrów. Nie z taką kondycją, w jakiej są obecnie.

Więc tak, w tej książce na pewno trafią się jakieś błędy. Dołożyłem wszelkich starań, żeby ich uniknąć: podwójne i potrójne sprawdzanie, wracanie do oryginalnych dokumentów, ilekroć było to możliwe, próbowanie unikania pułapek nadinterpretacji. Przypisy powinny wam pomóc w samodzielnym sprawdzeniu faktów (i zachęcam, żeby to zrobić). Mimo to na pewno coś się zakradło. Błędy są nieuniknione – jedyne, co możemy zrobić, to próbować minimalizować je, przyznawać się do nich i łagodzić skutki. Taki jest główny cel tej książki. Dlatego, jeśli ktoś zauważy błąd rzeczowy – nawet drobny – proszę o przysłanie maila na adres [email protected]. Będę prowadził aktualizowaną publiczną listę poprawek na tom-phillips.com/mistakes-and-regrets.

Wstęp

Chwila prawdy

Ściemniasz.

Chwila! Stop! To koszmarny sposób na rozpoczynanie książki. Przepraszam.

Nie czepiam się akurat ciebie, zwłaszcza jeśli przeglądasz tę książkę w księgarni i zastanawiasz się, czy ją kupić. Powinieneś! Jesteś bardzo mądry! Poza tym dowcipny i masz klasę. Dla jasności, nie jesteś osobą wyjątkowo niegodną zaufania czy też obdarzoną skłonnościami do notorycznego mówienia nieprawdy (no, chyba że rzeczywiście jesteś zawodowym naciągaczem; w takim wypadku zapraszam – może spodoba ci się rozdział czwarty).

A jednak kłamiesz, zmyślasz i prawie na pewno na setki sposobów, w istotnych i nieistotnych sprawach, mylisz się co do świata, w którym żyjesz. Nie powinieneś w związku z tym czuć się źle, ponieważ – tu ważna uwaga – tacy sami są wszyscy wokół ciebie. W duchu całkowitej szczerości dodam, że łącznie ze mną.

Chodzi mi po prostu o to, że spędzamy codzienne życie na pływaniu w morzu wymysłów, półprawd i wierutnych kłamstw. Kłamiemy i jesteśmy okłamywani. Nasze życie towarzyskie polega na taplaniu się w stałym strumieniu drobnych białych kłamstw. Wciąż jesteśmy wprowadzani w błąd przez polityków, media, sprzedawców i tak dalej, i prawdziwy problem polega na tym, że to działa – wszyscy jesteśmy frajerami podatnymi na wierzenie w zręcznie podane bujdy. Chyba najbardziej wszechobecne są kłamstwa, które mówimy sami sobie.

W dzisiejszych czasach, gdziekolwiek spojrzeć, można zobaczyć złowieszcze ostrzeżenia, że żyjemy w epoce postprawdy. W 2016 roku redakcja Oxford Dictionaries ogłosiła postprawdę słowem roku; w 2017 tego samego dnia ukazały się aż trzy książki zatytułowane Postprawda. Wygląda na to, że politycy przekręcają, zniekształcają i kłamią z coraz większą bezkarnością. Społeczeństwo – jak wmawia się nam z przekonaniem – „miało dość ekspertów”. Internet przemienił nasze życie towarzyskie w dezinformacyjne pole bitwy, na którym jesteśmy coraz bardziej niepewni, czy nasz wujek Jeff jest prawdziwym człowiekiem, czy może rosyjskim robotem.

I nietrudno zrozumieć, dlaczego ludzie myślą, że żyjemy w czasach wyjątkowo odpornych na fakty. Wystarczy podać jeden dość oczywisty przykład: w tej chwili Stany Zjednoczone mają prezydenta, który notorycznie kłamie… chociaż może nawet nie są to kłamstwa. Może on po prostu nie wie, co jest prawdą, i wcale mu nie zależy na tym, żeby się dowiedzieć. Skutki są mniej więcej takie same. Według sprawdzającego fakty zespołu „Washington Post” – kiedy ja pisałem tę książkę – prezydent Trump w ciągu ośmiuset sześćdziesięciu dziewięciu dni sprawowania urzędu, obejmujących okres nazywany „rokiem bezprecedensowego oszustwa”[1], wygłosił 10 796 „fałszywych albo wprowadzających w błąd oświadczeń”[2].

To daje średnio ponad 10 nieprawdziwych informacji dziennie i co więcej, w miarę upływu czasu wskaźnik nieuczciwości Trumpa wydaje się wzrastać. Granicę 5000 kłamstw prezydent USA przekroczył siódmego września 2018 roku dzięki szczególnie intensywnej nawałnicy bredni, kiedy to według „Post” w ciągu zaledwie 120 minut wygłosił co najmniej 125 fałszywych albo wprowadzających w błąd oświadczeń, czyli więcej niż jedno na minutę[3]. A nie był to jego najbardziej nieuczciwy dzień – ten wątpliwy rekord został pobity piątego listopada 2018 roku, w przeddzień połowy kadencji, gdy w trakcie wystąpień podczas trzech wieców wyborczych „Post” odnotował 139 informacji niekoniecznie zgodnych z prawdą.

Można powiedzieć, że nie jest to bardzo moralne. Ale czy oznacza, że żyjemy w epoce postprawdy? Powiem krótko: nie.

Nie zrozumcie mnie źle, nie zamierzam was przekonywać, że nasze czasy nie pękają w szwach od kitu w stu tysiącach odcieni – bo pękają, bez dwóch zdań. Z koncepcją, że żyjemy w epoce postprawdy, jest tylko jeden problem: skoro teraz mamy czasy postprawdy, to znaczy, że w jakimś okresie musiała być epoka prawdy.

Niestety, dowody na istnienie epoki prawdy są… hm… delikatnie mówiąc, wątłe. Pomysł, że niedawno zostawiliśmy za sobą złoty wiek nieposzlakowanej uczciwości i żarliwego oddania precyzji słowa i dowodom, jest, mówiąc bez ogródek, stekiem starych bzdur.

Nie da się jednak ukryć, w dzisiejszych czasach mamy do czynienia z wciskaniem kitu na potęgę. Wszyscy w jakiś sposób, mniej lub bardziej, się do tego przyczyniamy; wszyscy przekazujemy dalej niesprawdzone pogłoski i klikamy, dzieląc się nimi w sieci albo udostępniając je bez sprawdzania podstaw, ponieważ niezależnie od tego, czego dotyczyły, trafiły nam do przekonania.

Ale wbrew temu, co być może słyszałeś, zachowujemy się w ten sposób już od bardzo dawna.

Właśnie o tym jest ta książka: o prawdzie i o wszystkich pomysłowych sposobach, jakie na przestrzeni dziejów podejmowali ludzie, żeby się z nią rozmijać. Bo rozmijanie się z prawdą nie jest niczym nowym. Donalda Trumpa dzielą długie lata od pierwszego polityka, który rozsiewał kłamstwa na prawo i lewo jak pokręcony spryskiwacz ogrodowy. Kiedyś nie potrzebowaliśmy Facebooka, żeby rozpowszechniać niezweryfikowane i zmyślone pogłoski. Jeśli bowiem tylko nadarzała się okazja szybkiego zarobku, nigdy nie brakowało takich, którzy kreatywnie manipulowali faktami, żeby naciąć frajerów na kasę.

Oczywiście dokładne zdefiniowanie, czym jest – i czym nie jest – prawda, nigdy nie było takie proste, jak niektórym może się wydawać. Są pytania, na które niełatwo odpowiedzieć, na przykład… skąd się bierze kłamstwo? Czy nieuczciwość jest wbudowana w człowieka i społeczeństwo? Czy ludzie są jedynymi stworzeniami, które kłamią? Spróbujemy się temu przyjrzeć w rozdziale pierwszym, „Pochodzenie fałszu”, w którym zbadamy subtelne różnice pomiędzy „kłamstwem” i „kitem”, odkryjemy niespodziewany fakt, że kłamstwo poza bielą może mieć inne kolory, i zmierzymy się z dość przerażającym faktem, a mianowicie takim, że mylić można się na znacznie więcej sposobów, niż mieć rację.

Przez kilka stuleci jednym z naszych głównych źródeł informacji o świecie była prasa. Dziennikarstwo, jak mówią, tworzy pierwszą wersję historii – ale jak zobaczymy, często była to koszmarna pierwsza wersja, nad którą redaktorzy wyrywali sobie włosy z głowy. W rozdziale drugim, „Stare fake newsy”, przyjrzymy się pochodzeniu naszego nienasyconego głodu nowin, poznamy martwego człowieka, który wcale nie był martwy, i odkryjemy, że nasze współczesne obawy związane z niemiarodajnymi źródłami informacji i przeciążeniem informacyjnym są może niezupełnie takie nowe, jak nam się wydaje.

Może i biznes informacyjny miał skromne początki, ale nie trwało to długo – szybko rozwinął się w przemysł, który wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się społeczeństwa i nasze postrzeganie świata. To jednak wcale nie oznacza, że stał się o wiele bardziej wiarygodny. Od Wielkiej Mistyfikacji Księżycowej w 1835 roku (kiedy nowojorska gazeta „Sun” wzbudziła sensację w całym kraju, drukując cykl całkowicie wyssanych z palca artykułów o sławnym astronomie sir Johnie Herschelu, który odkrył na Księżycu zaawansowaną cywilizację), przez humbug o wannach po dzienniki Hitlera i grasującego w Croydon owianego złą sławą seryjnego zabójcę kotów, mnóstwo tego, co czytaliśmy o wydarzeniach dziejących się na świecie, było totalną bzdurą. Temu przyjrzymy się w rozdziale trzecim, „Epoka dezinformacji”.

Nie dość, że myliliśmy się odnośnie do tego, co się dzieje na świecie, to jeszcze spartoliliśmy robotę, jeśli chodzi o właściwe postrzeganie świata. W rozdziale czwartym, „Kłamstwo o Ziemi”, odbędziemy podróż przez kilka stuleci czegoś, co można nazwać tylko… hm… „kreatywną geografią”. Biorąc pod lupę nigdy nieistniejące wielkie pasma górskie, nieprawdopodobne historie o mitycznych krainach i badaczach niekoniecznie będących w miejscach, które, jak twierdzili, badali, zobaczymy, jak świadomość, że raczej nikt nie pójdzie sprawdzić, co jest na drugim końcu świata, wpływała na kształt map.

Ta niechęć do sprawdzania została wykorzystana do maksimum przez prawdopodobnie największego blagiera wszech czasów – człowieka, który nabrał pewien kraj, wciskając mu kit o istnieniu innego kraju. Jest on tylko jednym z drobnych oszustów i wielkich zmyślaczy, których poznamy w kolejnym rozdziale, „Manifest szachrajstwa”, zgłębiającym naszą wieczną fascynację hochsztaplerami. Od naciągacza Williama Thompsona i jego zaskakująco prostego numeru, przez radzieckiego kanciarza bawiącego się w ciuciubabkę z biurokracją, po Francuzkę, która przez dziesiątki lat wiodła światowe życie dzięki nieznanej zawartości tajemniczego sejfu, przyjrzymy się najbardziej niesamowitym oszustom w dziejach i zadamy pytanie: Na ile ci ludzie oszukiwali, a na ile po prostu wierzyli w siebie?

Jeśli cokolwiek wiemy o politykach, to na pewno to, że kłamią. Przywódcy naszych wspaniałych narodów nie zawsze są wobec nas uczciwi. Oddając sprawiedliwość politykom (niektórym), muszę przyznać, że takie stwierdzenie może być trochę krzywdzące, ale kłamstwa ludzi odpowiedzialnych za rządzenie krajem mimo wszystko zasługują na osobny rozdział – „Kłamstwo w państwie” – w którym zbadamy niecną sztukę politycznej ściemy: od manipulacji, przez teorie spiskowe i nieudane próby tuszowania różnych rzeczy, po propagandę czasów wojny.

Wszędzie tam, gdzie można zarobić, zawsze znajdzie się ktoś chętny przekręcić prawdę, żeby wypchać sobie kabzę. W „Kombinatorach” przyjrzymy się dwóm największym kanciarzom: światowemu handlowi i medycynie. Biznes od zarania dziejów opierał się na małych i dużych oszustwach, począwszy od Ea-nasira, starożytnego mezopotamskiego handlarza miedzią, który brał pieniądze, ale nie dawał towaru (stąd pierwsze znane w historii listy z zażaleniami klienta), po Whitakera Wrighta, który w dziewiętnastym wieku dorobił się fortuny na szeregu oszustw. Poznamy też cały wachlarz szarlatanów, od Doktora Koźle Jaja – pioniera nowych mediów z ambicjami politycznymi, zbijającego majątek na chirurgicznym wszczepianiu koźlich jąder impotentom – po człowieka, który unieśmiertelnił swoje nazwisko dzięki przypadkowemu odkryciu hipnozy, gdy próbował osiągnąć coś zupełnie innego.

Na tym etapie będziemy już znać wielu z najbardziej imponujących kłamców w historii. Ale jeśli myślimy, że kłamcy są naszym jedynym problemem, to czeka nas poważny szok. Okazuje się, że w gromadzie jesteśmy bardzo dobrzy w tworzeniu mitów z niczego. W „Zwykłych złudzeniach” zobaczymy, jak manie, panika moralna i zbiorowa histeria prowadzą do wiary w rzeczy absurdalne. W tym rozdziale pokrótce omówimy fenomen widmowych statków powietrznych, które nawiedzały Wielką Brytanię, niezwykle powszechne przekonanie, że ktoś próbuje kraść mężczyznom penisy, polowanie na potwory w amerykańskich lasach i… no cóż, dosłownie rozumiane polowanie na czarownice. Okazuje się, że jeśli chodzi o życie w prawdzie, to sami jesteśmy naszym największym wrogiem.

W ostatnim rozdziale, „Ku prawdziwszej przyszłości”, zapytamy: Co możemy z tym wszystkim zrobić? Jeśli kłamstwa i wciskanie kitu zawsze były obecne w historii, co to oznacza dla dyscyplin naukowych, takich jak nauki ścisłe, historia i inne dziedziny pozwalające ustalać fakty o świecie? Czy jesteśmy skazani na życie we mgle dezinformacji, czy też możemy podjąć jakieś kroki, żeby odrobinę przesunąć wskazówkę z powrotem w kierunku uczciwości?

Ta książka zabierze was na wycieczkę objazdową po kilku najbardziej niesłychanych kłamstwach, najbardziej horrendalnych bzdurach i najbardziej utrwalonych nieprawdach w dziejach ludzkości. Wiele z tego, co tu znajdziecie, wyda się wam niewiarygodne, chociaż nie brakowało takich, którzy w to wszystko wierzyli. Na koniec zrozumiecie, dlaczego nigdy nie istniała „epoka prawdy”, i zaczniecie na nowo doceniać cudowną rozmaitość absurdów wymyślanych przez nasz gatunek. Mówiąc wprost, dzięki tej książce staniecie się lepsi, mądrzejsi i bardziej atrakcyjni.

Mówię szczerze. Dlaczego miałbym was okłamywać?

[1] Kessler Glenn, Rizzo Salvador i Kelly Meg, President Trump has made 10,796 false or misleading claims over 869 days, „Washington Post”, 10 czerwca 2019, dostępne na https://www.washingtonpost.com/politics/2019/06/10/president-trump-has-made-falseor-misleading-claims-over-days/.

[2] Kessler Glenn, A year of unprecedented deception: Trump averaged 15 false claims a day in 2018, „Washington Post”, 30 grudnia 2018, dostępne na https://www.washingtonpost.com/politics/2018/12/30/year-unprecedented-deception-trump-averaged-false-claims-day/.

[3] Kessler Glenn, Rizzo Salvador i Kelly Meg, President Trump has made more than 5,000 false or misleading claims, „Washington Post”, 13 września 2018, dostępne na https://www.washingtonpost.com/politics/2018/09/13/president-trump-has-made-more-than-falseor-misleading-claims/.

1

Pochodzenie fałszu

To książka o prawdzie – albo, ściślej mówiąc, o tym, co nie jest prawdą.

Niestety, to oznacza, że zanim przejdziemy dalej, musimy trochę pomyśleć, czym w rzeczywistości jest prawda. I, co ważniejsze, czym nie jest.

Sprawa niezwykle się komplikuje z powodu niesamowitej różnorodności sposobów, w jakie można się mylić. To może być dla niektórych sporą niespodzianką. Wielu z nas zakłada, że istnieją po prostu prawda i fałsz i że łatwo jest je rozróżnić. Nie jest to jednak takie proste. Na przestrzeni wieków ci, którzy zastanawiali się nad naturą prawdy i jej przeciwieństwa, uświadamiali sobie jedną kluczową zasadę: Rację można mieć na niewiele sposobów, natomiast mylić się można na niezliczone sposoby.

„Prawda zawsze ma jednego ojca, kłamstwa zaś są bękartami tysiąca mężczyzn i są płodzone wszędzie”[1], lamentował w 1606 roku elżbietański dramaturg Thomas Dekker. Albo, jak szesnastowieczny filozof Michel de Montaigne ujął to w swoim eseju O kłamcach: „Gdyby kłamstwo podobnie jak prawda miało tylko jedną twarz, łatwiej dalibyśmy sobie z nim radę; przyjęlibyśmy po prostu za pewnik przeciwieństwo tego, co mówi kłamca; ale odwrotna strona prawdy ma sto tysięcy postaci i nieograniczone pole”.

Ta książka jest próbą skatalogowania tylko kilku z tych stu tysięcy postaci.

Nasze czasy pod żadnym względem nie są pierwszym w historii okresem obsesji na punkcie prawdy i jej braku. Co więcej, całe dwa stulecia w Europie są czasami nazywane „epoką dysymulacji” z powodu powszechności kłamania – od szesnastego wieku kontynent był rozdarty konfliktami religijnymi i ludzie musieli nosić maski fałszu po prostu po to, żeby przeżyć.

Niccolò Machiavelli: on wiedział.

Machiavelli, człowiek tak bardzo kojarzony ze sztuką obłudy politycznej, że gdy o niej mówimy, wciąż sięgamy (raczej niesprawiedliwie) po jego nazwisko, w 1521 roku napisał: „Od dawna już bowiem i dzisiaj także (…) nie mówię nigdy tego, co myślę, ani nie myślę tego, co mówię, a jeśli nawet zdarzy mi się czasem powiedzieć prawdę, ukrywam ją za tyloma kłamstwami, że trudna jest do odkrycia”[2]. Bądźmy szczerzy – wszyscy mieliśmy w pracy takie dni.

Na przestrzeni dziejów ludzie byli zainteresowani kłamstwem do tego stopnia, że wymyślali niezwykle różnorodne sposoby na identyfikowanie kłamców. Wedy starożytnych Indii proponowały metodę opartą na języku ciała i głosiły na przykład, że kłamca „nie odpowiada na pytania albo udziela wymijających odpowiedzi; plecie trzy po trzy, grzebiąc w ziemi paluchem, i drży; jego twarz traci kolor, pociera palcami cebulki włosów; próbuje każdym sposobem opuścić dom…”[3] Również w Indiach, kilka stuleci później, istniała metoda oparta na ważeniu: osobę oskarżoną o kłamstwo umieszczano na wadze z idealnie dobraną przeciwwagą. Następnie zdejmowano delikwenta, wygłaszano krótką mowę do wagi, zaklinając ją, żeby ujawniła prawdę, po czym przystępowano do ponownego ważenia. Jeśli człowiek był lżejszy niż wcześniej, uznawano go za niewinnego; taki sam albo większy ciężar jednoznacznie wskazywał na winę[4].

(Co ciekawe, w wielu europejskich procesach o czary związek między ciężarem i prawdą był zupełnie inny: podczas gdy w Indiach lekkość kojarzono z niewinnością, to w Europie unoszenie się na powierzchni wody mogło wystarczyć do skazania oskarżonej osoby. Tak oto hinduskie podejście stanowi rzadki argument przemawiający za odchudzaniem się w sądzie).

Inne kultury preferowały prostsze, bardziej bezpośrednie metody identyfikowania kłamców, takie jak rozgrzane do czerwoności pogrzebacze albo wrząca woda. Nie jest do końca jasne, czy były skuteczniejsze.

Przez długi czas ludzie poświęcali mnóstwo wysiłku próbom sklasyfikowania rodzajów fałszu. Był to swego rodzaju teologiczny odpowiednik pisania listy BuzzFeed. Już roku Pańskiego 395 święty Augustyn ogłosił zidentyfikowanie ośmiu rodzajów kłamstwa i podał je w kolejności od najgorszych po te bardziej niewinne: kłamstwa w nauczaniu religijnym; kłamstwa, które krzywdzą innych i nikomu nie pomagają; kłamstwa, które krzywdzą innych i komuś pomagają; kłamstwa mówione dla przyjemności kłamania; kłamstwa mówione po to, żeby „zadowolić innych w gładkiej rozmowie”; kłamstwa, które nikogo nie krzywdzą i pomagają komuś materialnie; kłamstwa, które nikogo nie krzywdzą i pomagają komuś duchowo; kłamstwa, które nikogo nie krzywdzą i chronią kogoś przed „cielesnym splugawieniem” (sądzę, że przy tym ostatnim miał na myśli uniemożliwienie bzykanka, ale nie mam stuprocentowej pewności).

W dzisiejszych czasach oczywiście inaczej klasyfikujemy kłamstwa, ale są subtelności, których być może nie jesteś świadom. Wszyscy słyszeli o białych kłamstwach – nieszkodliwych towarzyskich wykrętach umożliwiających dogadanie się bez wzajemnego skakania sobie do gardeł – ale czy wiesz, że są inne kolory kłamstwa? Żółte kłamstwa są mówione ze wstydu, z zakłopotania albo tchórzostwa, żeby zamaskować porażkę: „Laptop mi padł i skasował raport, który obiecałem na dzisiaj skończyć”. Błękitne kłamstwa stanowią przeciwieństwo żółtych, bagatelizują nasze osiągnięcia i wynikają ze skromności („Och, ten raport to nic nadzwyczajnego, tak naprawdę większą część napisała Cathy”). Czerwone kłamstwa mogą być najbardziej interesujące ze wszystkich – to kłamstwa mówione bez zamiaru oszukania. Mówiący wie, że kłamie, słuchacz wie, że jest okłamywany, i kłamiący wie, że słuchacz o tym wie. W tym wypadku celem nie jest wprowadzenie kogoś w błąd – cel polega na zasygnalizowaniu rozmówcy, że czegoś nie można powiedzieć głośno (ani „Pieprzę cię”, ani nawet łagodniejszego „Po prostu będziemy udawać, że to się nie stało”). Wyobraź sobie dwoje ludzi, którzy w rozmowie z sąsiadem zaprzeczają, że wczoraj wieczorem była u nich potężna awantura, chociaż wiedzą, że wszyscy ją słyszeli – to właśnie jest czerwone kłamstwo.

Mówi się, że kłamstwo zdąży obiec pół świata, zanim prawda włoży buty. (Pytanie, kto pierwszy to powiedział, jest kwestią sporną. Słowa te są często przypisywane Markowi Twainowi albo Winstonowi Churchillowi, albo Thomasowi Jeffersonowi, albo komuś innemu ze zwykłej listy podejrzanych, gdy chodzi o cytaty – co niekoniecznie musi być prawdą. Być może autorem tych słów jest ikoniczny irlandzki satyryk, Jonathan Swift, który w 1710 roku napisał, że „kłamstwo frunie, a prawda za nim kuśtyka”).

Jonathan Swift wymyślający jakąś ściemę.

Niezależnie od tego, kto wymyślił to powiedzenie, niewątpliwie jest prawdą, że bujdy mogą się rozprzestrzeniać z wyjątkową i przerażającą szybkością, o czym się przekonacie, jeśli kiedyś spróbujecie demaskować internetowe plotki – robię to dla pieniędzy, więc możecie mi wierzyć, wiem coś o tym.

W rzeczywistości powód tak częstej przewagi nieprawdy nad prawdą ma mniej wspólnego z różnicą między tempem rozchodzenia się faktów i fikcji, a nawet z tym, że czasami decydowanie się na zaakceptowanie prawdy nie jest wygodne, a więcej ze skalą i różnorodnością kłamstw. Na każde kłamstwo, które przebywa pół świata, mogą przypadać tysiące takich, które nigdy nie wychodzą na światło dzienne. Ale już sama liczba możliwych kłamstw – nieograniczanych przez potrzebę dopasowania do rzeczywistości – zapewnia wielki darwinistyczny poligon do poszukiwania tych najbardziej przykuwających uwagę i najdłużej utrzymujących się przy życiu, tych, które jak zombie nie umierają i wciąż będą powracać. Przypominają one te gatunki ryb, które składają dwa miliony jaj, żeby mogła przeżyć dwójka potomstwa.

Prawda, w przeciwieństwie do kłamstwa, jest… no cóż, trochę nudna. Można powiedzieć, że po prostu istnieje – szara grudka nieokreślonej wielkości, znajoma, a jednak nieodgadniona. Poza tym, że nieco nudna, jest również wyjątkowo frustrująca; jak zaświadczy każdy, kto para się ustalaniem małych cząstek prawdy, ma ona paskudny zwyczaj wyślizgiwania się z zasięgu człowieka akurat wtedy, gdy ten myśli, że już ją dopadł.

Oczywiście pewne prawdy są proste i niezaprzeczalne: ogień jest gorętszy od lodu, prędkość światła w próżni jest stała, najlepszą piosenką wszech czasów jest Dancing On My Own w wykonaniu Robyn. Ale gdy się wyjdzie poza te niezmienne prawa natury, wszystko zatrważająco szybko staje się mętne. Nagle stwierdzamy, że często mówimy takie rzeczy jak „Najlepsze dostępne dowody sugerują, że…” i „Tak, ale co z szerszym kontekstem?”. Każdy, kto spędza czas na szukaniu precyzji i dowodów, rozumie, że jakikolwiek nowy fragment wiedzy ma zwyczaj budzenia dziesięciu kolejnych pytań; za każdym razem, gdy myślisz, że zbliżasz się do oświecenia, rzeczywistość odsuwa się coraz dalej w kierunku horyzontu, podczas gdy ty toniesz w morzu zastrzeżeń. Prawda wedle tej miary jest nie tyle konkretem, ile długą, irytującą podróżą ku miejscu przeznaczenia, do którego nigdy się nie dociera.

Tymczasem niezliczone półprawdy, które oferuje nam świat, są kuszące, łatwe do przyjęcia i – jeśli mamy być szczerzy – często mogą być ogromnie zabawne.

W tej książce przyjrzymy się czystej różnorodności nieprawdy, ponieważ kłamstwa są w rzeczywistości tylko jedną ze „stu tysięcy postaci”, jakie może przyjąć przeciwieństwo prawdy.

Jest na przykład spin, czyli sztuka oszustwa politycznego. Sprytne w spinie jest to, że niekoniecznie trzeba kłamać, żeby być nieuczciwym. Podczas gdy wielu polityków kłamie (szokująca wiadomość, wiem), prawdziwym szczytem umiejętności „spin doktora” jest sugerowanie czegoś zupełnie nieprawdziwego przez mówienie tylko tego, co jest prawdą – budowanie domu nonsensu z uczciwych cegieł. Są też złudzenia, wrodzona zdolność ludzi do mylenia się przy jednoczesnym wmawianiu sobie, że mają rację, od wyolbrzymiania własnych cech po uleganie zbiorowej histerii i owczemu pędowi. I dalej – może najbardziej rozpowszechnione i przynoszące największe szkody ze wszystkich – jest wciskanie kitu.

Powinniśmy tutaj podziękować filozofowi Harry’emu G. Frankfurtowi za nasze rozumienie tego zjawiska – on pierwszy poświęcił dużo czasu na przeanalizowanie tego skomplikowanego zagadnienia, pisząc swój doniosły traktat O wciskaniu kitu (tak, Harry Frankfurt najwyraźniej świetnie się bawi, będąc filozofem).

Główne spostrzeżenie Frankfurta jest takie, że – wbrew temu, co możesz myśleć – kłamanie i wciskanie kitu nie jest jednym i tym samym. Pisze: „Kłamać może tylko człowiek, który sądzi, że zna prawdę. Wciskanie kitu nie nakłada żadnych tego rodzaju ograniczeń”. Innymi słowy, dla kłamcy prawda nie jest obojętna z tego samego powodu, z jakiego żeglarz interesuje się górami lodowymi. Kłamcy, aby mogli podjąć precyzyjne i rozmyślne działania, żeby uniknąć mówienia prawdy, muszą wiedzieć, gdzie ona dokładnie leży. Natomiast dla osoby wciskającej kit prawda nie ma znaczenia; z zadowoleniem przyjmuje ją albo odrzuca. Przy wciskaniu kitu drobna przypadkowa zbieżność z prawdą może być uważana za opcjonalny dodatek; jeśli tworzony przez ciebie świat kitu czasami nakłada się na ten prawdziwy, to ci nie zaszkodzi, a może nawet będzie pomocną premią. Dla kłamcy natomiast nieostrożne przyznanie się do jakiegoś niewygodnego faktu może okazać się fatalne.

Kit opiera się na logice snów i radośnie tratuje niekonsekwencje, ponieważ, cóż, w danym momencie to ma sens. Frankfurt notuje, że ta „obojętność na to, jak się sprawy mają faktycznie, jest (…) podstawową cechą konstytutywną wciskania kitu”.

W konsekwencji wpływ kitu na świat jest zupełnie inny. Kłamanie jest jak praca skalpelem; wciskanie kitu to buldożer. Jeśli w dzisiejszych czasach rozglądasz się po świecie i zachodzisz w głowę, jak to jest, że tym kłamliwym kłamcom uchodzą na sucho bezczelne kłamstwa i dlaczego ludzie nie piętnują ich za to, że kłamią, cóż… oto odpowiedź: Oskarżasz ich o niewłaściwą rzecz. Kłamanie – trudne, skupione na szczegółach i analityczne działanie – niekoniecznie jest naszym głównym problemem. Naszym głównym problemem jest wciskanie kitu.

I za wszystkimi odmianami nieprawdy leży po prostu stare dobre bycie w błędzie.

Jak wspomniałem, zarabiam na życie, pracując w organizacji sprawdzającej fakty, gdzie często mamy do czynienia z całą gamą sposobów, w jakie ludzie mogą się mylić. W ubiegłym roku opracowaliśmy swego rodzaju eksperyment myślowy, żeby skłonić ich do zastanowienia się nad różnymi rodzajami błędów, jakie można znaleźć w środowisku naturalnym. Koncepcja polega na zdarciu całej mylącej gmatwaniny otaczającej większość rzeczy na świecie i sprowadzeniu każdej historii do jednego opartego na faktach prostego stwierdzenia z jednego źródła – takiego, w którym nie można liczyć na żadne inne dowody poza tym jednym, popierającym albo obalającym daną historię. Nazywamy to „zabawą z zegarem”, a wygląda ona następująco:

Zbudził cię uporczywie dzwoniący telefon. Otwierasz oczy. Jesteś w nieznanym ci pokoju, słabo oświetlonym przez nikły blask sączący się przez szpary wokół tego, co, jak zakładasz, jest drzwiami łazienki. Na podstawie uniwersalnych wskazówek, które sygnalizują, że jest „podobnie, ale niezupełnie jak w domu”, dochodzisz do wniosku, że przebywasz w pokoju hotelowym. Nie wiesz, gdzie jesteś ani jak się tu znalazłeś – ale czujesz się zmęczony i skołowany, więc dochodzisz do wniosku, że odbyłeś długą podróż samolotem.

Nie masz pojęcia, jak długo spałeś.

Rozglądasz się po pokoju, szukając jakichś wskazówek. Nie ma zegara, a czarne zasłony w oknach uniemożliwiają określenie, czy na zewnątrz jest dzień, czy noc. Telefon przy łóżku wciąż dzwoni denerwująco głośno. Niezdarnie podnosisz słuchawkę.

– Cześć, udało ci się! – wita cię nieco zbyt radosny głos z akcentem, którego nie umiesz zidentyfikować.

– Halo? – mamroczesz. – Kto mówi?

– Barry! Cieszę się, że końcu odebrałeś!

Nie jesteś pewien, czy znasz jakiegoś Barry’ego, ale przechodzisz nad tym do porządku.

– Ja, e… – zaczynasz, po czym uświadamiasz sobie, że w zasadzie nie wiesz, co powiedzieć. – Hm… która godzina? – kończysz kulawo.

– Zaczekaj chwilkę – mówi osoba, która twierdzi, że jest Barrym. – Pójdę spojrzeć na zegar.

Słyszysz stuknięcie odkładanej słuchawki i kroki cichnące w dali. Mija jakiś czas, kilka sekund albo minut, nie jesteś pewien. Znowu słyszysz kroki, tym razem zbliżające się.

– Piąta, stary – oznajmia samozwańczy Barry.

– Aha – mruczysz.

Cel zabawy jest następujący: Czy możesz wymienić wszystkie sposoby, na które da się podważyć twoją wiarę w prawdziwość odpowiedzi Barry’ego? Uwaga, spoiler: prawdopodobnie jest ich więcej, niż myślisz! Już mamy ich ponad dwadzieścia, a prawie na pewno kilka przeoczyliśmy.

Śmiało, poświęć chwilę i zobacz, ile zdołasz wymyślić. W tym momencie wyobraź sobie miłą dla ucha muzykę.

[LECITAKE FIVE DAVE’A BRUBECKA, A TY GŁĘBOKO MYŚLISZ O ZEGARACH I BYĆ MOŻE RÓWNIEŻ ZASTANAWIASZ SIĘ, CZY AUTOR TEJ KSIĄŻKI NIE ZWARIOWAŁ].

OK, jesteś z powrotem? Dobrze! Najpierw zajmijmy się oczywistymi możliwościami. Może zegar Barry’ego źle chodzi: śpieszy się albo spóźnia, albo w ogóle stanął; może chodzi idealnie dobrze, tylko od początku był niewłaściwie nastawiony. A na tym zegarze naprawdę trudno odczytać czas, bo to jeden z tych przekombinowanych projektów z drewna wyrzuconego na brzeg i szklanych kulek, ładnie wyglądający na ścianie, ale niezbyt przydatny do określenia godziny. Może zresztą to wcale nie jest zegar. Może to tylko rysunek zegara. Może Barry w ogóle nie ma zegara i wcześniej tego dnia kazał komuś napisać godzinę na kartce.

Może ty i Barry znajdujecie się w innych strefach czasowych – więc chociaż podał czas z idealną dokładnością, dla ciebie nie jest to prawdą. Może dla wygody zaokrąglił minuty do najbliższej godziny, co tak naprawdę niewiele ci daje, ponieważ chciałeś wiedzieć, czy było bliżej wpół do. Może była piata, kiedy spojrzał na zegar, ale zanim wrócił, upłynął jakiś czas.

Może Barry celowo cię okłamał, z wielu nikczemnych powodów, jakie mają ludzie o takim imieniu. Może nie skłamał, tylko wcisnął ci kit, ponieważ nie zna się na zegarku, a nie chciał się do tego przyznać. Może myśli, że umie odczytać godzinę, ale myli wskazówki. Może zamierzał powiedzieć „dziewiąta”, lecz się przejęzyczył.

A może powiedział „dziewiąta”, a ty po prostu źle usłyszałeś. Może w gruncie rzeczy to ty się nie znasz na zegarze i w tej chwili myślisz: Aha, piąta, więc niedługo północ. Może założyłeś, że Barry nie uwzględnił czasu, jaki zajmie mu powrót do telefonu, więc sądzisz, że jest pięć po piątej, ale w rzeczywistości Barry to wkalkulował, więc niepotrzebnie zrobiłeś poprawkę.

Może w swoim lekko paranoidalnym stanie uznałeś, że Barry cię okłamie, więc teraz myślisz, że zdecydowanie nie jest piąta. Ale się mylisz. Barry jest przyzwoitym człowiekiem, i twoim przyjacielem, i nigdy by cię nie okłamał. Naprawdę jest piąta i twój brak zaufania wprowadził cię w błąd.

Może nawet ty i Barry posługujecie się innym czasem. Może Barry jest inżynierem NASA pracującym nad pozaziemskim projektem i jego zegar jest nastawiony na dzień marsjański, który trwa trzydzieści siedem minut dłużej niż ziemski.

Może nawet „Piąta, stary” nie jest próbą podania ci godziny, ale hasłem tajnej agencji, dla której obaj pracujecie, o czym zapomniałeś wskutek traumatycznej amnezji.

Może ludzie w ogóle nie mogą mierzyć czasu, tej tajemniczej rzeki, która nas wszystkich niesie, i nasze wysiłki podejmowane w tym celu są nieudolnymi przybliżeniami.

A może… może po prostu Barry’emu chodziło o piątą rano, podczas gdy ty założyłeś, że mówił o piątej po południu.

Oczywiście, możesz to wszystko uznać za nonsens – ale w rzeczywistości każdy jeden z tych sposobów mylenia się jest wziętym z życia przykładem wychodzenia w świat nierzetelnych informacji. Tak, nawet ten głupi przykład, gdy Barry podaje godzinę według czasu marsjańskiego albo przekazuje supertajne hasło.

Te bardziej prozaiczne wyjaśnienia wydają się całkiem oczywiste – zbyt duże zaokrąglanie, nieuwzględnianie błędów (jak czas przejścia od zegara do telefonu) albo niezdawanie sobie sprawy, że źródło informacji (na przykład spóźniający się zegar) jest po prostu niegodne zaufania. To są powszechne problemy, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z faktami opartymi na danych. Próba odczytywania godziny na zatrzymanym zegarze albo z kartki pasuje do ludzkiego nawyku, jakim jest nabieranie absolutnej pewności w różnych sprawach, podczas gdy powinno być dla nas jasne, że tak naprawdę nie możemy się oprzeć na żadnych pożytecznych informacjach. Marsjański zegar Barry’ego jest zaskakująco pospolitym błędem – ludzie zwyczajnie nie zdają sobie sprawy, że używają zupełnie różnych definicji tego samego pojęcia. (Pamiętaj, że Krzysztof Kolumb „odkrył” Amerykę tylko dlatego, że źle określił odległość do Azji, ponieważ obliczając obwód Ziemi, korzystał ze źródła, które, jak założył, podawało go w milach rzymskich, chociaż w rzeczywistości chodziło o mile arabskie, mające zupełnie inną długość).

Niesamowite, podczas zbierania materiałów do tej książki odkryłem, że nie my pierwsi wpadliśmy na pomysł takiego eksperymentu myślowego. W roku 1936 Vilhjalmur Stefansson, człowiek o nieco burzliwej karierze nieustraszonego badacza Arktyki, zszedł z obranej ścieżki i napisał książkę zatytułowaną Adventures in Error (Przygody z błędem) – to z niej pochodzi cytat zamieszczony na początku tej książki. Stefansson podaje bardzo podobny przykład, tylko że zamiast zegara używa krowy.

Scenariusz wygląda następująco: „Do domu wchodzi człowiek i mówi, że na podwórzu stoi czerwona krowa”[5]. Z początku myślicie, że nie ma w tym żadnej wieloznaczności. Czerwona krowa na waszym podwórku to sytuacja typu: jest albo nie jest. Ale Stefansson zauważa, że w rzeczywistości można się mylić na liczne sposoby. Krowa wcale nie musi być krową – może to być wół albo byk. Dodaje, że człowiek, który ją widział, „może był ślepy na kolory i krowa (całkowicie niezależnie od aspektu filozoficznego) nie musi być czerwona”. Albo dopuszcza możliwość, że w momencie, gdy ten człowiek mówi o krowie, pies mógł ją już przepędzić.

Mam nadzieję, że całe to lanie wody o krowach i zegarach przekonało cię, że jeśli czasami wydaje ci się, że toniesz w morzu fałszu, jest ku temu bardzo dobry powód: po prostu fałsz ma naturalną przewagę nad prawdą, ponieważ może go być znacznie więcej. Ale to nie jedyna jego przewaga. W naszych mózgach i naszych społeczeństwach jest mnóstwo czynników, które pozwalają kwitnąć nieprawdzie.

Przez wiele stuleci wierzyliśmy, że kłamanie jest wyłącznie ludzką cechą, naszym grzechem pierworodnym. Jak się okazuje, ludzie nie są jedynymi istotami, które kłamią. Na początek: życie wielu zwierząt i roślin opiera się na oszustwie – pomyśl o oposie udającym martwego albo o kukułce pasożytującej w gnieździe innego ptaka, albo o storczyku, który wygląda jak seksowna pszczoła, aby nabierać głupich napalonych samców, żeby go zapylały. Oczywiście możesz rozsądnie zauważyć, że to niezupełnie kłamanie – to tylko mimowolny produkt końcowy wielu pokoleń ewolucyjnego wyścigu zbrojeń. W porządku, jest jednak mnóstwo dowodów, że niektóre z bystrzejszych zwierząt są doskonale zdolne do zamierzonego i celowego oszukiwania.

Weźmy jeden szczególnie zapadający w pamięć przykład. W swojej pracy Can Animals Lie? (Czy zwierzęta potrafią kłamać?) językoznawca Thomas A. Seboek wspomina o „przystojnym tygrysie”, który żył w zuryskim zoo i nauczył się zwabiać gości ku kratom swojej klatki za pomocą „szeregu wzbudzających zainteresowanie zachowań”[6]. Kiedy oczarowany turysta podchodził do klatki, tygrys – i nie ma możliwości ująć tego delikatnie – zlewał go potężną strugą moczu. Tygrysowi ta sztuczka sprawiała taką frajdę, że w końcu kierownictwo zoo postawiło tablicę ostrzegającą gości, że nie wolno mu ufać.

Sikający tygrys nie jest wyjątkiem. Delfin w placówce badawczej w Missisipi, wyszkolony do sprzątania basenu i nagradzany za to rybami, nauczył się ukrywać śmieci pod skałą i wynosił je na powierzchnię w wybranym przez siebie czasie, żeby dostać rybę[7]. Szympansy, jak zaobserwowano, dopuszczają się całego wachlarza oszustw. Kiedy są zdenerwowane, mimowolnie szczerzą zęby – jeden, zagrożony przez znajdującego się za nim drugiego szympansa, zmusił się do schowania zębów i dopiero wtedy się odwrócił, udając, że wcale się nie przestraszył. Inny młody samiec, najmniej dominujący w grupie, próbował ukradkiem uwieść szympansicę, do której dominujące samce nie pozwalały mu się zbliżać. Gdy jeden z nich interweniował, młody zasłonił rękami erekcję, jak bohater w brytyjskiej komedii erotycznej z lat siedemdziesiątych[8].

Oszukiwanie jest elementem znacznej części świata przyrody, więc może nie powinniśmy być dla siebie zbyt surowi za to, że od czasu do czasu ściemniamy.

Zdolność do oszukiwania raczej nie jest wrodzona – wydaje się, że ewoluowała. Badania naukowe wykazały, że u wszystkich naczelnych istnieją bliskie korelacje między wielkością kory nowej (części mózgu odpowiadającej za skomplikowane zadania, takie jak mowa) i częstością występowania oszustw. Innymi słowy, im większy mózg, tym więcej kłamstw[9]. Wyzwania stawiane przez życie w złożonych grupach społecznych – łącznie z potrzebą okazjonalnego oszukiwania – mogły spowodować zwiększenie złożoności i wielkości naszych mózgów.

Związek pomiędzy zdolnościami poznawczymi i oszukiwaniem komplikuje się w czasie, gdy dorastamy. Dzieci na ogół zaczynają kłamać, gdy mają dwa i pół roku, niedługo po tym, jak zaczynają mówić. Pierwsze kłamstwa służą „zaspokajaniu pragnień”: „Nie chciałbym być tym, kto zjadł ciastka”[10]. W miarę rozwijania się zdolności umysłowych, kiedy dzieci zaczynają rozumieć skomplikowaną naturę interakcji z innymi, talent do kłamania dotrzymuje kroku tym odkryciom.

Jak głęboko tkwi fałsz w naszym codziennym życiu? Prawdopodobnie głębiej, niż myślicie. Badania psychologiczne sugerują, że w ciągu pierwszych dziesięciu minut rozmowy z nieznajomą osobą przeciętnie wypowiada się trzy kłamstwa[11]. Inne badania wykazały, że każdy z nas kłamie średnio co najmniej raz dziennie – chociaż te badania są oparte na pytaniu, jak często kłamiesz, więc istnieje ryzyko, że odpowiadający… kłamie.

Nie