Postępowanie cywilne. Kompendium. Wydanie 17 ebook

† Andrzej Zieliński Kinga Flaga-Gieruszyńska

Postępowanie cywilne

Kompendium

17. wydanie uaktualnione i uzupełnione

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2020

Wydawca: Wioletta Żelazowska

© Wydawnictwo C.H.Beck 2020

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN epub: 978-83-8198-587-1

PRZEDMOWA DO WYDANIA SIEDEMNASTEGO

Kodeks postępowania cywilnego należy do najczęściej zmienianych polskich ustaw co poza wyczerpaniem ostatniego, szesnastego wydania stało się przyczyną przygotowania aktualnego kolejnego, siedemnastego wydania tej książki. Jednocześnie jest to pierwsze wydanie po śmierci Pana Profesora A. Zielińskiego, jednak założenia i opinie tego Autora, które nie straciły swej aktualności zostały w pełni zachowane.

Liczne, częste i wielokrotnie istotne zmiany omawianej ustawy procesowej sprawiają, że nawet profesjonaliści nie nadążają za nimi, co źle wpływa na poziom orzekania sądów powszechnych oraz poziom pracy adwokatów i radców prawnych.

Niniejsze kompendium przeznaczone jest przede wszystkim dla studentów wydziałów prawa i administracji. Może być również pomocne sędziom, adwokatom i radcom prawnym, a także radcom Prokuratorii Generalnej RP czy rzecznikom patentowym.

Należy z naciskiem podkreślić, że ciągłe zmiany ustawy procesowej prowadzą do chaosu zarówno w stanowieniu, jak i stosowaniu prawa. Do istoty prawa zaś należy jego stabilność. Dlatego dokonywanie zmian w prawie powinno być uzasadnione bezwzględną potrzebą związaną z ewentualnymi zmianami prawa cywilnego materialnego oraz postępem technicznym, który może mieć wpływ na sprawniejsze funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości.

Przy dokonywaniu zmian w prawie procesowym trzeba zawsze mieć na uwadze, że sprawdzonych w praktyce przepisów nie powinno się zmieniać.

Nie trzeba „ulepszać” tego, co sprawdziło się jako dobre. Ponadto trzeba mieć na względzie tradycję, ponieważ stosowane w praktyce rozwiązania prawne zakorzeniają się w społeczeństwie. Ujemną stroną częstych zmian prawa, w tym procedury cywilnej jest stan niepewności. A już starożytni rzymianie mawiali: Ubi ius incertum, ibi ius nullum.

Siedemnaste wydanie książki ,,Postępowanie cywilne. Kompendium” obejmuje wszystkie zmiany, jakie wchodzą w życie w 2019 r.

dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska prof. US

Szczecin, listopad 2019 r.

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Akty prawne

PrUkł

rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 r. – Prawo o postępowaniu układowem (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.)

2. Organy, organizacje i instytucje

3. Czasopisma i publikatory

4. Inne skróty

Uwaga: powołane w książce artykuły bez ich bliższego określenia odnoszą się do artykułów Kodeksu postępowania cywilnego.

ROZDZIAŁ I. ZAGADNIENIA OGÓLNE

§ 1. Pojęcie sprawy cywilnej i postępowania cywilnego

Pojęcie sprawy cywilnej ma decydujące znaczenie dla ustalenia zakresu zastosowania postępowania cywilnego. Dlatego ustawodawca w art. 1 KPC normuje postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne).

Jest to ustawowa definicja spraw cywilnych.

Ta ustawowa definicja spraw cywilnych określa krąg spraw, które z woli ustawodawcy zostały poddane reżimowi prawa procesowego cywilnego. Ustawodawca przyjął dla oznaczenia spraw cywilnych mieszane kryteria, a mianowicie: materialne i formalne.

Z jednej bowiem strony, do spraw cywilnych zalicza sprawy, które ze swojej istoty do tych spraw należą jako normowane przepisami prawa cywilnego (kryterium materialne).

Z drugiej zaś strony, definicją spraw cywilnych objął sprawy, które nie są nimi ze swojej istoty (natury), a z woli ustawodawcy zostały poddane właściwości sądów powszechnych (kryterium formalne).

Do pierwszej grupy (kryterium materialne) należą sprawy: z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Sprawy należące do tej grupy pozostają zawsze sprawami cywilnymi, bez względu na organ właściwy do ich rozpoznawania.

Natomiast do drugiej grupy (kryterium formalne) należą sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz owe ,,inne sprawy”, do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Przykładowo można tu wymienić takie sprawy, jak: zaskarżanie uchwał walnego zgromadzenia spółdzielni (art. 42 § 3 PrSpółdz) czy też sprawy rejestrowe, sprawy odszkodowań w zakresie nieuregulowanym w art. 100 i n. PrAtom (art. 107 ust. 2 PrAtom) i inne.

Podstawowym zadaniem postępowania cywilnego jest realizowanie norm prawa materialnego w sprawach cywilnych w drodze ich przymusowego urzeczywistnienia. Zadanie to determinuje pojęcie postępowania cywilnego, jako prawnie uregulowanego zespołu działań, zmierzających do skonkretyzowania i przymusowego zrealizowania norm prawnych w sprawach cywilnych w formie przewidzianej prawem. Ten cel postępowania cywilnego ma doniosłe znaczenie w demokratycznym państwie prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji RP).

Postępowanie cywilne zatem swoim zakresem obejmuje różne typy (rodzaje) postępowań sądowych, których celem i zadaniem jest rozpoznawanie spraw cywilnych.

§ 2. Rodzaje postępowania cywilnego

I. Proces

Proces jest podstawową formą rozpoznawania spraw cywilnych.

Kodeks postępowania cywilnego w art. 13 § 1 stwierdza bowiem, że sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. W wypadkach przewidzianych w ustawie sąd rozpatruje sprawy według przepisów o postępowaniach odrębnych. Oznacza to, że ustawodawca wprowadza jako zasadę rozpoznawanie spraw cywilnych w procesie, ustanawiając swoiste domniemanie w tym zakresie. W procesie sąd rozpoznaje spór prawny występujący między dwiema stronami i rozstrzyga o wynikających z tego sporu prawach i obowiązkach stron.

Procesem zatem nazywa się tylko ten spór prawny, który został poddany jurysdykcji sądownictwa cywilnego.

Kodeks postępowania cywilnego w Księdze pierwszej – Proces, obok trybu ogólnego, właściwego dla większości spraw, przewiduje też dla niektórych kategorii spraw odrębne postępowania procesowe (np. w sprawach małżeńskich, w sprawach o naruszenie posiadania). W postępowaniach odrębnych w pierwszej kolejności stosuje się przepisy regulujące dany tryb postępowania, a dopiero w braku przepisów szczególnych stosuje się przepisy ogólne o procesie.

Przepisy o procesie zawarte w Kodeksie postępowania cywilnego stanowią również wzorzec dla innych postępowań. Z mocy bowiem przepisu art. 13 § 2 przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w Kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.

II. Postępowanie nieprocesowe

Proces oraz postępowanie nieprocesowe stanowią dwa podstawowe tryby postępowania rozpoznawczego, toczącego się w sprawach cywilnych przed sądami powszechnymi. Obydwa te tryby są równorzędnymi trybami postępowania rozpoznawczego, dostosowanymi do rodzaju spraw, które są w nich rozpoznawane.

W postępowaniu nieprocesowym do 1945 r. obowiązywało prawo dzielnicowe, tj. prawo zaborców. Unifikacja tego prawa nastąpiła dekretem z 18.7.1945 r. – Kodeks postępowania niespornego (Dz.U. Nr 27, poz. 169 ze zm.). Dopiero jednak w 1964 r. nastąpiło scalenie postępowania procesowego i nieprocesowego w ustawie z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).

Zgodnie z Kodeksem, w postępowaniu nieprocesowym załatwiane są następujące sprawy, ujęte w kolejnych działach Księgi drugiej KPC:

1) sprawy z zakresu prawa osobowego;

2) sprawy z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli;

3) sprawy z zakresu prawa rzeczowego;

4) sprawy z zakresu prawa spadkowego;

5) sprawy z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego;

6) sprawy z zakresu prawa pracy;

7) sprawy depozytowe;

8) postępowanie rejestrowe.

Poza tym, liczne przepisy szczególne przewidują dla różnych spraw tryb postępowania nieprocesowego (np. art. 36 PrASC, przewiduje tryb nieprocesowy dla sprostowania treści aktu stanu cywilnego).

W doktrynie dotychczas brak jest wypracowania jednolitego kryterium rozgraniczającego postępowanie nieprocesowe od procesu. Posługując się kryterium normatywnym (art. 13), należy stwierdzić, że do postępowania nieprocesowego należą wszystkie sprawy przekazane do tego trybu przez ustawodawcę.

III. Postępowania pozasądowe

Do postępowań pozasądowych, czyli toczących się poza sądami powszechnymi, należy zaliczyć:

1) postępowanie przed sądami polubownymi;

2) postępowanie przed komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy.

Ad 1) Postępowanie przed sądami polubownymi

Wprawdzie postępowanie polubowne unormowane jest w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (art. 1154–1217), jednak nie toczy się ono przed sądem powszechnym, ale przed sądem polubownym, powołanym przez strony. W myśl przepisu art. 1158 § 2 KPC, w Polsce mogą działać zarówno sądy polubowne stałe (np. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej), jak i sądy polubowne powoływane ad hoc.

Te ostatnie powoływane są przez strony (osoby fizyczne, prawne oraz inne jednostki organizacyjne posiadające zdolność sądową) w drodze umowy (zapis na sąd polubowny). Po rozstrzygnięciu konkretnej sprawy tego rodzaju sądy polubowne ulegają rozwiązaniu. Postępowanie przed sądem polubownym ma charakter rozpoznawczy. Wynika on z tego, że wykonanie orzeczeń sądu polubownego oraz ugód zawartych przed tym sądem następuje według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu egzekucyjnym.

Ad 2) Postępowanie przed komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy

W celu polubownego załatwiania sporów o roszczenia pracownika ze stosunku pracy mogą być powoływane komisje pojednawcze (art. 244 KP). Komisje te wszczynają postępowania na wniosek pracownika zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu. Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa organizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. Przed komisjami toczy się wyłącznie postępowanie rozpoznawcze.

W razie niewykonania ugody przez pracodawcę, podlega ona wykonaniu według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, po stwierdzeniu przez sąd jej wykonalności.

§ 3. Stosunek prawa procesowego cywilnego do prawa cywilnego materialnego

Prawo procesowe cywilne stanowi samodzielną, odrębną od innych dziedzinę prawa cywilnego. Nie zmienia tego fakt, że pełni ono niejako rolę służebną wobec prawa cywilnego materialnego. Służy ono bowiem do wdrożenia w drodze przymusowej, w określonej formie, norm prawa cywilnego materialnego. Można ująć to w ten sposób, że brak prawa procesowego cywilnego czyniłby iluzorycznymi normy prawa materialnego cywilnego i odwrotnie. Stąd też między tymi działami prawa zachodzi ścisły związek funkcjonalny, gdyż regulacje prawa procesowego muszą być dostosowane do regulacji prawa materialnego.

Istnieje jednak cezura rozgraniczająca prawo cywilne procesowe od prawa cywilnego materialnego, a mianowicie przedmiot unormowań.

Przedmiotem regulowanym przez prawo cywilne są stosunki społeczne o znaczeniu majątkowym oraz związane z nimi stosunki niemajątkowe. W teorii prawa cywilnego polskiego, a także w judykaturze coraz więcej zwolenników zyskuje jednak pogląd, że kryterium wyróżniającym prawo cywilne od innych gałęzi prawa jest metoda regulowania, która polega na założeniu równorzędności w kształtowaniu sytuacji prawnej podmiotów prawa cywilnego.

Natomiast prawo procesowe cywilne reguluje sposób postępowania przed organami powołanymi do rozpoznawania spraw cywilnych z udziałem podmiotów zainteresowanych zrealizowaniem norm prawa materialnego.

Rozgraniczenie przepisów prawa materialnego i prawa procesowego nabiera ważkiego znaczenia, kiedy w konkretnej sprawie sąd ma zastosować obce prawo materialne. W odniesieniu bowiem do przepisów prawa procesowego cywilnego obowiązuje zasada legis fori, według której sąd zawsze stosuje własne prawo procesowe (do wyjątków od tej zasady należy np. sytuacja przewidziana w art. 11351 § 1). Kryterium rozgraniczającym obie te gałęzie prawa nie może być umiejscowienie ustawowe przepisu. W ustawach regulujących prawo materialne nierzadko spotyka się przepisy prawnoprocesowe i odwrotnie (np. art. 199 zd. 2 KC czy też art. 746 § 1 KPC).

O charakterze konkretnego przepisu będzie zawsze zatem decydowała jego treść, a nie rodzaj ustawy, w jakiej jest on zawarty.

§ 4. Źródła prawa procesowego cywilnego

I. Kodeks postępowania cywilnego

Podstawowym źródłem polskiego prawa procesowego cywilnego jest Kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964 r., który wszedł w życie 1.1.1965 r.

Pierwsza zasadnicza zmiana Kodeksu postępowania cywilnego z 18.4.1985 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 86) dotyczyła m.in. spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz zawierała przepisy uzupełniające Kodeks w związku z przekazaniem sądom powszechnym do rozpoznawania spraw przez ustawę o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego.

Kolejna istotna zmiana Kodeksu nastąpiła w związku z wejściem w życie ustawy z 24.5.1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175; tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 723). Ustawa ta zniosła podział sporów gospodarczych na toczące się między jednostkami gospodarki uspołecznionej, między jednostkami gospodarki nieuspołecznionej oraz między tymi dwoma podmiotami, jako przeciwnymi stronami procesu.

Prawo cywilne materialne wprowadziło podział na obrót profesjonalny (bez względu na charakter podmiotu) oraz obrót powszechny. Owo jednolite źródło prawa materialnego musiało w konsekwencji prowadzić do stworzenia jednolitych organów rozpoznających te sprawy. Powstała konieczność zlikwidowania państwowego arbitrażu gospodarczego i powołania w to miejsce sądów gospodarczych, korzystających z gwarancji procesowych. Kodeks postępowania cywilnego został zatem uzupełniony nowelą z 24.5.1989 r. m.in. o Dział IVa Tytułu VII Księgi pierwszej (art. 47928–47978).

Ustawą z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 233, poz. 1381) uchylone zostały przepisy o postępowaniu w sprawach gospodarczych. Z dniem 3.5.2012 r. postępowanie w sprawach gospodarczych toczy się według przepisów o postępowaniu procesowym.

W ten sposób Kodeks postępowania cywilnego, po raz pierwszy w dotychczasowej praktyce, obejmuje swoim unormowaniem wszystkie postępowania w sprawach cywilnych toczące się przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym.

Rewolucyjną wręcz zmianę przyniosła nowelizacja zawarta w ustawie z 1.3.1996 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 189 ze zm.), statuująca m.in. wprowadzenie systemu trójinstancyjnego w miejsce dotychczasowego dwuinstancyjnego.

System trójinstancyjny został zmieniony nowelizacją zawartą w ustawie z 22.12.2004 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).

Następna istotna zmiana nastąpiła ustawą z 24.5.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 48, poz. 554 ze zm.).

Poważną zmianę Kodeksu postępowania cywilnego (ok. 200 artykułów) wprowadzono ustawą z 2.7.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804).

Istotną zmianą była ustawa z 22.12.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98). Ta nowelizacja dodała do Kodeksu postępowania cywilnego Dział Va, który w art. 3981 § 1 zlikwidował trójinstancyjność postępowania cywilnego.

Zaznaczyć należy zmianę Kodeksu postępowania cywilnego dokonaną ustawą z 28.7.2005 r. (Dz.U. Nr 172, poz. 1438), którą m.in. wprowadzono do Kodeksu instytucję mediacji oraz ostatnią zmianę obejmującą 131 artykułów z 16.9.2011 r. (Dz.U. Nr 233, poz. 1381).

W 2019 r. weszła w życie ustawa z 4.7.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469), która wprowadza m.in. definicję pojęcia nadużycia prawa procesowego, wprowadzenie mechanizmu organizacji postępowania (posiedzenia przygotowawcze, plan rozprawy) oraz przywrócenie postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych.

Nie sposób wyliczać pozostałych licznych nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, bowiem w ostatnich latach następowały one wręcz lawinowo. Do dnia ukazania się niniejszego kompendium nastąpiło już ponad 200 zmian Kodeksu postępowania cywilnego.

Kodeks postępowania cywilnego składa się z Tytułu wstępnego, zawierającego przepisy ogólne, oraz z 5 części obejmujących kolejno: postępowanie rozpoznawcze, postępowanie zabezpieczające, postępowanie egzekucyjne, przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz przepisy dotyczące sądu polubownego (arbitrażowego).

Regulując tak szeroką materię, Kodeks postępowania cywilnego jest najobszerniejszą ustawą obowiązującą w Polsce.

II. Inne źródła prawa procesowego cywilnego

Do najważniejszego, innego źródła prawa należy Konstytucja RP, która w art. 8 ust. 1 stanowi, że jest ona najważniejszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, zaś w ust. 2, że przepisy Konstytucji RP stosuje się bezpośrednio, chyba że stanowi ona inaczej.

Poza tym, inne, poza Kodeksem postępowania cywilnego, źródła prawa procesowego cywilnego można podzielić na dwie grupy:

1) akty prawne utrzymane w mocy ustawą z 17.11.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 297 ze zm.);

2) inne akty prawne.

Ad 1)Akty prawne utrzymane w mocy ustawą z 17.11.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego

Do aktów prawnych utrzymanych w mocy przepisami wprowadzającymi Kodeks postępowania cywilnego należą akty prawne wymienione w art. VII, VIII i IX. Należy jednak korzystać z tych przepisów z dużą ostrożnością, bowiem znaczna liczba tych aktów prawnych przestała już obowiązywać lub straciła na aktualności. I tak np.:

1) w art. VII pkt 3 wymieniony jest dekret z 11.10.1946 r. – Prawo o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 57, poz. 320 ze zm.). Dekret ten utracił moc na podstawie ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. obecnie tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1916 ze zm.);

2) w art. VIII pkt 1 wymienione są przepisy art. 18 i 19 ustawy z 11.11.1924 r. o organizacji konsulatów i czynnościach konsulów (Dz.U. Nr 103, poz. 944). Ustawa ta utraciła moc na podstawie ustawy z 13.2.1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 389 ze zm.);

3) w art. IX pkt 4 wymieniono ustawę z 6.6.1958 r. o ściąganiu czynszów najmu i innych należności Państwa związanych z korzystaniem z terenów i budynków państwowych (Dz.U. Nr 35, poz. 156 ze zm.). Ustawa ta utraciła moc na podstawie ustawy z 10.4.1974 r. – Prawo lokalowe (tekst jedn. Dz.U. z 1987 r. Nr 30, poz. 165 ze zm.).

Ad 2) Inne akty prawne

Do innych ważniejszych aktów prawnych zaliczają się m.in.:

1) ustawa z 28.7.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 785 ze zm.);

2) Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.6.2019 r., Dz.U. z 2019 r. poz. 1141);

3) przepisy art. 242–256 KP;

4) liczne rozporządzenia wykonawcze RM i Ministra Sprawiedliwości wydane na podstawie delegacji ustawowych (np. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12.10.2010 r. w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1222 ze zm.), wydane na podstawie delegacji ustawowej, zawartej w art. 131 § 2 KPC);

5) inne akty prawne, jak np. ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 969).

III. Judykatura i literatura

Ani judykatura, ani literatura z zakresu prawa procesowego cywilnego nie stanowią źródeł tego prawa. Z mocy przepisu art. 1 ustawy z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 2072 ze zm.) Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej powołanym w celu wykonywania kompetencji określonych w Konstytucji i ustawach (art. 188 Konstytucji RP).

Orzeczenia Sądu Najwyższego i dokonana w nich wykładnia prawa są wiążące dla sądów powszechnych tylko w konkretnych sprawach, w których została wydana. Z uwagi jednak na autorytet Sądu Najwyższego jego orzeczenia mają istotne znaczenie jako wskazówka interpretacyjna w podobnych sprawach.

Szczególne znaczenie w tym zakresie mają zasady prawne uchwalane przez pełny skład Sądu Najwyższego, skład połączonych izb oraz skład całej izby Sądu Najwyższego, a także skład siedmiu sędziów, jeżeli ten skład postanowi o nadaniu jego uchwale mocy zasady prawnej.

Trybunał Konstytucyjny wydaje zbiór swoich orzeczeń pod nazwą: ,,Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego”.

Sąd Najwyższy publikuje swoje orzeczenia w: ,,Orzecznictwo Sądu Najwyższego Zbiór Urzędowy (Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych)” oraz ,,Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna”.

Literatura prawa procesowego cywilnego wywiera istotny wpływ na rozwój i kształt tej dziedziny prawa. Dorobek literatury jest ogromny, a zasadnicze pozycje w tym zakresie zostały wskazane w spisie literatury.

Ukazały się także liczne prace monograficzne, artykuły i glosy dotyczące poszczególnych zagadnień postępowania cywilnego.

Wszystkie te, wskazane powyżej, pozycje literatury stanowią poważny dorobek polskiej myśli prawniczej w zakresie prawa postępowania cywilnego i odegrały znaczącą rolę w jego rozwoju.

§ 5. Stosowanie przepisów prawa procesowego

I. Zasięg terytorialny przepisów prawa procesowego

W kwestii terytorialnego zasięgu stosowania przepisów prawa procesowego w polskim porządku prawnym obowiązuje zasada terytorialności (legis fori ­processualis). W myśl tej zasady, na obszarze państwa polskiego i w jego granicach sądy obowiązane są do stosowania polskiego prawa procesowego w postępowaniu cywilnym. Innymi słowy, sądy polskie stosują w swojej siedzibie normy polskiego prawa procesowego (lex fori).

Obowiązek stosowania polskiego prawa procesowego jest całkowicie niezależny od tego, jakie normy prawa materialnego (polskie czy obce) znajdują zastosowanie w danej sprawie (lex causae).

Jednak prawo polskie przewiduje pewne odstępstwa od tej zasady, a mianowicie:

1) na żądanie władzy sądowniczej obcego kraju w razie wykonywania rekwizycji stosuje się pewną szczególną formę postępowania, jeżeli forma ta nie sprzeciwia się ustawodawstwu państwa polskiego (art. 14 Konwencji dotyczącej procedury cywilnej, podpisanej 17.7.1905 r. w Hadze, Dz.U. z 1926 r. Nr 126, poz. 735 ze zm.); Polska jest związana niniejszą konwencją tylko w stosunkach z Islandią);

2) na żądanie władzy sądowniczej obcego kraju w wypadku wykonywania rekwizycji stosuje się pewną szczególną formę postępowania, jeżeli forma ta nie sprzeciwia się ustawodawstwu państwa polskiego (art. 14 Konwencji dotyczącej procedury cywilnej, podpisanej 1.3.1954 r. w Hadze, Dz.U. z 1963 r. Nr 17, poz. 90 z zał. – między państwami sygnatariuszami tej konwencji. Konwencja ta zmienia postanowienia Konwencji z 17.7.1905 r.);

3) wykonując wniosek sądu lub innego organu państwa obcego o  udzielenie pomocy prawnej przez sąd polski, może on, na prośbę tego sądu lub innego organu państwa obcego, zastosować przy wykonywaniu wniosku inną formę od przewidzianej przez prawo polskie, jeżeli ta forma czynności nie jest zakazana przez prawo polskie ani sprzeczna z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego (art. 11351);

4) z mocy prawa podlegają uznaniu orzeczenia sądów państw obcych wydane w sprawach cywilnych, chyba że istnieją przesłanki określone w art. 1146 (art. 1145);

5) przy uznawaniu orzeczeń sądów zagranicznych, pod warunkiem wzajemności (art. 1146 § 1);

6) przy ocenie właściwości sądu państwa obcego w sprawach spadkowych (art. 1146 § 2);

7) w sprawach wykonywania orzeczeń sądowych państw obcych – nie wymagają one uznania przez sądy polskie (art. 33 Konwencji o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych sporządzonej 30.9.2007 r. w Lugano, Dz.Urz. UE L 147 z 10.6.2009 r., s. 5).

Zasada terytorialności obowiązuje w toku całego postępowania cywilnego, tzn. zarówno w postępowaniu rozpoznawczym (tj. w procesie oraz w postępowaniu nieprocesowym), jak i w postępowaniu egzekucyjnym.

II. Stosowanie przepisów prawa procesowego w czasie

Liczne w ostatnich latach zmiany Kodeksu postępowania cywilnego stawiają w centrum uwagi problem stosunku nowych przepisów do dotychczasowych, zmienionych.

W zasadzie kwestia ta powinna być regulowana zawsze w tzw. przepisach przejściowych o charakterze przepisów międzyczasowych (intertemporalnych).

Generalnie obowiązuje zasada niedziałania prawa wstecz (lex retro non agit), bardzo silnie akcentowana u nas w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.

Zagadnienie obowiązywania norm prawa procesowego cywilnego ma istotne znaczenie w związku z toczącymi się sprawami cywilnymi w czasie dokonywania zmian w tych przepisach.

W omawianym zakresie ustawodawca może zastosować następujące sposoby czasowego obowiązywania norm prawa procesowego, a mianowicie:

1) zasadę jedności (jednolitości) postępowania;

2) zasadę czynności (aktualności) postępowania;

3) zasadę stadiów postępowania.

Ad 1)Zasada jedności (jednolitości) postępowania polega na tym, że wszczęte przed zmianą przepisów postępowania cywilne toczą się aż do ich prawomocnego zakończenia według przepisów dotychczasowych, tzn. obowiązujących w chwili wszczęcia tych spraw.

Ad 2)Zasada czynności (aktualności) postępowania wprowadza cezurę czasową według której, począwszy od pierwszej czynności procesowej podjętej po wprowadzeniu nowych przepisów, stosuje się przepisy nowe.

Ad 3)Zasada stadiów postępowania nakazuje, aby procesy wszczęte przed wejściem w życie nowych przepisów toczyły się do określonego stadium według przepisów dotychczasowych, a od nowego stadium – na podstawie przepisów nowych. Na przykład, jeżeli sprawa toczy się przed sądem I instancji, to według tej zasady powinna być prowadzona aż do wydania orzeczenia końcowego, z zastosowaniem przepisów dotychczasowych. Dopiero od nowego stadium (tj. II instancji) zaczynają obowiązywać przepisy nowe.

W obowiązującym Kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r. ustawodawca przyjął zasadę czynności (aktualności postępowania) – art. XV § 1 przepisów przechodnich KPC, jednak z pewnymi wyjątkami na rzecz zasady jedności (jednolitości) postępowania (art. XVI § 1 zd. 1 przepisów przechodnich KPC i art. XVII przepisów przechodnich KPC) oraz na rzecz zasady stadiów postępowania (art. XVI § 1 zd. 2 i art. XVI § 2 przepisów przechodnich KPC).

ROZDZIAŁ II. POSTĘPOWANIE CYWILNE A INNE POSTĘPOWANIA

§ 6. Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach cywilnych. Tryb postępowania

Przesłankę dopuszczalności drogi sądowej w sprawach cywilnych formułuje przepis art. 2 § 1, stwierdzając, że do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy.

Artykuł 2 § 3 przepisu wyłącza jednak z rozpoznawania w postępowaniu sądowym sprawy cywilne, jeżeli przepisy szczególne przekazują je do właściwości innych organów. Na przykład według art. 417 ust. 1 i 2 ustawy z 4.12.2018 r. – Prawo wodne (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2268 ze zm.) o odszkodowaniu za cofnięcie albo ograniczenie pozwolenia wodnoprawnego orzeka, w drodze decyzji, organ właściwy w sprawach pozwoleń wodnoprawnych, na warunkach określonych w art. 469 PrWod (a nie sąd powszechny). Stwierdzić zatem można, że art. 2 § 1 statuuje zasadę dopuszczalności drogi sądowej w sprawach cywilnych.

Drogą sądową w ścisłym tego słowa znaczeniu jest wyłącznie postępowanie przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym.

Dopuszczalność drogi sądowej zależy od dwóch elementów:

1) musi chodzić o sprawę cywilną oraz

2) nie może istnieć przepis szczególny, wyłączający sprawę cywilną spod jurysdykcji sądów.

Jeżeli w konkretnej sprawie brak chociaż jednego z powyższych elementów, oznacza to niedopuszczalność drogi sądowej. Dopuszczalność drogi sądowej stanowi bezwzględną przesłankę procesową, której brak prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 1). Brak tej przesłanki nie może być sanowany i jest uwzględniany przez sąd w każdym stadium postępowania. Kodeks w wielu przepisach wskazuje na tę bezwzględną przesłankę procesową (np. art. 199 § 1 pkt 1, art. 202 i in.).

Przesłanka ta działa od samego początku (ab initio). Sąd bierze ją pod rozwagę z urzędu (art. 202).

W niektórych sprawach cywilnych może występować czasowa niedopuszczalność drogi sądowej. Polega ona na tym, że otwarcie drogi sądowej następuje dopiero po uprzednim wyczerpaniu drogi postępowania przed innym organem [np. art. 94 ustawy z 23.11.2012 r. – Prawo pocztowe (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2188 ze zm.) prawo dochodzenia roszczeń określonych w ustawie w zakresie niewykonania lub nienależytego wykonania usługi w postępowaniu sądowym, w postępowaniu mediacyjnym lub w postępowaniu przed stałym polubownym sądem konsumenckim, przysługuje nadawcy albo adresatowi po wyczerpaniu drogi postępowania reklamacyjnego].

Każda sprawa, która należy do drogi sądowej, powinna zostać rozpoznana przez sąd w trybie dla niej właściwym.

W pierwszej kolejności należy mieć na uwadze tryb procesowy i tryb nieprocesowy, jako dwa tryby postępowania przewidziane w Kodeksie. Ponadto, dla spraw toczących się w procesie, Kodeks postępowania cywilnego może przewidywać postępowanie odrębne (np. postępowanie nakazowe i upominawcze). W takich sytuacjach sprawa obligatoryjnie powinna toczyć się według przepisów obowiązujących dla danego postępowania odrębnego.

Właściwy tryb postępowania stanowi względną przesłankę procesową, którą sąd bierze pod rozwagę z urzędu w I instancji. Niewłaściwy tryb postępowania nie prowadzi do nieważności postępowania.

Jednak, jeżeli sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd rozpozna ją w trybie właściwym lub przekaże ją właściwemu sądowi do rozpoznania w takim trybie (art. 201 § 2). Czynności dokonane w niewłaściwym trybie pozostają w mocy, każda jednak strona może zażądać powtórzenia czynności sądu dokonanych bez jej udziału (art. 200 § 2 w zw. z art. 201). Niewłaściwy tryb postępowania sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.

§ 7. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania karnego i administracyjnego

I. Jurysdykcja cywilna i karna

Prawo polskie wyodrębnia jurysdykcję cywilną i karną ze względu na odrębności przedmiotów oraz odrębność form procesowych zmierzających do zrealizowania prawa materialnego. Między sprawami cywilnymi i karnymi może jednak występować związek zarówno prawny, jak i faktyczny.

Kodeks w art. 12 wprowadza zasadę, że roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych – w postępowaniu karnym.

Konsekwencją tej zasady jest, że:

1) roszczenia niemajątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone wyłącznie w postępowaniu cywilnym;

2) roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu karnym wyłącznie w wypadkach przewidzianych w ustawie.

Przepis art. 12 pozostaje w sprzeczności z Kodeksem postępowania karnego, bowiem zgodnie z art. 5 pkt 2 ustawy z 20.2.2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 396) z dniem 30.6.2015 r. uchylone zostały przepisy dopuszczające tzw. powództwo adhezyjne w procesie karnym. Moc wiążąca wyroków karnych (prejudycjalność) stanowi w postępowaniu cywilnym instytucję wykształconą ze względu na tzw. ekonomię procesową. Celem jej oprócz zapobiegania zbędnym nakładom czasu i kosztów (praca sądów, zaangażowanie stron i świadków oraz innych podmiotów) jest zapobieganie rozbieżności w orzecznictwie sądów, przez wyeliminowanie konieczności prowadzenia postępowania sądowego, których podmioty i stan faktyczny jest identyczny.

W tej materii m.in. przejawia się wpływ postępowania karnego na postępowanie cywilne, który może wyglądać trojako, w zależności od tego:

1) czy postępowanie cywilne toczy się po zakończeniu postępowania karnego;

2) czy oba te postępowania toczą się równolegle (równocześnie);

3) czy postępowanie cywilne zostało zakończone przed wszczęciem postępowania karnego.

Ad 1) Postępowanie cywilne po zakończeniu postępowania karnego

Artykuł 11 stanowi, że ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednak osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną.

Z przepisu tego wynikają następujące konsekwencje:

1) sąd w postępowaniu cywilnym związany jest tylko wyrokiem karnym skazującym (oznacza to, że wyrok uniewinniający nie wiąże sądu w sprawach cywilnych);

2) sąd w sprawach cywilnych związany jest tylko ustaleniami co do faktu popełnienia przestępstwa.

Istota związania sądu w postępowaniu cywilnym prawomocnym wyrokiem karnym skazującym polega na niedopuszczalności dokonywania przez ten sąd tych samych ustaleń, co do których zachodzi owo związanie.

Natomiast wyrok karny uniewinniający nie wiąże sądu w postępowaniu cywilnym, bowiem brak przestępstwa nie wyklucza odpowiedzialności cywilnej (np. tzw. bezprawie cywilne). Może on jednak w tym postępowaniu stanowić dowód, podlegający swobodnej ocenie sądu (art. 233 § 1). Nie wiąże także sądu w postępowaniu cywilnym prawomocny wyrok karny warunkowo umarzający postępowanie.

Ad 2) Postępowanie cywilne i karne równoległe

W sytuacji gdy oba postępowania (karne i cywilne) toczą się jednocześnie, sąd w postępowaniu cywilnym, po rozważeniu wszystkich okoliczności danej sprawy, może zawiesić z urzędu to postępowanie.

Według bowiem art. 177 § 1 pkt 4 KPC, sąd może zawiesić postępowanie z urzędu, jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Zawieszenie postępowania z tej przyczyny powinno następować jednak nie automatycznie (jak ma to miejsce często w praktyce ze względów oportunistycznych), lecz tylko wtedy, kiedy sąd dojdzie do przekonania, że wynik postępowania karnego może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Jeżeli postępowanie karne nie jest jeszcze rozpoczęte, a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony, sąd wyznaczy termin do wszczęcia postępowania, w innych przypadkach może zwrócić się do właściwego organu (art. 177 § 2).

Z przepisu tego wynikają następujące wnioski:

1) sąd w sprawach cywilnych może zawiesić z urzędu postępowanie nawet przed wszczęciem postępowania karnego (art. 177 § 1 pkt 4);

2) warunkiem takiego zawieszenia jest:

a) ocena sądu cywilnego, że istnieją podstawy do wszczęcia postępowania karnego,

b) jeżeli wszczęcie postępowania karnego zależy od wniosku strony – wyznaczenie przez sąd terminu do wszczęcia tego postępowania,

c) jeżeli wszczęcie postępowania karnego następuje z urzędu – sąd cywilny może zwrócić się do odpowiedniego organu o wszczęcie takiego postępowania.

To ostatnie uregulowanie kodeksowe jest niespójne z postanowieniami Kodeksu postępowania karnego. Według art. 304 § 2 KPK, instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności, do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

Z porównania przepisów art. 177 § 2 KPC i art. 304 § 2 KPK wynika jednoznacznie obowiązek sądu zawiadomienia organów ścigania o popełnionym przestępstwie. Ponadto, z wykładni logicznej przepisu art. 177 § 2 in fine KPC wynika, że sąd nie tyle może, ile powinien zwrócić się do odpowiedniego organu o wszczęcie postępowania karnego, gdyż w przeciwnym razie zawieszenie postępowania byłoby pozbawione sensu.

Ad 3)Postępowanie cywilne przed karnym

W wypadku zakończenia postępowania cywilnego przed wszczęciem postępowania karnego, jest oczywiste, że to ostatnie postępowanie nie miało wpływu na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej. Jednak nie pozbawia to wpływu wyroku karnego na prawomocnie zakończone postępowanie cywilne. Wpływ ten ograniczony jest do sytuacji stanowiących podstawę wznowienia postępowania cywilnego z przyczyn restytucyjnych (art. 403 § 2). Również w sytuacji, kiedy wyrok w sprawie cywilnej został oparty na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym, stronie przysługuje z przyczyn restytucyjnych prawo do żądania wznowienia postępowania (art. 403 § 1 pkt 1).

II. Jurysdykcja cywilna i administracyjna

Do postępowania administracyjnego należą sprawy wymienione w art. 1 i 2 KPA. Jeżeli zatem przepis szczególny przekazuje sprawę cywilną do kompetencji organów administracyjnych, to w takim wypadku sprawa ta nie może być rozpoznawana w postępowaniu cywilnym (art. 2 § 3 KPC).

Nie oznacza to braku wpływu postępowania cywilnego na postępowanie administracyjne. Zgodnie bowiem z art. 66 § 4 KPA, organ nie może zwrócić podania z tej przyczyny, że właściwy w sprawie jest sąd powszechny, jeżeli w tej sprawie sąd uznał się już za niewłaściwy. I odwrotnie, bowiem z mocy przepisu art. 1991 KPC sąd nie może odrzucić pozwu z tego powodu, że do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji publicznej lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaś­ciwe.

Z mocy art. 161 § 3 KPA stronie, która poniosła szkodę na skutek uchylenia lub zmiany decyzji, służy roszczenie o odszkodowanie za poniesioną rzeczywistą szkodę od organu, który uchylił lub zmienił decyzję; organ ten, w drodze decyzji, orzeka również o odszkodowaniu. Roszczenie o odszkodowanie przedawnia się z upływem trzech lat od dnia, w którym stała się ostateczna decyzja uchylająca lub zmieniająca decyzję (art. 161 § 4 KPA). Również z mocy art. 154 § 4 ustawy z 30.8.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.) osobie, która poniosła szkodę wskutek niewykonania orzeczenia sądu, służy roszczenie o odszkodowanie na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.

Z kolei sądy powszechne są w sprawach cywilnych związane ostatecznymi decyzjami administracyjnymi, jeżeli są one zgodne z prawem. Stanowisko powyższe wywodzi się z konstytucyjnej zasady niezawisłości sędziowskiej (art. 178 ust. 1 Konstytucji RP).

Niezawisłość sędziowska uprawnia sędziego do badania zgodności decyzji administracyjnej z prawem. W razie stwierdzenia niezgodności takiej decyzji z prawem, sąd w postępowaniu cywilnym nie jest związany tą decyzją i rozstrzyga sprawę samodzielnie.

ROZDZIAŁ III. ZASADY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO I JEGO PRZESŁANKI

§ 8. Zasady postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne opiera się na pewnych założeniach, dla których określenia przyjęła się w nauce prawa nazwa: zasady postępowania cywilnego. Owe zasady powstały w wyniku funkcjonowania praktyki sądowej i stanowią podstawę do konstruowania unormowań w zakresie działalności podmiotów postępowania cywilnego.

Znaczenie tych zasad przejawia się w tym, że oddziałują one na poszczególne instytucje procesowe uregulowane w Kodeksie i stanowią istotne wskazania interpretacyjne tych instytucji procesowych.

Zmiana ustroju politycznego w Polsce, dokonana ustawą z 29.12.1989 r. (Dz.U. Nr 75, poz. 444 ze zm.) o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej każe inaczej spojrzeć na dotychczas wypracowane przez naukę zasady postępowania cywilnego. Wspomniana ustawa, tzw. nowela grudniowa zerwała z ideą państwa socjalistycznego i stworzyła w Polsce, zgodnie z ideałami liberalno-wolnościowymi, ustrój demokratyczno-parlamentarny. Ustrój ten został utrwalony w Konstytucji RP z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.). Zaakcentowanie tej okoliczności jest istotne, gdyż źródła zasad postępowania cywilnego tkwią silnie w konstytucyjnych zasadach ustrojowych.

Należy jednak rozróżnić zasady ustrojowe od polityki, od której wpływów prawo jest i powinno być wolne.

Jeżeli zatem spojrzeć na omawiane zasady z powyższego punktu widzenia, to okazuje się, że wiele dotychczasowych zasad straciło swoją aktualność (np. zasada ochrony własności społecznej) lub musi być inaczej interpretowane (np. zasada tzw. prawdy obiektywnej, zasada kontradyktoryjności). Wpływ zarówno na kształtowanie się, jak i interpretację zasad postępowania posiadają również międzynarodowe akty prawne, których Polska jest sygnatariuszem, w tym również Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.).

Mając na uwadze dokonane wyżej spostrzeżenia, do najważniejszych zasad polskiego postępowania cywilnego należy zaliczyć:

1) zasadę prawa do sądu;

2) zasadę prawdy;

3) zasadę równości stron;

4) zasadę dyspozytywności (rozporządzalności);

5) zasadę kontradyktoryjności;

6) zasadę jawności;

7) zasadę bezpośredniości;

8) zasadę ustności;

9) zasadę koncentracji materiału procesowego;

10) zasadę formalizmu procesowego.

Wymienione naczelne zasady postępowania cywilnego nie stanowią zamkniętego katalogu.

I. Zasada prawa obywateli do sądu

Zasada prawa obywateli do sądu jest ogólną zasadą wymiaru sprawiedliwości i wywodzi się z generalnej zasady konstytucyjnej stwierdzającej, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym (art. 2 Konstytucji RP) i jest statuowana wprost w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, według którego każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Owa zasada wyrażona jest również w art. 6 ust. 1 EKPC, według którego każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym.

Na gruncie postępowania cywilnego omawiana zasada oznacza, że państwo ma obowiązek zapewnić każdej jednostce skuteczną możliwość skierowania swojej sprawy na drogę postępowania cywilnego.

Należy podkreślić, że prawo do rzetelnego procesu sądowego zajmuje tak ważne miejsce, iż nie jest dopuszczalna, pod reżimem zasady rządów prawa, jakakolwiek wykładnia ścieśniająca to prawo. Prawo do sądu oznacza też obowiązek sądów rozpoznawania spraw skierowanych na drogę postępowania cywilnego w rozsądnym terminie. Chodzi o to, aby żaden obywatel nie oczekiwał nadmiernie na rozpoznanie i zakończenie jego sprawy.

Jedną z barier, które mogą skutecznie przeciwdziałać zasadzie prawa do sądu, są wysokie koszty sądowe. Mogą one bowiem uniemożliwić stronie gorzej sytuowanej materialnie wniesienie swojej sprawy do sądu celem jej rozpoznania i wydania orzeczenia sądowego. W takich sytuacjach nie tylko prawem, lecz także obowiązkiem sądu jest – w zależności od okoliczności – całkowite lub częściowe zwolnienie strony od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych, a nawet ustanowienie dla takiej strony adwokata lub radcy prawnego. Podkreślenia wymaga obowiązek sądu, gdyż w świetle zasady prawa do sądu, wywodzącej się z art. 2 Konstytucji RP i statuowanej w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPC, niedopuszczalna jest w tym względzie jakakolwiek dowolność.

Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w art. 94 i nast. normuje instytucję zwolnienia od kosztów sądowych. Właściwe stosowanie tej instytucji jest ściśle związane z zasadą prawa do sądu.

II. Zasada prawdy

Zasada prawdy należy do istotnych zasad postępowania cywilnego. Urzeczywistnienie tej zasady powinno objawiać się w wydaniu przez sąd orzeczenia zgodnego w konkretnej sprawie z rzeczywistym stanem rzeczy.

Do czasu transformacji ustrojowej w Polsce kreowano tzw. zasadę prawdy obiektywnej, jako związanej z podstawowymi zasadami socjalistycznego ustroju. Zewnętrznym objawem stosowania tej zasady była tzw. nadopiekuńczość sądów, polegająca na przesadnym działaniu z urzędu sądów I instancji (art. 232 w zw. z obecnie uchylonym art. 3 § 2 – przed nowelizacją w 1996 r.), a ówczesnych sądów rewizyjnych na uchylaniu orzeczeń sądów I instancji, jeżeli sąd z urzędu nie przeprowadził postępowania dowodowego. Ta praktyka niestety pokutuje do dzisiaj w wielu sądach.

Należy uznać, że ideałem jest wydawanie przez sądy orzeczeń zgodnych z prawdą. Jednak dążenie do tego ideału nie może przeradzać się w działanie sądu za strony procesowe. Wówczas bowiem łatwo sąd – z obiektywnego arbitra – może przekształcić się w uczestnika sporu stron. Pomagając jednej bądź drugiej stronie w gromadzeniu materiału dowodowego, sąd może ograniczyć swój obiektywizm przy rozstrzyganiu sporu. Ponadto, nadaktywność sądu godzi w zasady dyspozytywności i kontradyktoryjności.

W rezultacie uznać trzeba, że owa inkwizycyjna działalność sądu (gromadzenie z urzędu materiału dowodowego) powinna być ograniczona do minimum, zwłaszcza kiedy strony reprezentowane są przez zawodowych pełnomocników (adwokatów i radców prawnych, a w sprawach własności przemysłowej także przez rzeczników patentowych oraz radców Prokuratorii Generalnej RP).

Dociekanie prawdy przez sądy w postępowaniu cywilnym powinno się ograniczać do:

1) przeprowadzenia dowodów zgłoszonych przez strony;

2) udzielenia stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej RP – w razie uzasadnionej potrzeby – niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych (m.in. art. 5, 2052 § 2 i art. 212 § 2), a stosownie do okoliczności – zwrócenie uwagi na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego (art. 212, 210 § 21);

3) ewentualnego dopuszczenia dowodu niewskazanego przez stronę, jeżeli sąd powziął o nim wiadomość z akt sprawy lub oświadczeń stron.

Za powyższym stanowiskiem przemawia zrównanie wszystkich podmiotów postępowania cywilnego oraz wspomniane już powyżej zasady dyspozytywności i kontradyktoryjności.

W nowym stanie prawnym istotne znaczenie dla realizacji zasady prawdy, obok mechanizmu pouczeń, ma przepis art. 212 § 1 KPC, zgodnie z którym na rozprawie prowadzonej bez planu rozprawy sąd przez zadawanie pytań stronom dąży do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych do zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez nie praw lub roszczeń. W ten sam sposób sąd dąży do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne.

III. Zasada równości stron

Zasada równości stron oznacza, że strony w postępowaniu cywilnym mają równe prawa procesowe, tzn. że każda ze stron posiada możliwość korzystania z jednakowych środków prowadzących do obrony swoich interesów w tym postępowaniu (non debet actori licere quod reo non permittitur). Omawiana zasada znajduje swoje źródło w art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, według którego wszyscy są równi wobec prawa oraz mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

W Kodeksie postępowania cywilnego wiele przepisów gwarantuje respektowanie tej zasady. Istotnym gwarantem zasady równości stron jest zasada wysłuchania stron (audiatur et altera pars), znajdująca swój wyraz w art. 210 § 1. Do grupy przepisów, w których pojawia się poszanowanie tej zasady, należą też takie przepisy, jak art. 149 § 2, art. 224 § 1, art. 214 § 1 i in.

Naruszenie zasady równości stron, przejawiające się w pozbawieniu strony możności działania, powoduje nieważność postępowania, którą sąd II instancji oraz sąd kasacyjny (Sąd Najwyższy) bierze pod rozwagę z urzędu (art. 379 pkt 5 w zw. z art. 378 § 2 i art. 39813).

IV. Zasada dyspozytywności (rozporządzalności)

Zasada dyspozytywności (rozporządzalności) przejawia się przede wszystkim w dwóch zasadach:

1) sąd nie wszczyna postępowania z urzędu, a jedynie na wniosek strony (nemo iudex sine actor – art. 321 § 1);

2) przedmiotem rozpoznawania przez sąd są tylko żądania zgłoszone przez strony (ne eat iudex ultra petita partium).

Od pierwszej zasady Kodeks przewiduje pewne wyjątki w postępowaniu nieprocesowym, w którym z mocy szczególnych przepisów może wszcząć postępowanie z urzędu (np. sąd opiekuńczy – art. 570).

Również, co do drugiej zasady, wyjątek stanowią sprawy w postępowaniu odrębnym z zakresu prawa pracy. Jeżeli bowiem pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne (art. 4771).

W nauce rozróżnia się dyspozytywność (rozporządzalność) materialną i formalną. Pierwsza z nich polega na prawie do dysponowania przez strony swoimi prawami lub roszczeniami, będącymi przedmiotem rozpoznawania przez sąd. Rozporządzalność formalna zaś sprowadza się do rozporządzania czynnościami procesowymi oraz tokiem procesu.

W zasadzie należy uznać, iż strony w postępowaniu cywilnym mogą swobodnie dysponować swoimi prawami podmiotowymi, zarówno materialnoprawnymi, jak i procesowymi (domini litis). Kodeks wprawdzie dotychczas przewiduje i w tym względzie pewne ograniczenia w art. 203 § 4, według którego sąd uzna za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa. Podobne uregulowanie zawiera art. 184 oraz art. 223 § 2 dotyczący ugody sądowej.

Na złożenie pisma przygotowawczego (procesowego) wymagana jest zgoda sądu w formie postanowienia.

Ograniczenie powyższe jest niezgodne z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, a ponadto stawia sąd, zamiast w roli bezstronnego arbitra, w roli „gospodarza procesu”, którym dotychczas były strony.

Należy jednak podkreślić, że ograniczenia praw strony do dysponowania (rozporządzania) swoimi sprawami w postępowaniu cywilnym stanowią wyjątki od zasady, którymi sąd powinien posługiwać się bardzo rozważnie i tylko w szczególnych wypadkach.

V. Zasada kontradyktoryjności

Zasada kontradyktoryjności (sporności) należy do podstawowych zasad procesu cywilnego. Przeciwstawieniem tej zasady jest zasada inkwizycyjności.

Klasyczna zasada kontradyktoryjności przejawia się w tym, że sąd rozstrzyga sprawę wyłącznie na podstawie dowodów przeprowadzonych na wniosek stron procesowych. Natomiast sam sąd nie przejawia własnej inicjatywy w gromadzeniu materiału dowodowego (onus probandi).

Druga z tych zasad – zasada inkwizycyjności, nakłada na sędziego obowiązek poszukiwania i przeprowadzenia dowodów, zmierzających do ustalenia stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy. Uznać trzeba, że obie te zasady w swoich skrajnych formach nie powinny być stosowane. Za słuszne należy uznać, aby sąd mógł oprzeć się na faktach powszechnie znanych (art. 228 § 1), na faktach znanych sądowi urzędowo oraz faktach, o których informacja jest powszechnie dostępna (art. 228 § 2). Sąd uprawniony jest do dopuszczenia dowodu niewskazanego przez strony (art. 232 in fine).

Przepis ten należy tak tłumaczyć, że sąd może przeprowadzić dowód z urzędu jedynie wtedy, kiedy powziął o nim wiadomość z akt sprawy lub z oświadczeń stron. W przeciwnym wypadku sąd zatraciłby atrybut obiektywnego arbitra, rozstrzygającego toczący się pomiędzy stronami spór.

Prowadzenie dowodów z urzędu należy wykluczyć, jeżeli strony reprezentowane są przez zawodowych pełnomocników (adwokatów, radców prawnych, rzeczników patentowych i radców Prokuratorii Generalnej RP).

VI. Zasada jawności

Zasada jawności znajduje swoje umocowanie w art. 45 Konstytucji RP, który stanowi, że rozpoznawanie spraw przed wszystkimi sądami Rzeczypospolitej Polskiej odbywa się jawnie. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok jednak ogłaszany jest publicznie.

Jawność postępowania sądowego stanowi jedną z gwarancji bezstronności sędziego, a w konsekwencji gwarancji rzetelnego prowadzenia procesu.

Znalazła ona także odzwierciedlenie w art. 42 § 2 PrUSP, według którego sądy rozpoznają i rozstrzygają sprawy w postępowaniu jawnym. Natomiast rozpoznanie sprawy w postępowaniu niejawnym lub wyłączenie jawności postępowania jest dopuszczalne jedynie na podstawie przepisów ustaw (art. 42 § 3 PrUSP). Zasada jawności została wprowadzona przez ustawodawcę w art. 9 i 525 KPC, stanowiących ogólnie, że rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Strony i uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy lub wyciągi z tych akt.

Treść protokołów i pism może być także udostępniana w postaci elektronicznej za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe (system teleinformatyczny) albo innego systemu teleinformatycznego służącego udostępnianiu tych protokołów lub pism (art. 9 § 1).

Strony i uczestnicy postępowania mają prawo do otrzymania z akt sprawy zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku, chyba że protokół został sporządzony wyłącznie pisemnie. Przewodniczący wydaje z akt sprawy zapis dźwięku, jeżeli wydaniu zapisu obrazu i dźwięku sprzeciwia się ważny interes publiczny lub prywatny (art. 9 § 2).

Jeżeli posiedzenie odbyło się przy drzwiach zamkniętych strony i uczestnicy postępowania mają prawo do otrzymania z akt sprawy jedynie zapisu dźwięku (art. 9 § 3).

Przez jawność postępowania cywilnego należy rozumieć:

1) jawność wobec uczestników postępowania;

2) jawność wobec osób postronnych.

Kodeks wprowadza ograniczenia zasady jawności w postępowaniu cywilnym wobec jego uczestników poprzez tzw. posiedzenia niejawne, w których nie biorą oni w zasadzie udziału. Na posiedzenia niejawne bowiem mają wstęp tylko osoby wezwane (art. 152 in fine). W dotychczasowym stanie prawnym na tych posiedzeniach sąd rozstrzyga problemy tzw. wpadkowe (np. odnośnie do sprawdzenia wartości przedmiotu sporu – art. 25 § 1) lub dotyczące biegu sprawy (odrzucenie pozwu, umorzenie postępowania lub np. oznaczenie sądu, przed którym należy wytoczyć powództwo – art. 45).

W obecnym stanie prawnym znaczenie posiedzeń niejawnych znacznie wzrosło, co jest problematyczne z perspektywy realizacji zasady jawności. Zgodnie z ogólną regułą wyrażoną w art. 148 § 3 KPC sąd może wydać postanowienie na posiedzeniu niejawnym. Jednocześnie wprowadzono szereg przypadków, w których istnieje możliwość wydania rozstrzygnięcia merytorycznego na posiedzeniu niejawnym, czego przykładem jest:

1) art. 1911 – sąd może oddalić oczywiście bezzasadne powództwo na posiedzeniu niejawnym, nie doręczając pozwu osobie wskazanej jako pozwany ani nie rozpoznając wniosków złożonych wraz z pozwem;

2) art. 339 § 1 – sąd może wydać wyrok zaoczny na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany w wyznaczonym terminie nie złożył odpowiedzi na pozew;

3) art. 374 – sąd II instancji może rozpoznać sprawę na posiedzeniu niejawnym, jeżeli przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne;

4) art. 3911 – rozpoznanie apelacji od wyroku wydanego na podstawie art. 1911 (oczywista bezzasadność powództwa).

Inaczej przedstawia się sprawa jawności w postępowaniu nieprocesowym. W myśl art. 514 § 1, w postępowaniu tym rozprawa odbywa się w wypadkach wskazanych w ustawie. W innych wypadkach wyznaczenie rozprawy zależy od uznania sądu. Jednak mimo niewyznaczenia rozprawy sąd może przed rozstrzygnięciem sprawy wysłuchać uczestników na posiedzeniu sądowym lub zażądać od nich oświadczeń na piśmie. Z kolei jawność wobec osób postronnych, tj. osób, które nie są uczestnikami postępowania, polega na tym, że osoby pełnoletnie mają wstęp na salę sądową na posiedzenia jawne (art. 152). Jednak i tutaj Kodeks wprowadza pewne ograniczenia (np. art. 153, 427 i in.).

Dla jawności wewnętrznej znaczenie ma również możliwość utrwalania przez strony przebiegu posiedzeń. Jak stanowi art. 92 § 1 KPC, nie jest wymagane zezwolenie sądu na utrwalanie przez strony lub uczestników postępowania przebiegu posiedzeń i innych czynności sądowych, przy których są obecni, za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Strony i uczestnicy postępowania uprzedzają sąd o zamiarze utrwalenia przebiegu posiedzenia lub innej czynności sądowej za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Sąd zakazuje stronie lub uczestnikowi postępowania utrwalenia przebiegu posiedzenia lub innej czynności sądowej za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, jeżeli posiedzenie lub jego część odbywa się przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwia się temu wzgląd na prawidłowość postępowania.

VII. Zasada bezpośredniości

Celem zasady bezpośredniości jest, aby sąd, który ma wydać wyrok w danej sprawie, osobiście (bezpośrednio), zetknął się z całym materiałem sprawy, będącym podstawą orzekania. Konsekwencją zasady bezpośredniości jest to, że całe postępowanie dowodowe oraz rozprawa (rozprawy) odbywają się przed tym sądem, który orzeka w danej sprawie.

Jednak rygorystyczne stosowanie tej zasady nie jest w praktyce możliwe. Dlatego nasze prawo przewiduje od tej zasady pewne odstępstwa, o czym niżej.

Kamieniami węgielnymi zasady bezpośredniości w Kodeksie postępowania cywilnego są dwa podstawowe nakazy:

1) może być wydany jedynie przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku (art. 323 w zw. z art. 316);

2) postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym (art. 235 w zw. z art. 210 i 216).

Pierwszy z wymienionych powyżej nakazów nie przewiduje żadnych wyjątków, gdyż i tak sama zasada bezpośredniości jest w owym nakazie stosowana w ograniczonym zakresie. Nie wymaga on bowiem, aby przez cały tok postępowania w danej sprawie brali udział ci sami sędziowie. Natomiast drugi nakaz, ze względów funkcjonalnych, przewiduje pewne wyjątki od zasady bezpośredniości.

I tak, ze względu na charakter dowodu albo wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu, sąd orzekający może zlecić przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany).

Również postępowanie przed sądem II instancji oraz przed Sądem Najwyższym nosi charakter w zasadzie pośredni, a nie bezpośredni. Sądy te rozpoznają sprawę na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w I instancji – art. 382 i 39821 w zw. z art. 382. Sąd II instancji w postępowaniu apelacyjnym może jednak przeprowadzić we własnym zakresie częściowe postępowanie dowodowe, które wówczas, wraz z materiałem zebranym przez sąd w postępowaniu w I instancji, stanowi podstawę orzekania (art. 382 w zw. z art. 386 § 4).

Omówione powyżej wyjątki od zasady bezpośredniości nie wywierają ujemnych skutków w zakresie orzekania. Podyktowane są dążeniem do minimalizowania kosztów postępowania oraz do przeciwdziałania przewlekaniu tego postępowania.

VIII. Zasada ustności

Zasada ustności wiąże się ściśle z zasadą bezpośredniości. Realizuje się ona bowiem poprzez ustną rozprawę, umożliwiającą sądowi orzekającemu bezpośrednie zetknięcie się zarówno ze stronami procesowymi, jak i materiałem sprawy.

Istota tej zasady sprowadza się do ustnej formy zapoznania się sądu z materiałem dowodowym i faktycznym stanem sprawy.

Przejawia się ona przede wszystkim w postanowieniach art. 210 § 1, według którego rozprawa odbywa się w ten sposób, że po wywołaniu sprawy – najpierw powód, a potem pozwany – zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie.

Ponadto, każda ze stron jest obowiązana do złożenia oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej dotyczących faktów. Strona jest przy tym obowiązana wyszczególnić fakty, którym zaprzecza (art. 210 § 2). Rozprawa obejmuje stosownie do okoliczności, postępowanie dowodowe i rozstrząsanie jego wyników (art. 210 § 3).

Omawiana zasada ustności nie może być stosowana zbyt rygorystycznie. Nie oznacza ona, iż cały tok postępowania przebiega w formie ustnej. Ogranicza się ona w zasadzie do ustności rozprawy. Zasada ustności nie podważa znaczenia pism procesowych składanych przez strony poza rozprawą (art. 125). Należy podkreślić, że zasada ustności adresowana jest do stron procesowych, a nie do sądu. Sąd bowiem swoje czynności procesowe wykonuje w formie pisemnej (wyroki, postanowienia, zarządzenia).

W obecnym stanie prawnym zasada ustności doznaje ograniczeń, czego przykładem jest przepis art. 2261, który stanowi, że ilekroć ustawa przewiduje wysłuchanie stron lub innych osób, stosownie do okoliczności może się to odbyć przez wezwanie stron do złożenia odpowiednich oświadczeń na posiedzeniu albo wyznaczenie terminu do zajęcia stanowiska w piśmie procesowym lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, o ile dają one pewność co do osoby składającej oświadczenie.

IX. Zasada koncentracji materiału dowodowego

Celem zasady koncentracji materiału dowodowego jest przeciwdziałanie przewlekaniu postępowania i dążenie do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy (art. 6 § 1). To ostatnie kodeksowe zastrzeżenie jest bardzo istotne. Chodzi bowiem o to, aby szybkość postępowania nie wpływała ujemnie na jakość (sprawiedliwość) rozstrzygnięcia sądu.

Nasz Kodeks przyjął mieszany system koncentracji materiału dowodowego, a mianowicie system prekluzji i system dyskrecjonalnej władzy sądu, ze zdecydowaną przewagą tego ostatniego.

System prekluzji w naszym Kodeksie dotyczy w zasadzie wniosków i zarzutów formalnych. Na przykład zarzut zapisu na sąd polubowny oraz niewłaściwość sądu dającą się usunąć za pomocą umowy, sąd bierze pod rozwagę tylko wtedy, kiedy pozwany zgłosi go przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 § 1).

Jeżeli strony przed wszczęciem postępowania sądowego zawarły umowę o mediację sąd kieruje strony do mediacji na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 2021).

Realizacji zasady koncentracji materiału procesowego służy cały szereg przepisów Kodeksu, wyposażających przewodniczącego w odpowiednie instrumenty procesowe.

Przykładowo, przewodniczący może zarządzić przed pierwszym posiedzeniem wniesienie odpowiedzi na pozew lub także – w miarę potrzeby – wymianę przez strony dalszych pism przygotowawczych, przy czym oznaczy porządek składania pism, termin, w którym pisma należy złożyć, oraz okoliczności, które mają być wyjaśnione. W uzasadnionych przypadkach, w szczególności w sprawach zawiłych lub obrachunkowych, przewodniczący może zarządzić wymianę przez strony pism przygotowawczych, oznaczając porządek składania pism, terminy, w których pisma należy złożyć, i okoliczności, które mają być wyjaśnione (art. 2053 § 1). Na rozprawie prowadzonej bez planu rozprawy sąd przez zadawanie pytań stronom dąży do tego, aby strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych do zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez nie praw lub roszczeń. W ten sam sposób sąd dąży do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, które są sporne (art. 212 § 1). Jeżeli stworzono plan rozprawy, to jego treść jest konstruowana zgodnie z art. 2059, który w § 2 wskazuje, że w miarę potrzeby plan rozprawy może zawierać m.in.:

1) dokładne określenie przedmiotów żądań stron, w tym rozmiar dochodzonych świadczeń wraz z należnościami ubocznymi;

2) dokładnie określone zarzuty, w tym formalne;

3) ustalenie, które fakty i oceny prawne pozostają między stronami sporne.

Zasadnicze znaczenie dyscyplinujące mają postanowienia art. 41 i powiązanego z nim art. 2262,odnoszące się do nadużycia prawa procesowego. Ten pierwszy przepis stanowi, że uprawnienia przewidzianego w przepisach postępowania stronom i uczestnikom postępowania nie wolno czynić użytku niezgodnego z celem, dla którego je ustanowiono (nadużycie prawa procesowego). Jednocześnie na podstawie art. 2262 – ilekroć zachowanie strony w świetle okoliczności sprawy wskazuje na nadużycie przez nią prawa procesowego, sąd poucza ją o możliwości zastosowania wobec niej środków dyscyplinujących. W przypadku gdy sąd stwierdzi nadużycie przez stronę prawa procesowego, może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie:

1) stronę nadużywającą skazać na grzywnę;

2) niezależnie od wyniku sprawy, odpowiednio do spowodowanej tym nadużyciem prawa procesowego zwłoki w jej rozpoznaniu, włożyć na stronę nadużywającą obowiązek zwrotu kosztów w części większej, niż wskazywałby wynik sprawy, a nawet zwrotu kosztów w całości;

3) na wniosek strony przeciwnej:

a) przyznać od strony nadużywającej koszty procesu podwyższone odpowiednio do spowodowanego tym nadużyciem zwiększenia nakładu pracy strony przeciwnej na prowadzenie sprawy, nie więcej jednak niż dwukrotnie,

b) podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy, za czas odpowiadający tej zwłoce, z tym że stopa może zostać podwyższona nie więcej niż dwukrotnie; przepisów o maksymalnej dopuszczalnej wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie nie stosuje się.

Do środków dyscyplinujących strony w zakresie realizacji omawianej zasady należą uprawnienia sądu przewidziane w art. 103. Przepis ten stanowi, że niezależnie od wyniku sprawy sąd może nałożyć na stronę lub interwenienta obowiązek zwrotu kosztów wywołanych ich niesumiennym lub oczywiście niewłaściwym postępowaniem (§ 1). Dotyczy to zwłaszcza kosztów powstałych wskutek uchylenia się od wyjaśnień lub złożenia wyjaśnień niezgodnych z prawdą, zatajenia lub opóźnionego powołania dowodów (§ 2). Ponadto jeżeli strona:

1) pomimo wezwania do osobistego stawiennictwa nie stawiła się w celu udziału w czynności sądu i nie usprawiedliwiła swego niestawiennictwa;

2) w toku postępowania bez usprawiedliwienia nie stawiła się na posiedzenie mediacyjne pomimo wcześniejszego wyrażenia zgody na mediację – sąd może, niezależnie od wyniku sprawy, włożyć na tę stronę obowiązek zwrotu kosztów w części wyższej, niż nakazywałby to wynik sprawy, a nawet zwrotu kosztów w całości. O możliwości tej sąd poucza strony przy wezwaniu do osobistego stawiennictwa lub przy skierowaniu stron do mediacji.

X. Zasada formalizmu procesowego

Zasada formalizmu procesowego w odróżnieniu od zasady dowolności trybu postępowania (np. przed sądem polubownym tryb postępowania określają strony bądź sąd, jeżeli strony tego nie uczyniły – art. 1184 § 1 i 2) polega na zorganizowaniu pod względem formalnym postępowania cywilnego oraz czynności dokonywanych w tym postępowaniu przez jego podmioty. W myśl omawianej zasady, zarówno samo postępowanie, jak i czynności w nim dokonywane są pod względem formalnym określone przepisami prawa.

Aby dana czynność mogła wywrzeć zamierzone skutki prawne, powinna być w zasadzie dokonana w oznaczonej formie, miejscu i czasie. Do tego właśnie sprowadza się istota zasady formalizmu procesowego.

Forma czynności procesowych stron pod rygorem ujemnych skutków procesowych przewidziana jest w Kodeksie w licznych przepisach (np. art. 126, 187, 368). Jednak Kodeks w zasadzie łagodzi ów formalizm procesowy poprzez możliwość usunięcia braków formalnych i dopiero w razie ich nieusunięcia w przepisanym terminie: nakazuje zwrot pisma (art. 130 § 1 i 2), odrzuca sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 344 § 3), apelację (art. 373), skargę kasacyjną (art. 3986 § 1) i in.

Sąd II instancji odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę kasacyjną wniesioną po upływie terminu, skargę niespełniającą wymagań określonych w art. 3984 § 1, nieopłaconą oraz skargę, której braków nie usunięto w terminie lub z innych przyczyn niedopuszczalną. Również Sąd Najwyższy odrzuca skargę kasacyjną, która podlegała odrzuceniu przez sąd II instancji, albo zwraca ją temu sądowi w celu usunięcia dostrzeżonych braków (art. 3986 § 3).

W ten sposób po raz pierwszy w polskim prawie cywilnym procesowym została wprowadzona zasada braków formalnych nieusuwalnych skargi kasacyjnej.

Podstawowym miejscem dokonywania czynności procesowych jest siedziba sądu. Jednak dopuszczalne są też wyjątki od tej zasady (np. oddanie pisma procesowego w polskiej placówce pocztowej operatora wyznaczonego w rozumieniu ustawy z 23.11.2012 r. – Prawo pocztowe lub w placówce pocztowej operatora świadczącego pocztowe usługi powszechne w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu – art. 165 § 2).

Kodeks określa także czas dokonywania niektórych czynności procesowych, wskazuje terminy dokonywania tych czynności (np. art. 394 § 2, art. 369 § 1). Niedotrzymanie terminów przez stronę pociąga za sobą ujemne skutki prawne (np. odrzucenie zażalenia, apelacji), gdyż czynność prawna podjęta przez stronę po upływie terminu jest bezskuteczna (art. 167). Rygor terminowości dokonywania czynności procesowych jest łagodzony poprzez przepisy umożliwiające przywrócenie uchybionego terminu w uzasadnionych wypadkach (art. 168 i nast.).

Czas dokonywania czynności procesowych limitowany jest:

1) czasem trwania postępowania w danej sprawie;

2) terminami ustawowymi;

3) terminami wyznaczonymi przez sąd (np. art. 373) lub przewodniczącego (np. art. 2053 § 1).

Pierwszy z tych warunków oznacza, iż dokonywanie ich przez podmioty postępowania cywilnego możliwe jest dopóty, dopóki trwa dane postępowanie. Drugi warunek powoduje, iż Kodeks określa terminy dla dokonywania niektórych czynności procesowych (np. terminy ustawowe z art. 328 § 1, art. 369 § 1 i in.).

Zasadą postępowania cywilnego jest, że czynności procesowe dokonane przez strony tego postępowania mogą być przez nie w sposób niczym nieskrępowany odwoływane. Niemniej jednak, formalizm postępowania polega również na tym, iż dokonane przez strony czynności procesowe nie mogą być przez nie odwołane, jeżeli wywołały skutki polegające na wydaniu przez sąd odpowiedniego orzeczenia, np. umorzenia postępowania lub wydania innego postanowienia. W nauce postępowania cywilnego sporne jest natomiast, czy przyczynę odwołania czynności procesowych mogą stanowić wady oświadczenia woli. Jakkolwiek przyjmuje się, że prawo procesowe ustanawia odmienne formy odwoływania czynności procesowych, to wielu zwolenników dopuszcza wady oświadczenia woli jako przyczynę uchylenia się od skutków czynności procesowych dyspozytywnych, np. ugody sądowej, zrzeczenia się roszczenia lub uznania powództwa.

W końcu również czynności sądu noszące charakter rozstrzygający (np. wyroki) w zasadzie nie mogą być odwoływane przez sąd. Mogą być jedynie zmieniane lub uchylane przez sądy wyższej instancji w razie ich zaskarżenia przez stronę.

Wyjątek stanowi wyrok zaoczny oraz nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym bowiem, jeżeli po wydaniu wyroku zaocznego okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie, zgodnie z przepisami Kodeksu, sąd z urzędu uchyla wyrok zaoczny i wydaje odpowiednie postanowienie (art. 3431).

„Odpowiednim” postanowieniem w tym wypadku będzie postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 KPC) lub o zawieszeniu postępowania (art. 174 § 1 pkt 1 KPC).

Wyjątek również stanowi obowiązek sądu uchylenia nakazu zapłaty przez sąd, jeżeli po wydaniu nakazu zapłaty okaże się, że pozwany w chwili wniesienia pozwu nie miał zdolności sądowej, zdolności procesowej albo organu powołanego do jego reprezentowania, a braki te nie zostały usunięte w wyznaczonym terminie zgodnie z przepisami Kodeksu, sąd z urzędu uchyla nakaz zapłaty i wydaje odpowiednie postanowienie (art. 4802 § 5).

§ 9. Przesłanki postępowania cywilnego

Przesłanki postępowania cywilnego to określone przez Kodeks warunki, które muszą być spełnione, aby mogło ono zostać wszczęte, przeprowadzone i zakończone. Odnoszą się one zatem również do poszczególnych faz i czynności tego postępowania.

Od przesłanek postępowania cywilnego rozpoznawczego (przesłanek procesu) należy wyraźnie odróżniać przesłanki merytoryczne (materialne) żądania powoda.

Przesłanki procesowe (formalne) decydują o prawidłowym toku postępowania, natomiast przesłanki merytoryczne (materialne) decydują o osiągnięciu celu danego postępowania, czyli dotyczą przedmiotu postępowania (np. legitymacja procesowa).

Brak przesłanki merytorycznej nie ma żadnego wpływu ani na bieg postępowania, ani na jego ważność lub prawidłowość, lecz prowadzi do oddalenia powództwa; wpływa więc na treść orzeczenia rozstrzygającego sprawę co do istoty.

W nauce prezentowane są różne stanowiska zarówno co do kryteriów podziału przesłanek procesowych, jak i co do ich istoty.

Przyjęto za W. Siedleckim poniżej opisany podział przesłanek.

I. Przesłanki bezwzględne

1. Przesłanki bezwzględne pozytywne

Przesłanki bezwzględne pozytywne to:

1) dopuszczalność drogi sądowej (art. 379 pkt 1);

2) jurysdykcja krajowa nieusuwalna (art. 1099);

3) zdolność sądowa stron (art. 379 pkt 2);