Poradnik rehabilitacji domowej ebook

Strona redakcyjna

Zdjęcia:

Tomasz Kulik

Korekta:

Dariusz Godoś

Łamanie:

Media Spektrum

© Copyright by Wydawnictwo M, Kraków 2013

ISBN 978-83-7595-613-9

Wydawnictwo M

31-002 Kraków, ul. Kanonicza 11

tel. 12-431-25-50, fax 12-431-25-75

e-mail:[email protected]

www.wydawnictwom.pl

Publikację elektroniczną przygotował:

WSTĘP

Poradnik rehabilitacji domowej, napisany przez absolwentki kierunku rehabilitacji ruchowej Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie dr Anitę Konik i mgr Annę Paterek, jest pozycją niezwykle cenną dla wszystkich, którzy opiekują się w warunkach domowych członkami rodzin w podeszłym wieku, osobami unieruchomionymi w łóżku, po udarach mózgu, z demencją, ze skomplikowanymi złamaniami czy też osobami z endoprotezami.

Autorki poradnika są czynnymi fizjoterapeutkami, posiadającymi wszechstronne doświadczenie zawodowe zdobyte w pracy w renomowanych placówkach szpitalnych, takich jak Oddział Kliniczny Kliniki Pulmonologii Szpitala Uniwersyteckiego przy ulicy Skawińskiej w Krakowie oraz Nowy Szpital w Kostrzynie nad Odrą i krakowski ośrodek opieki nad osobami w podeszłym wieku NZOZ „DOM-MED” przy ulicy Helclów w Krakowie, na oddziałach opiekuńczo-leczniczym i neurologicznym.

Przedstawione w poradniku zagrożenia wynikające z unieruchomienia w łóżku i zaprezentowane sposoby pielęgnacji, przemieszczania i przenoszenia osoby niesprawnej są dla członków rodziny niezbędną, klarowną i wystarczającą wykładnią wiedzy potrzebnej do prawidłowej opieki nad potrzebującymi pomocy członkami rodziny. Autorki prezentują także ilustrowane fotografiami zestawy ćwiczeń przeciwzakrzepowych, oddechowych, wzmacniających siłę mięśniową, zwiększających zakresy ruchu stawów, ćwiczeń rozluźniających oraz zestawy ćwiczeń w wybranych jednostkach chorobowych. Poradnik zamyka rozdział omawiający praktyczny codzienny zestaw ćwiczeń konieczny do utrzymania dobrej kondycji, pozwalającej na pełną samoobsługę do późnej starości.

Reasumując, chciałabym stwierdzić, iż Poradnik rehabilitacji domowej jest wartym polecenia kompendium niezbędnej fachowej i wystarczającej wiedzy dla wszystkich osób zainteresowanych profesjonalną pomocą osobom chorym, realizowaną w warunkach domowych.

dr hab. Anna Marchewka

Wydział Rehabilitacji Ruchowej AWF w Krakowie

Kraków, 24.06.2013

CHORY LEŻĄCY W DOMU

SKUTKI UNIERUCHOMIENIA CHOREGO W ŁÓŻKU I ZNACZENIE AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ

Unieruchomienie chorego w łóżku wiąże się z szeregiem niekorzystnych dla niego powikłań. Pojawiają się zaburzenia w funkcjonowaniu wielu układów, np. krążeniowego, oddechowego czy nerwowego. Występujące zaburzenia metaboliczne prowadzą do osłabienia kości i zaniku mięśni. Zdolność chorego do podejmowania wysiłku zmniejsza się. Dodatkowo mogą wystąpić zaburzenia psychiczne w postaci niepokoju, obniżenia nastroju czy depresji. Dlatego też dużo uwagi

Ryc. 1. Części ciała — nazwy użyte w tekście

*„Bark” jest pojęciem funkcjonalnym, nie anatomicznym. Tworzy go kompleks stawów: staw barkowo-obojczykowy, staw mostkowo-obojczykowy, staw ramienno-łopatkowy i staw łopatkowo-żebrowy

poświęca się zapobieganiu przewlekłemu unieruchomieniu chorego w łóżku oraz jego następstwom. Ogromną rolę przypisuje się tutaj odpowiednio prowadzonym ćwiczeniom, które wpływają korzystnie na funkcjonowanie wszystkich układów. Dzięki ćwiczeniom fizycznym dochodzi do zwiększenia siły mięśni, wzmocnienia kości, poprawia się wydolność krążeniowo-oddechowa. Ponadto ćwiczenia zapobiegają powstawaniu przykurczów mięśniowych, obrzęków, odleżyn, powikłań zakrzepowo-zatorowych. Dodatkowo aktywność fizyczna przyczynia się do poprawy nastroju. Efekty te znajdują odbicie w większej samodzielności chorego i jego lepszej jakości życia.

ODLEŻYNY — JAK ZAPOBIEGAĆ

Odleżyny są niepożądanym powikłaniem unieruchomienia chorego w łóżku. Są to trudno gojące się, przewlekłe rany, występujące w tych obszarach ciała, które są szczególnie narażone na ucisk (Ryc. 2a i 2b). Należy pamiętać, że już ponad 2-3 godziny nieprzerwanego ucisku, powodującego zamknięcie przepływu krwi w uciśniętym obszarze, może prowadzić do martwicy tkanek. Towarzyszy temu silny ból, który powinien zmuszać chorego do zmiany pozycji. Jednakże u leżącego pacjenta mogą występować zaburzenia czucia (np. w cukrzycy, po udarze), w związku z czym nie będzie on odczuwał bólu, a zatem nie będzie miał potrzeby zmiany ułożenia. Natomiast chorzy z niedowładem ruchowym mogą być zbyt słabi, by samodzielnie poprawić pozycję. Powstające odleżyny, ze względu na ból oraz toczący się proces gojenia, mogą znacznie ograniczyć możliwości prowadzenia ćwiczeń. Z tego powodu szczególną uwagę powinno się poświęcać profilaktyce wystąpienia odleżyn.

Czynniki wpływające na powstawanie odleżyn

• długotrwale utrzymujący się ucisk na tkankę w okolicach wystających części kostnych,

• tarcie oraz gwałtowne, powtarzające się uderzenia/ruchy (np. przy spastyce, przesuwaniu, podnoszeniu),

• zniekształcenie tkanek — załamywanie się naczyń krwionośnych, w sytuacji gdy jedna część ciała próbuje się przemieścić, jednak powierzchnia skóry pozostaje nieruchoma,

• wzmożona wilgotność naskórka,

• osłabione czucie lub jego brak,

• zaburzenia ukrwienia (np. w przebiegu cukrzycy, miażdżycy),

• niedożywienie,

• nietrzymanie moczu i stolca,

• ograniczenie lub brak możliwości poruszania się,

• urazy i otarcia naskórka,

• ubranie: ze sztucznych włókien, z twardymi szwami, zbyt luźne,

• pościel: pofałdowana, wilgotna, zbyt sztywna, z okruchami — resztkami jedzenia lub różnymi przedmiotami,

• nieodpowiednio dobrane środki pomocnicze.

Do oceny ryzyka powstania odleżyn stosuje się różne skale. Jedną z najpopularniejszych jest skala Norton (Tabela 1).

Przyjmuje się, że łączna liczba punktów poniżej 14 świadczy o ryzyku powstania odleżyn.

Tabela 1. Ocena ryzyka powstania odleżyn wg skali Norton

U każdego leżącego pacjenta z ograniczonymi możliwościami poruszania się ryzyko wystąpienia odleżyn jest zwiększone. Dlatego należy bezwzględnie przestrzegać poniższych zasad zapobiegania pojawieniu się ran odleżynowych.

Jak zapobiegać powstawaniu odleżyn

• wykluczenie/zmniejszenie czynników zwiększających miejscowy ucisk na tkanki (np. rodzaj materaca, pozycja chorego w łóżku, odpowiednie ubranie — z naturalnych materiałów, bezszwowe, bez zgrubień i guzików). Najlepszym obecnie rozwiązaniem jest stosowanie materaców przeciwodleżynowych. Szczególnie poleca się dynamiczne, zmiennociśnieniowe materace powietrzne. Zapewniają one częstą, automatycznie regulowaną zmianę punktów podparcia z jednoczesnym masażem tych okolic ciała, które stykają się z materacem. Poprzez zastosowanie specjalnego kompresora powietrze jest wtłaczane naprzemiennie do kilkunastu komór materaca, dzięki czemu unika się efektu zwiększonego ucisku w miejscach wystających części kostnych — szczególnie narażonych na powstanie odleżyn,

• eliminacja podkładów z materiałów gumowych i foliowych, które ograniczają dostęp powietrza,

• zwiększanie aktywności fizycznej chorego (uważać jednak należy, by podczas ćwiczeń nie wywoływać sił tarcia — np. podczas ruchu zginania i prostowania kończyny dolnej w pozycji leżenia na plecach pięta nie może trzeć po prześcieradle). Więcej w punkcie: Popełniane błędy/Zwróć uwagę,

• regularna zmiana pozycji leżącego. Czas, po którym zmieniamy pozycję, dobierany jest indywidualnie do stanu chorego. Jednak zaleca się, by był nie dłuższy niż 2 godziny. Przy zmianie pozycji należy ocenić, czy w miejscach narażonych na pojawienie się odleżyn nie pojawiło się zaczerwienienie. Jeśli się pojawia i nie znika w ciągu około 30 minut po odciążeniu, jest to sygnał do częstszego zmieniania pozycji. Szczegółowy opis, jak prawidłowo układać chorego w łóżku, znajduje się w punkcie: Prawidłowe układanie pacjenta w łóżku,

• stała kontrola odczuć bólowych chorego (pytanie, czy boli, czy wygodnie leży, czy coś gniecie itp.) oraz zdolności odczuwania bodźców (można sprawdzić, czy chory odczuwa nasz dotyk — np. w okolicach stopy, kłucie np. ołówkiem. Aby być pewnym, że czucie nie jest zaburzone, należy powtórzyć test przy zamkniętych oczach chorego lub przy takim ustawieniu, przy którym chory nie widzi, gdzie dokładnie jest dotykany). Należy pamiętać, że współwystępowanie chorób (np. cukrzyca, miażdżyca, schorzenia neurologiczne) oraz zażywanie leków hamujących i opóźniających proces gojenia tkanek (kortykosteroidy, chemioterapeutyki) oraz wpływających na odczuwanie bólu i stan świadomości (leki uspokajające, przeciwbólowe, psychotropowe) ma znaczący wpływ na zdolność do odczuwania bólu związanego z uciskiem i niedokrwieniem tkanek,

• zapobieganie urazom i infekcjom skóry w trakcie wykonywania czynności pielęgnacyjnych oraz zmiany ułożenia w łóżku.

Prawidłowe układanie pacjenta w łóżku

• leżenie tyłem (na plecach)

Głowa powinna być w przedłużeniu linii tułowia. Kończyny górne lekko odwiedzione, przedramiona oparte na klinach lub małych poduszkach (w celu zapobiegania powstawaniu obrzęków). Kończyny dolne należy zabezpieczyć przed rotacją zewnętrzną (stopy układają się w pozycji od siebie — na zewnątrz). Pod uda można podłożyć klin w celu zabezpieczenia stawów kolanowych przed przeprostem. Aby zabezpieczyć pięty przed nadmiernym uciskiem, można wykorzystać specjalne wałki, kliny lub małe poduszki.

• leżenie na boku

W celu utrzymania pozycji leżenia na boku za plecami należy ułożyć odpowiedni klin zabezpieczający przed rotacją w kierunku leżenia na placach. Ważne jest ułożenie kończyn górnych i dolnych. Kończyna górna bliższa (na materacu) jest wysunięta lekko do przodu (ważne, żeby chory nie leżał bezpośrednio na barku). Kończyna dolna bliższa jest wyprostowana w stawie biodrowym i kolanowym. Natomiast kończyna górna i dolna dalsza są podparte na klinach lub poduszkach tak, by zabezpieczyć je przed ułożeniem w przywiedzeniu. Zarówno kończyna górna, jak i kończyna dolna dalsza są zgięte: około 90 stopni w barku i stawie łokciowym oraz biodrowym i kolanowym. Nie układamy chorego centralnie na jednym boku, gdyż wiąże się to z dużym naciskiem na okolice krętarza kości udowej i wyrostka barkowego łopatki. Zaleca się, by odchylić chorego lekko w tył.

• leżenie na brzuchu

Jest to kolejna możliwość ułożenia pacjenta, jednak obarczona jest licznymi przeciwwskazaniami (np. niewydolność oddechowa), dlatego też pozycja ta nie jest zalecana.

Popełniane błędy/Zwróć uwagę

• przemieszczenie chorego w łóżku

Częstym błędem popełnianym przy przemieszczaniu leżącego jest ciągnięcie go po materacu. Powoduje to silne tarcie, co może uszkodzić naskórek. Przy przemieszczaniu pacjenta leżącego należy dążyć do jak największej jego samodzielności. Jeśli chory nie jest w stanie bez pomocy poprawić swojego ułożenia, trzeba wykorzystać wszystkie możliwości współpracy/wspomagania z jego strony.

Przykład 1.

W celu odciążenia i zabezpieczenia okolicy kości krzyżowej chory unosi obręcz biodrową do góry. Ta pozycja ułatwia zarówno przemieszczenie się w górę łóżka, jak i w poprzek.

Zdj. 1. Odciążenie i zabezpieczenie okolicy krzyżowej w trakcie przemieszczania w łóżku

W celu ułatwienia wykonania ruchu pod stopy można podłożyć klin lub zwinięty w rulon nieśliski koc (zabezpieczy to „ucieczkę” kończyn dolnych w kierunku wyprostu podczas odbicia) (Zdj.1).

Przykład 2.

Jeśli chory jest zbyt słaby, by unieść obręcz biodrową do góry, można wykorzystać dodatkowy podkład. Ma on być tak ułożony, by obejmował głowę, obręcz barkową i biodrową. Dwie osoby po przeciwnych stronach łóżka chwytają za dwa rogi podkładu i jednocześnie podnoszą chorego, przesuwając go w kierunku góry łóżka (Zdj. 2). Więcej informacji o prawidłowym przemieszczaniu chorego w łóżku znajduje się w rozdziale: Sposoby przenoszenia chorego oraz przemieszczania się chorego w łóżku.

Zdj. 2. Przemieszczanie chorego na podkładzie — dwie osoby

Zdj. 3. Sposób przemieszczania chorego w łóżku — jedna osoba

Przykład 3.

W sytuacji gdy tylko jedna osoba może przemieścić chorego, można wykorzystać specjalne prześcieradła zapewniające dobry poślizg. Ich użycie zmniejsza siły tarcia pojawiające się w trakcie przemieszczania. Osoba przenosząca znajduje się za głową chorego i przekładając swoje kończyny górne pod ramionami chorego, chwyta go za przedramiona. Chory unosi obręcz biodrową i odpycha się od materaca. Jeśli nie może podnieść bioder, stanowi to przeciwwskazanie do stosowania tej techniki u pacjentów zagrożonych odleżynami ze względu na tarcie podczas przemieszczania (Zdj. 3). Więcej uwag w rozdziale: Sposoby przenoszenia chorego oraz przemieszczania się chorego w łóżku.

Zdj. 4. Ćwiczenia czynne kończyn górnych — zabezpieczenie przed tarciem skóry o materac

• prowadzenie ćwiczeń ruchowych

Prowadząc ćwiczenia czynne (samodzielnie wykonywane przez chorego) w łóżku, należy zwrócić uwagę, by ćwiczona część ciała nie tarła o podłoże. Najczęściej problem ten dotyczy okolic pięty i łopatki. Jeśli chory jest zbyt słaby, by wykonywać ruch zginania i prostowania kończyny dolnej z utrzymaniem pięty nad podłożem, można mu pomóc poprzez ręczne podtrzymanie kończyny dolnej za stopę i nad stawem kolanowym po tylnej stronie uda (Zdj. 4). Analogicznie postępujemy przy ćwiczeniu kończyny górnej (Zdj. 5). Innym rozwiązaniem jest zastosowanie specjalnej aparatury do ćwiczeń czynnych w odciążeniu — więcej informacji znajduje się w podrozdziale: Ćwiczenia rozluźniające i metody relaksacyjne.

Zdj. 5. Ćwiczenia czynne kończyn górnych — zabezpieczenie przed tarciem skóry o materac

Leczenie odleżyn

Do leczenia odleżyn wykorzystuje się obecnie różnego rodzaju środki i opatrunki. Ich omówienie wykracza poza tematykę tego opracowania. Leczenie odleżyn należy powierzyć wykwalifikowanemu personelowi medycznemu. Stanowczo odradza się samodzielne podejmowanie leczenia ran z zastosowaniem domowych sposobów. Niektóre firmy reklamują stosowanie w warunkach domowych aparatury do fizykoterapii w celu przyśpieszenia gojenia się ran. Najczęściej wykorzystywane są lampy emitujące światło z zakresu podczerwieni, ultrafioletu i światła widzialnego, aparaty wytwarzające fale ultradźwiękowe. Jednak ich skuteczność nie została dotychczas odpowiednio zweryfikowana. Włączenie takiej aparatury do leczenia należy bezwzględnie poprzedzić konsultacją z lekarzem w celu wykluczenia ewentualnych przeciwwskazań do terapii [20, 21].

SPOSOBY PRZENOSZENIA CHOREGO ORAZ PRZEMIESZCZANIA SIĘ CHOREGO W ŁÓŻKU

Prawidłowa postawa ciała opiekuna

Opiekunowie i terapeuci osób leżących narażeni są na powstawanie dolegliwości bólowych, przeciążeń i urazów układu ruchu. Najczęstszymi błędami, które przyczyniają się do powstawania zmian zwyrodnieniowo-przeciążeniowych kręgosłupa i stawów kończyn górnych i dolnych są:

• niewłaściwa pozycja podczas podnoszenia (z plecami zaokrąglonymi i skręconymi),