Podstawy prawa. Wydanie 5 ebook

dr Zdzisław Muras

Podstawy prawa

5. wydanieuaktualnione i zmienione

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2020

Wydawca:Wioletta Żelazowska

© Wydawnictwo C.H.Beck 2020

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie: PanDawer Przygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-8198-512-3

Wykaz skrótów

1. Źródła prawa

2. Czasopisma i publikatory

3. Organy i organizacje

4. Inne skróty

Wykaz ważniejszej literatury

B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 2016.

B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowo-administracyjne, Warszawa 2016.

B. Adamiak, J. Borkowski, Polskie postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 2009.

R. Adamus, Prawo upadłościowe. Komentarz, Warszawa 2016.

B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2015.

J. Barcz, Ustrój Unii Europejskiej, t. 1 i 2, Warszawa 2010.

J. Barcz, Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2008.

J. Barcz (red.), Traktat z Lizbony. Główne reformy ustrojowe Unii Europejskiej, Warszawa 2008.

J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej. Prawo materialne i polityki, Warszawa 2003.

J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2003.

J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, Instytucje i prawo Unii Europejskiej. Podręcznik dla kierunków prawa, zarządzania i administracji, Warszawa 2015.

J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1979.

E. Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999.

J. Boć, Prawo administracyjne, Wrocław 1994.

J. Borcik, A. Wentkowski, Prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2014.

W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2006, 2016.

K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1998.

T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2009.

K. Chojnacka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Poznań 2004.

W. Chróścielewski, J.P. Tarno, Postępowanie administracyjne i postępowanie przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2004, 2009, 2015.

L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Tejchman, Unia Europejska, Warszawa 2000.

J. Ciszewski, A. Stępień-Sporek, Prawo cywilne. Część ogólna, prawo rzeczowe i prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2009.

M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe, Warszawa 2005, 2013.

B. Dauter, B. Gruszczyński, A. Kabat, N. Niezgódka-Medek, Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz, Warszawa 2009.

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2002.

H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2007, 2015.

L. Dubel, Historia doktryn politycznych i prawnych do schyłku XX wieku, Kraków 2007.

M. Filar (red. nauk.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010 , 2016.

M. Filar, Z. Kwaśniewski, D. Kala, Komentarz do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, Toruń 2006.

T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego, Lublin 2005.

K. Flaga-Gieruszyńska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2007, 2015.

L. Gardocki, Prawo karne. Podręczniki prawnicze, Warszawa 2010, 2015.

L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2007.

A. Głowacki, C. Zalewski, Postępowanie restrukturyzacyjne. Komentarz praktyczny. Wzory pism i przykłady postępowań restrukturyzacyjnych, Warszawa 2016.

D. Górecki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2009, 2015.

J. Grajewski, Prawo karne procesowe – część ogólna, Warszawa 2007.

A. Gronkiewicz, A. Ziółkowska, Nowe instytucje procesowe w postępowaniu administracyjnym, Katowice 2017.

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego T. I i II, Warszawa 2014.

T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, 2014.

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008.

T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2007, 2009.

T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Warszawa 2005, 2012.

M. Herdegen, Prawo europejskie, Warszawa 2006.

Z. Hołda, J. Hołda, Prawo karne wykonawcze, Kraków 2006.

T. Iwanek, Elementarny kurs prawa spółek, Warszawa 2004.

M. Jabłoński (red.), Wolności i prawa jednostki w Konstytucji RP, t. 1, Warszawa 2010.

W.J. Katner (red.), Prawo cywilne i handlowe w zarysie, Warszawa 2014, 2016.

W.J. Katner, Prawo działalności gospodarczej. Komentarz. Orzecznictwo. Piśmiennictwo, Warszawa 2003.

A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. I i II, Warszawa 2007.

A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2007, 2016.

Z.R. Kmiecik, Postępowanie administracyjne, postępowanie egzekucyjne w administracji i postępowanie sądowoadministracyjne, Warszawa 2014.

A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo spółek handlowych, Warszawa 2007.

J. Kołacz, Prawo Papierów Wartościowych i Rynku Kapitałowego. Repetytorium, Warszawa 2007.

V. Konarska-Wrzosek, T. Oczkowski, J. Skorupka, Prawo i postępowanie karne skarbowe, Warszawa 2010.

S. Korycki, J. Kuciński, Z. Trzciński, J. Zaborowski, Zarys prawa, Warszawa 2007, 2012.

C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2009, 2013.

C. Kosikowski, Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Komentarz, Warszawa 2006.

C. Kosikowski, Wolność gospodarcza w prawie polskim, Warszawa 1995.

W. Kotowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2009.

W. Kotowski, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia. Komentarz, Warszawa 2007.

K. Krasowski, M. Krzymkowski, K. Sikorska-Dzięgielewska, J. Walachowicz, Historia ustroju państwa, Poznań 2005.

K. Kruczalak, Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 1996, 2008.

J. Kuciński, Zarys Prawa, Warszawa 2016.

J. Kuciński, Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003.

B. Kurcz, Dyrektywy Wspólnoty Europejskiej i ich implementacja do prawa krajowego, Kraków 2004.

E. Kustra, Wstęp do nauk o państwie i prawie, Toruń 2000.

E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993.

J. Łukaszewicz, Zarys nauki administracji, Warszawa 2007.

P. Machnikowski, Prawo wekslowe, Warszawa 2009.

P. Machnikowski, Weksel własny in blanco, Warszawa 2002.

T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2004, 2015.

A. Marcinek, Postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 2006.

K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2005.

J. Mojak, Prawo Papierów Wartościowych. Zarys Wykładu, Warszawa 2008.

J. Mojak, Obrót wierzytelnościami, Warszawa 2004.

L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2010, 2014.

R. Mroczkowska, R. Mroczkowski, Weksel in blanco w praktyce gospodarczej, Gdańsk 2006.

Z. Muras, Prawo – regulacyjne aspekty nielegalnego poboru paliw i energii, [w:] A. Walaszek Pyzioł (red.), Interdyscyplinarne problemy nielegalnego poboru energii, Warszawa 2016.

Z. Muras, Rules of entering the Polish fuel and energy maket-oil, Gas & Energy Law 2015, Nr 2.

Z. Muras, Legal Aspects of Granting Electricity and Gas Permits and Licenses in the Light of the Third Liberalisation Package, [w:] R. Zajdler (red.), EU Energy Law, Constraints with the Implementation of the Third Liberalisation Package, Cambridge Scholers Publishing 2012.

Z. Muras, Przesłanki odmowy udzielenia koncesji na rynku paliw i energii, PUG 2011, Nr 4.

Z. Muras, Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym i prawie karnym materialnym, Warszawa 2010.

Z. Muras, Warunki formalne uzyskania koncesji na obrót gazem ziemnym z zagranicą, Nafta i Gaz 2010, Nr 10.

Z. Muras, Przesłanki uzyskania koncesji na rynku paliw i energii, Rynek Energii 2010, Nr 3.

Z. Muras, Polityka UE i Polski w sprawie promocji odnawialnych źródeł energii – różne rozwiązania, wspólny cel, [w:] Polska polityka energetyczna – wczoraj, dziś, jutro, Warszawa 2010.

Z. Muras, Uprawnienia procesowe pokrzywdzonego w ustawodawstwie romańskim, Prok. i Pr. 2009, Nr 11–12.

Z. Muras, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 3 grudnia 2007 r., Pal. 2009, Nr 5–6.

Z. Muras, Koncesje w Prawie energetycznym – zakres dominium państwowego, [w:] M. Swora, M. Szewczyk, K. Ziemski (red.), Prawo energetyczne wobec wyzwań liberalizacji, Biblioteka Regulatora, Warszawa 2008.

Z. Muras, Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem w systemach common law – w kontekście możliwości wystąpienia w procesie karnym, Prok. i Pr. 2008, Nr 3.

Z. Muras, Koncesje na wytwarzanie energii elektrycznej w OZE – instrukcja obsługi – Gazeta Prawna z 25 września 2008 r.

Z. Muras, Instytucja oskarżyciela posiłkowego w państwach europejskich, Prok. i Pr. 2007, Nr 5.

Z. Muras, Postępowanie odwoławcze w procesie karnym. Artykuły 425–467 KPK. Komentarz, Warszawa 2004.

Z. Muras, Bezwzględne przyczyny odwoławcze w polskim procesie karnym, Toruń 2004.

Z. Muras, Komentarz do dyrektywy 2009/28/WE, LEXel 2018.

Z. Muras, „Usługa” na infrastrukturalnych rynkach paliw i energii w świetle swobody przedsiębiorczości i swobody usług iKAR nr 5 z 2019.

Z. Muras, Specyfika postępowania odwoławczego w sprawach z zakresu regulacji energetyki. Kilka uwag o postępowaniach hybrydowych. Wrocławskie studia sądowe. Wrocław 2018 r.

J. Muszyński, Encyklopedia prawa, Warszawa 2001.

B. Namysłowska-Gabrysiak, J. Berg, Prawo karne część ogólna, Warszawa 2019.

Z. Niewiadomski, Z. Cieślak, I. Lipowicz, G. Szpor, Prawo administracyjne, Warszawa 2007.

J. Nowacki, Dwa studia o rozumieniach praworządności, Katowice 1980.

J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2007 i 2016.

E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 1996.

J. Olszewski, Prawo gospodarcze. Kompendium, Warszawa 2009, 2016.

S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, Kraków 2007.

K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. I i II, Warszawa 1996.

M. Pyka, B. Wojtyniak (red.), Prawo ustrojowe Unii Europejskiej, Warszawa 2010 i 2012.

M. Pyziak-Szafnicka (red. nauk.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, t. 1, Warszawa 2009, 2014.

Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2017.

Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2007, 2009, 2015.

W. Radzikowski, Prawie wszystko o wekslach, Toruń 1990.

H. Reichel, Gezezt und Richterspruch. Zur Orientirung über Rechstquellen und Rechtsanwaltungslehre der Gegenwart, Erich 1915.

J. Sawicki, Zarys prawa karnego skarbowego, Warszawa 2007.

W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2000.

E. Skibińska, Prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2010, 2014.

E. Skibińska, Kodeks spółek handlowych. Edycja trzecia, Warszawa 2006.

W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 2002, 2013.

B. Skwara, Rozporządzenie jako akt wykonawczy do ustawy w polskim prawie konstytucyjnym, Warszawa 2010.

S. Sołtysiński, J. Szwaja, A. Szumański, A. Szajkowski, Kodeks spółek handlowych, Warszawa 2003, 2014.

T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2003, 2016.

R. Stefanicki, Dobre obyczaje w prawie polskim, PPH 2002, Nr 5.

R.A. Stefański, Prawo karne materialne, Część szczególna, Warszawa 2009.

R.A Stefański (red.), Kodeks Karny. Komentarz, Legalis 2019.

J. Stelmach, R. Sarkowicz, Teoria prawa, Kraków 1997.

M. Swora, Z. Muras (red.), Prawo energetyczne. Komentarz, Warszawa 2010, 2016.

M. Swora, Niezależne organy administracyjne, Warszawa 2012.

J. Szczotka, Spółka jawna, Bydgoszcz 2003.

M. Szydło, Swoboda działalności gospodarczej, Warszawa 2005.

A. Walaszek-Pyzioł, Energia i Prawo, Warszawa 2002.

A. Walaszek-Pyzioł, Swoboda działalności gospodarczej, Kraków 1994.

S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005.

J. Waszczyński, Prawo karne w zarysie. Nauka o ustawie karnej i przestępstwie, Łódź 1992.

A. Wąsek, Kodeks karny. Cześć szczególna, Komentarz, t. I i II, Warszawa 2006.

A. Wentkowska, J. Barcik, Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008.

D. Wetoszka, Prawo gospodarcze. Podręcznik dla aplikantów, Warszawa 2018.

M. Wierzbowski, Postępowanie administracyjne ogólne, podatkowe, egzekucyjne i przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2008, 2015.

S. Włodyka (red.), Prawo papierów wartościowych, Warszawa 2004.

S. Włodyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Kraków 1995.

A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2009, 2015.

T. Woś, H. Knysiak-Molczyk, M. Romańska, Postępowanie sądowoadministracyjne, Warszawa 2007.

S. Wronkowska, Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2007.

S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001.

W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Podręcznik, Kraków 2010.

R. Yves Simon, Ogólna teoria władzy, Kraków 1998.

M. Zdyb, Wspólnotowe i polskie publiczne prawo gospodarcze, t. 1 i 2, Warszawa 2008, 2011.

A. Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2006, 2016.

M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2008, 2017.

Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1992, 2009.

Z. Ziembiński, Teoria prawa, Warszawa-Poznań 1972.

H. Zięba-Załucka (red.), Wykaz organów państwowych w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007.

J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2010.

P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, Warszawa 2015.

C. Znamierowski, Szkoła prawa. Rozważania o państwie, Warszawa 1999.

Przedmowa do wydania Piątego

Dobra opinia Czytelników, tj. zarówno wykładowców, studentów, jak i tych wszystkich praktyków, którym w wykonywaniu zawodu niezbędna jest znajomość co najmniej podstawowa teorii państwa i prawa, jak i podstawowych dziedzin prawa o podręczniku zadecydowała o przygotowaniu przez Autora już piątego wydania.

Od chwili oddania do rąk Czytelników czwartego wydania podręcznika upłynęły dwa lata. Natomiast dynamika zmian obowiązującego prawa była w tym czasie tak duża, że konieczne stało się uaktualnienie, a niejednokrotnie napisanie od nowa zawartych w nim treści, w tym opisanie całkowicie nowych instytucji i rozwiązań prawnych z jednoczesnym utrzymaniem jego ogólnego charakteru. Piąte wydanie przedstawia te wszystkie reformy prawa, które w tym czasie zaistniały. Podręcznik zawiera zatem przedstawienie najważniejszego orzecznictwa, literatury i przepisów prawa, jakie uchwalono i opublikowano do października 2019 r., nawet jeśli wchodzą w życie w terminie późniejszym (np. w marcu, czy czerwcu 2020 r.).

Autorowi przy kolejnym wydaniu niniejszego podręcznika nieodmiennie przyświecała myśl, zgodnie z którą sprawne funkcjonowanie we współczesnym społeczeństwie wymaga, oprócz odpowiedniej postawy etycznej czy moralnej, poznania podstawowych zagadnień prawnych i to przedstawionych w sposób przystępny ale jednocześnie rzeczowy i skondensowany. Podręcznik powinien bowiem służyć do łatwego zweryfikowania posiadanych wiadomości, zwłaszcza co do aktualności przyswajanych lub stosowanych regulacji prawnych. Założenie takie zostało przyjęte przede wszystkim ze względu na obowiązującą w Polsce zasadę pełnej odpowiedzialności za własne postępowanie i jego skutki bez względu na znajomość przepisów prawa. Ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi – można powtórzyć za znakomitymi rzymskimi prawnikami. Dotyczy to wszelkiej odpowiedzialności prawnej, tj. cywilnej, karnej, administracyjnej, dyscyplinarnej i wielu innych, o których niniejszy podręcznik nie stanowi. Natomiast umiejętność poruszania się w stosunkach gospodarczych, czy podstawowych instytucjach prawa Unii Europejskiej decyduje o naszym miejscu we współczesnym świecie. Omówiona w podręczniku materia, została tak dobrana, aby umożliwić sprawne i łatwe poruszanie się po skomplikowanym gruncie zagadnień prawnych. Jednocześnie podręcznik ten ma zwartą konstrukcję, która powinna ułatwić przede wszystkim nieprawnikom zrozumienie istoty prawa oraz rolę, jaką ono odgrywa w całokształcie stosunków społecznych i międzyludzkich i jak dalekie implikacje prawne może rodzić nieznajomość choćby minimalnego zakresu prawa. Trudno bowiem wyobrazić sobie możliwość funkcjonowania we współczesnym świecie i społeczeństwie bez znajomości głównych zasad, według których układają się stosunki cywilne, administracyjne, gospodarcze zarówno między ludźmi, jak i innymi podmiotami, jaki jest zakres odpowiedzialności odszkodowawczej i karnej za naruszenie norm prawnych, wreszcie bez znajomości podstawowej siatki pojęć i uprawnień wynikających z Konstytucji i prawa europejskiego. Podręcznik ten jest zatem kierowany nie tylko do studentów różnych kierunków studiów (także podyplomowych) ale także praktyków (członków zarządów firm, rad nadzorczych, kierowników działów handlowych i marketingowych, ekonomistów, inżynierów oraz szeroko rozumianej administracji rządowej i samorządowej).

Podręcznik, zgodnie z jego tytułem, nie jest całościową analizą wszystkich poruszanych w nim zagadnień, ale też nie taki był cel i zamierzenie autora. Akademicki i praktyczny charakter podręcznika został ujęty w sposobie prezentowania w nim treści, w sposób ułatwiający jej odszukanie i zapamiętanie z jednoczesnym ograniczeniem do minimum kwestii sporów teoretycznych, ale jednocześnie bez „ucieczki” od najważniejszych zagadnień z tego obszaru, przy jednoczesnym wykorzystaniu najistotniejszego orzecznictwa oraz podstawowego piśmiennictwa, w którym można szukać poszerzonych informacji. Poszczególne definicje i objaśnienia zawarte w podręczniku odnoszą się do całych instytucji, kategorii i pojęć z zakresu teorii państwa i prawa oraz poszczególnych omówionych w podręczniku dziedzin prawa.

Celem przyświecającym Autorowi przy przygotowaniu niniejszego podręcznika było to, aby wykład był jasny, przejrzysty i praktyczny, a tym samym przystępny dla każdego. Jak wynika bowiem z nabytego przez Autora doświadczenia w pracy ze studentami i praktykami, takich kierunków jak ekonomia, administracja, zarządzanie, marketing, ekologia, energetyka i wielu innych, w tym studiów inżynierskich, przyswojenie sobie tego minimalnego zakresu prawa, tak niezbędnego dla każdego człowieka, powoduje spore trudności i stanowi niejednokrotnie nie lada wyzwanie. Należy jednak zauważyć, że opanowanie prezentowanych w podręczniku wiadomości nie powinno powodować nadmiernych trudności pod warunkiem, że specyficzne słownictwo, terminologia, pojęcia i definicje, będą przyswajane systematycznie i stopniowo.

Podręcznik ten okazał się być także przydatny dla studentów prawa i administracji (zwłaszcza studentów I roku), jak i prawników-praktyków oraz administracji państwowej i samorządowej, ponieważ umożliwia szybką identyfikację w systemie prawa poszczególnych instytucji prawnych, co pozwala na ewentualne sprawne sięgnięcie do dalszej literatury.

Autor łączy wieloletnie doświadczenie dydaktyczne ze stosowaniem omawianych w podręczniku dziedzin w praktyce administracyjnej oraz sądowej (w tym także przed TSUE), co miało wpływ na sposób i dobór prezentowanych w nim treści tak, aby można było je jak najpełniej wykorzystać w życiu codziennym.

Zdzisław Muras

Warszawa, listopad 2019 r.

Rozdział 1. Ogólne wiadomości o prawie

§ 1. Podstawy prawa a prawoznawstwo

Podstawy prawa, jak wskazuje sama nazwa, mają na celu zaprezentowanie jedynie syntezy całokształtu wiedzy o państwie i prawie, bazując w głównej mierze na prawoznawstwie i innych przedstawionych w publikacji szczegółowych gałęziach prawa. Przyjęty w opracowaniu metodyczny układ ma na celu przekazanie w sposób specyficzny i syntetyczny wiedzy o państwie i prawie w oparciu o podstawowe informacje zaczerpnięte z poszczególnych gałęzi prawa, a więc jest szczególnym sposobem prezentacji tej wiedzy w ramach prawoznawstwa. Metodyka nauczania podstaw prawa studentów studiów nieprawniczych ma na celu przekazanie im jak najszerszej wiedzy z różnych dziedzin prawa, przy założeniu jednak pewnej hasłowości omawianych zagadnień. Stanowi zatem jedynie syntezę całokształtu wiedzy prawniczej z przeznaczeniem dla studentów nie-prawników, czyli studentów innych kierunków niż prawo, których plany studiów wymagają przedstawienia studiującym minimum wiedzy prawniczej, ułatwiającej w jak najszerszym zakresie poruszanie się po poszczególnych gałęziach prawa. Dokonywanie wszelkiego rodzaju zarysów prawa wymaga daleko posuniętego syntezowania, czyli łączenia wielu różnych elementów w jedną całość. Jest to realizowane przez całościowe „pokazanie” prawa, oparte na uprzednim badaniu jego poszczególnych dziedzin, ale w oparciu o kategorie ogólne, nieraz nawet mocno uproszczone, w drodze eliminacji konkretnych elementów szczegółowości, zastrzeżonych dla badaczy poszczególnych dziedzin prawa. Konieczność syntezowania ma na celu umożliwienie zainteresowanym zrozumienie znaczenia i przeznaczenia poszczególnych pojęć, zasad, zjawisk i instytucji prawa, dla ułatwienia prawidłowego posługiwania się obowiązującym prawem.

Prawoznawstwo to zespół dyscyplin nauk prawnych badających i opisujących zjawisko i istotę prawa (ale też państwa) jako regulatora całokształtu stosunków społecznych w ich różnorodności przedmiotowej. Rozległość i wielopostaciowość tych stosunków sprawia, że nauka prawa, czyli prawoznawstwo, ujmuje owe regulowane przez normy prawa stosunki w ich przedmiotowym charakterze oraz zasięgu przestrzennym. Prawoznawstwo jest jedną z nauk społecznych, zajmującą się prawem.

Prawoznawstwo zatem, jako całokształt nauki o prawie, ale także o państwie, zajmuje się różnorodnymi problemami tych instytucji. Podstawowym zadaniem prawoznawstwa jest poznanie struktur organizacyjnych i reguł normujących życie społeczeństwa.

Takie ujęcie prawoznawstwa powoduje, że możemy wyróżnić prawoznawstwo w dwóch ujęciach:

1) syntetycznym, czyli opisującym według kryterium uogólnienia wszystkie podstawowe pojęcia, kategorie i instytucje prawa, zmierzając do stworzenia ogólnego systemu wiedzy o prawie jako całokształcie norm stworzonych przez państwo, przeznaczonych do regulowania wszystkich dziedzin stosunków społecznych istniejących i powstających między ludźmi; w ujęciu syntetycznym prawoznawstwo obejmuje także bardziej rozległe obszary wiedzy prawniczej, obejmujące nie tylko normy prawa tworzące gałęzie prawa w ich różnorodności w systemie prawa danego państwa, lecz także wiedzę historyczną zawartą w ramach historii państwa i prawa (powszechnej i danego kraju), historii doktryn polityczno-prawnych oraz teorię prawa, czyli dyscyplinę ujawniającą, klasyfikującą i wyjaśniającą podstawowe pojęcia, kategorie i instytucje prawne (zwane też często wstępem do prawoznawstwa),

2) analitycznym, a więc koncentrującym się na poszczególnych gałęziach prawa, tworzących w sumie jego system, oparty przede wszystkim na kryterium przedmiotowym; daje to możliwość wyróżnienia takich dyscyplin nauki prawa, jak np. prawo: konstytucyjne, administracyjne, karne, cywilne, pracy; każda gałąź prawa, która składa się ogólnie na system prawa krajowego, posiada swoją „własną” naukę, wyjaśniającą wszystkie składające się na nią pojęcia, zasady, kategorie, instytucje i funkcje, jakie spełnia w społeczeństwie.

W teorii możemy spotkać także inne klasyfikacje prawoznawstwa. Według jednej z koncepcji, możemy do niego zaliczyć wszystkie dyscypliny wiedzy prawniczej, a więc zarówno zajmujące się problemami ogólnymi, tj. odnoszącymi się do całokształtu systemu prawnego państwa, jak i szczegółowymi, czyli badającymi poszczególne gałęzie prawa pozytywnego.

Kolejna klasyfikacja grupuje wszystkie dyscypliny prawnicze mieszczące się w ramach całego prawoznawstwa według kryteriów znaczeniowych, co umożliwia wyróżnienie trzech podstawowych bloków prawoznawstwa, tj.:

1) historycznego,

2) teoretycznego,

3) dogmatycznego.

W bloku historycznym możemy natomiast wyróżnić:

1) powszechną historię państwa i prawa – obejmującą instytucje państwa i prawa od czasu ich powstania, ukazującą ich przeobrażenia i rozwój w różnych okresach historycznych, dającą porównanie państwa i prawa poszczególnych krajów w ich rozwoju historycznym, od starożytności po czasy współczesne,

2) historię państwa i prawa danego kraju (np. Polski) – ujmującą dzieje państwa i prawa oraz ich przeobrażanie i rozwój w danym kraju,

3) historię doktryn politycznych i prawnych – nazywaną też historią ludzkiej myśli w dziedzinie polityki, państwa i prawa, ukazującą poglądy i koncepcje filozofów, myślicieli, teologów, monarchów, przywódców partyjnych, uczonych, prawników w kwestii istoty państwa i prawa oraz oddziaływania tych instytucji na życie ludzi.

W bloku teoretycznym mieści się zasadniczo:

1) teoria państwa i prawa,

2) logika prawnicza (praktyczna) oraz nieraz dodatkowo

3) filozofia prawa.

Teoria państwa i prawa ukazuje istotę prawa jako instytucji społecznych, ich kształtowanie się i rozwój, uwarunkowania i przeobrażenia. Dyscyplina ta, przez wypracowanie ogólnych zasad, pojęć, kategorii i instytucji, stanowi niewątpliwie inspirację dla praktyki zarówno w odniesieniu do państwa, jego struktur, funkcji, form, organizacji aparatu rządzenia, jak też procesu tworzenia prawa oraz podnoszenia efektywności jego stosowania w poszczególnych dziedzinach życia. Obok, a właściwie na kanwie teorii państwa i prawa, powstała dyscyplina zwana wstępem do prawoznawstwa, która definiuje elementarne pojęcia i kategorie z dziedziny prawa. Stanowi ona swoisty przewodnik prawny dla studentów pierwszego roku prawa, a niejednokrotnie także i administracji. W bloku teoretycznym można także wyróżnić dyscyplinę nazywaną logiką prawniczą (praktyczną), obejmującą elementarne wiadomości z semiotyki (czyli ogólnej nauki o znakach, w szczególności słownych), logiki formalnej (czyli nauki o prawdziwości bądź fałszywości jakichś zdań ze względu na ich budowę) i ogólnej metodologii nauk (czyli sposobów uzasadniania, tj. wykazywania prawdziwości wypowiadanych przez nas twierdzeń). Wprowadzenie tego przedmiotu ma przede wszystkim na celu usprawnienie pracy myślowej prawnika, co ma ułatwić jasne i jednoznaczne formułowanie myśli (zob. Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 1992, s. 5). Dyscypliny objęte kursem logiki, mimo różnorodnego ich charakteru łączy to, że zajmują się zagadnieniami, które w ten czy inny sposób dotyczą form sprawnego myślenia. Filozofia prawa to nauka, której przedmiotem badań jest pytanie o istotę prawa, jego cel i sposoby osiągnięcia owego celu. Filozofia prawa wzbogacona o aspekt praktyczny to teoria prawa.

Trzeci blok prawoznawstwa obejmuje dogmatyki prawa, czyli szczegółowe gałęzie prawa pozytywnego, a dokładniej nauki zajmujące się konkretnymi dziedzinami prawa, stanowiącymi system prawa danego państwa np. prawo konstytucyjne, karne, cywilne, czy administracyjne.

§ 2. Istota, pojęcie i rodzaje prawa

I. Pojęcie prawa

Pojęcie prawa jest wieloznaczne i nie każdy posługujący się tym słowem ma to samo na myśli, jednakże zawsze jest kojarzone z pewnym porządkiem, ładem czy określoną zasadą. W życiu codziennym często spotykamy się z pojęciem prawa niekoniecznie w bezpośrednim powiązaniu z naukami prawniczymi. Możemy bowiem wyróżnić prawa przyrody, prawa ekonomiczne, prawa fizyczne. W ramach analizy pojęcia prawa możemy zauważyć, że termin ten ma wiele różnych znaczeń nie tylko w języku potocznym czy naukach ścisłych i przyrodniczych, ale również w samych naukach prawnych. Samo prawoznawstwo operuje takimi pojęciami jak: prawo, prawo pozytywne, prawo naturalne prawo przedmiotowe, prawo podmiotowe. Tak więc, nawet jeśli pojęciem prawo posługujemy się na gruncie nauk prawnych, to i tak pozostaje ono nieprecyzyjne i nieścisłe. Często prawo jest utożsamiane z konkretną normą prawną, przepisem prawa, źródłem prawa.

Pojęcie prawa możemy w uproszczeniu umieścić w dwóch podstawowych grupach:

1) normatywnej – ujmującej prawo jako całokształt reguł określających pożądane zachowanie człowieka,

2) aksjologicznej – wyjaśniającej prawo w kategoriach określonych wartości.

Funkcjonujące w doktrynie definicje prawa odnoszą się jednak zasadniczo do prawa w ujęciu normatywnym.

Prawo to zespół norm określających postępowanie ludzi, norm ustanowionych lub usankcjonowanych przez państwo i zabezpieczonych aparatem przymusu państwowego.

W definicji tej możemy wyróżnić kilka zasadniczych elementów, i tak:

1) norma prawna jest regułą pożądanego zachowania, jest to pewien wzorzec powinnego zachowania ludzi o cechach generalności i abstrakcyjności. Normy prawne powstają w dwojaki sposób: są wydawane przez państwo lub też przez państwo sankcjonowane (przyjmowane jako własne). Z wydawaniem mamy do czynienia wówczas, gdy państwo działając przez swoje uprawnione organy, tworzy nowe, nieistniejące wcześniej normy prawne. O sankcjonowaniu norm prawnych mówimy natomiast wówczas, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za obwiązującą przez działania organów stosujących prawo, które zwyczajem zaczynają się posługiwać tak jak prawem. W państwach współczesnych, o rozwiniętych systemach prawnych, prawo powstaje niemal wyłącznie w drodze stanowienia norm,

2) prawo jest nierozerwalnie związane z pojęciem państwa, jako polityczną organizacją społeczeństwa, która jest uosobieniem władzy i właśnie z tego tytułu uzyskuje legitymizację do ustanawiania norm prawnych. Dość powszechnie jest przyjmowany pogląd, że prawo nie może istnieć bez państwa, a wynika to z faktu, że immanentną cechą prawa jest przymus, stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania i to zarówno przez organy państwa, jak i wszystkich obywateli lub określone prawem inne podmioty. Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany aparatem przymusu. Ponadto to w gestii państwa leży inicjatywa oraz decyzja o wydaniu lub sankcjonowaniu norm prawa, jeżeli określone względy wymagają nowej regulacji prawnej określonych stosunków społecznych,

3) prawo nie jest przy tym nieuporządkowanym (bezładnym) zbiorem norm, lecz stanowi zbiór uporządkowany. Ma to natomiast istotne znaczenie, gdy uświadomimy sobie, że prawo składa się z setek tysięcy norm, a więc posługiwanie się takim zbiorem byłoby niemożliwe, gdyby niewprowadzony w nim ład.

Zob. też J. Nowicki, Z. Tabor, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2007, s. 64 i nast. oraz s. 213 i nast.

II. Rodzaje prawa

Poza ogólną definicją prawa, w prawoznawstwie wyróżniono także pewne rodzaje prawa, tj.:

1) prawo pozytywne (ius positum) – najogólniej rzecz ujmując, prawo stanowione przez ludzi (państwo),

2) prawo natury – prawo ponadpozytywne, obowiązujące niezależnie od woli ludzi, jedynie przez człowieka odkrywane, wypływające z natury społeczeństwa, z natury rzeczy, z natury ludzkiej, nadawane przez istoty nadprzyrodzone,

3) prawo przedmiotowe – rozumiane jako całokształt norm prawnych o cechach generalności i abstrakcyjności, które stanowią podstawę wydawania rozstrzygnięć przez organy orzekające, czyli sądy i organy administracji,

4) prawo podmiotowe – czyli w dużym uproszczeniu prawo podmiotu, rozumiane jako chroniona przez porządek prawny możliwość zaspokojenia swojego interesu, przez żądanie określonego zachowania od wszystkich lub tylko niektórych podmiotów (w teorii nieraz neguje się istnienie praw podmiotowych).

Zob. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp..., s. 213 i nast.

III. Funkcje prawa

W ramach swojej podstawowej funkcji regulatora życia społeczeństwa prawo spełnia lub może spełniać różne funkcje szczegółowe. Niektóre z nich spełniane są przez cały system prawa, niektóre łączą się bardziej z określonymi jego kategoriami lub dziedzinami. Prawo danego państwa powinno spełniać przede wszystkim funkcję ochronną (ma na celu eliminowanie zachowań zagrażających wartościom chronionym) i stabilizacyjną (ma na celu utrwalenie istniejącego ładu społecznego, gospodarczego i politycznego). Z funkcją stabilizacyjną łączy się ściśle wychowawcza funkcja prawa (ma na celu upowszechnienie dezaprobaty dla zachowań społecznie niepożądanych). Wyrabia ono u jego adresatów odpowiednie skłonności i nawyki, dzięki którym zachowania społeczne są obliczalne i przewidywalne. Jedną z podstawowych funkcji prawa jest także zapewnienie ludziom sprawiedliwości społecznej, przez co rozumie się:

1) równość szans i możliwości życiowych,

2) bezstronność i obiektywność w traktowaniu obywateli i innych podmiotów prawa przez organy państwa,

3) realne możliwości dochodzenia praw obywatelskich i praw człowieka oraz zapewnienie przysługujących ludziom wolności.

Uwzględniając te przesłanki, należy wskazać, że prawo ma gwarantować bezkolizyjne funkcjonowanie całego społeczeństwa, wszystkich jego warstw, grup, środowisk oraz innych struktur oraz ułatwiać osiąganie dążeń i aspiracji życiowych w ich różnorodności (jednocześnie gwarantując równe i sprawiedliwe traktowanie wszystkich ludzi, w tym także przez umożliwienie im dochodzenia swych roszczeń w wyniku stwarzania podstaw do rozstrzygania sporów oraz zapewnienia ładu i porządku publicznego).

§ 3. Wzajemny stosunek prawa i innych norm społecznych

I. Zagadnienia wstępne

Obserwując zachowania ludzi można z łatwością zauważyć, że w swym postępowaniu kierują się nie tylko prawem. Rozległość i wielopostaciowość stosunków międzyludzkich sprawia, że różnorakie zachowania i wzajemne powiązania regulowane są nie tylko normami prawa – regulują je także pewne normy społeczne. Zgodnie z tymi ostatnimi normami, ludzie w podobnych sytuacjach postępują podobnie, mimo że nie normują tego żadne przepisy. Należy także zauważyć, że nawet w sytuacjach uregulowanych normami prawa, ludzie postępują w podobny sposób, niekoniecznie pod wpływem norm prawnych, ponieważ są one im po prostu nieznane.

Jako czynniki pozaprawne kształtujące postępowanie ludzi można wskazać normy:

1) obyczajowe,

2) zwyczajowe,

3) towarzyskie,

4) moralne,

5) techniczne.

II. Obyczaje, zwyczaje i normy towarzyskie

Przez obyczaje rozumie się powszechnie przyjęte, tradycyjne i charakterystyczne reguły postępowania człowieka względem drugiego człowieka ukształtowane w codziennym zachowaniu i systematycznie powtarzane, aż stają się przyzwyczajeniami i są akceptowane przez określone społeczeństwo lub grupę ludzi.

Obyczaj jest elementem kontroli społecznej, stąd jego naruszenie powoduje zazwyczaj negatywną reakcję ze strony grupy. Obyczaje są przekazywane z pokolenia na pokolenie i ulegają zmianom bardzo powoli. Ogół obyczajów w danej zbiorowości tworzy jej obyczajowość.

Przez zwyczaje rozumie się to, co zostało utwierdzone przez tradycje, co jest powszechnie akceptowane i przyjęte w danej społeczności. Zwyczaj różni się od mody znacznie większą trwałością zachowania.

Normy zwyczajowe mają ten sam sens co obyczaje, jednak regulują, podobnie jak normy towarzyskie, stosunki w mniejszych grupach czy środowiskach społecznych. Nieraz normy te mogą przybierać pewien sformalizowany charakter w postaci kodeksów honorowych różnych grup społecznych np. oficerów wojska lub subkultur, np. więziennej (tzw. grypsowanie).

Normy zwyczajowe należy odróżnić od prawa zwyczajowego polegającego na tym, że właściwy organ państwa rozstrzyga daną sprawę na podstawie zwyczaju funkcjonującego w społeczeństwie i sankcjonuje go przymusem państwowym (obecnie spotykane w prawie międzynarodowym).

Normy obyczajowe, zwyczajowe i towarzyskie stanowią integralny składnik życia codziennego różnych społeczności ludzkich i są przyjmowane oraz przestrzegane dobrowolnie, nie wymagają zabezpieczenia ich sankcjami, jednak ludzie naruszający te normy narażają się na ostracyzm, tj. nieprzyjęcie lub wykluczenie danej osoby przez otoczenie.

III. Normy moralne

Ważną rolę w życiu codziennym odgrywają normy moralne.

Szerzej na ten temat zob. np. Z. Ziembiński, Teoria prawa, Warszawa-Poznań 1978, s. 31–57.

Moralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół uznanych norm i zasad postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe.

Istota norm moralnych polega zasadniczo na respektowaniu dwóch kategorii, a mianowicie dobra i zła. U podłoża moralności leży wyobrażenie ludzi o tym, co jest dobre, a co złe. Normy moralne pozwalają oceniać wzajemnie zachowanie się człowieka względem innego człowieka, społeczeństwa czy państwa. Moralność preferuje zachowania korzystne dla danej grupy ludzi czy całego społeczeństwa, postępowania konstruktywne, twórcze, służące poprawnemu współżyciu ludzi, potępia zaś i odrzuca zachowania destrukcyjne, egoistyczne, zagrażające współżyciu społecznemu.

Na kształtowanie się norm i postaw moralnych wpływ ma epoka, w której człowiek żyje, środowisko geograficzne, stosunki społeczne, przynależność klasowa, zasady i wierzenia religijne, tradycje narodowe, rezultaty rozwoju nauki, poziom kultury, warunki życia człowieka, jego sytuacja życiowa, otoczenie i wiele innych czynników. Dość istotne znaczenie dla funkcjonowania norm moralnych mają warunki życiowe ludzi. Ze względu na to, że warunki te ulegają zmianom, to również poglądy na dobro i zło wśród członków danego społeczeństwa też są zróżnicowane. Jednak w każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne, mają one charakter uniwersalny i są akceptowane w zasadzie przez wszystkich członków społeczności. W zakresie nieobjętym normami elementarnymi, ocena moralna określonego zjawiska jest zależna od określonego człowieka lub grupy społecznej.

Normy moralne nie są obwarowane sankcjami państwowymi, zaś o ich przestrzeganiu decyduje świadomy wybór postępowania poszczególnych ludzi. Wybór ten ma charakter dobrowolny i jest najczęściej inspirowany czynnikami pozaprawnymi.

Moralność odgrywa bardzo ważną rolę w stosunkach społecznych, zaś w zakresie konstruktywnego współżycia wspomaga wyraźnie normy prawa. Rozległość działania norm moralnych umożliwia rezygnację ze stosowania norm prawnych w wielu dziedzinach życia. Z punktu widzenia moralności normy prawne można sklasyfikować jako normy moralnie:

1) pozytywne,

2) negatywne,

3) obojętne.

Normami prawnymi moralnie pozytywnymi są te, które nakazują ten sam sposób postępowania co moralność. Na przykład większość systemów moralnych potępia zabójstwa – czyni to również prawo (art. 148 KK). W odwrotnej sytuacji, a więc gdy normy prawa nakazują zachowania odmienne od moralności, mamy do czynienia z normą moralnie negatywną, np. kara śmierci. Są jednak również całe dziedziny nieobjęte moralnością – tym samym moralnie obojętne, np. normy prawne regulujące sprawozdawczość, sporządzanie bilansu, budżet.

Do podstawowych różnic między prawem a moralnością możemy zaliczyć:

1) przedmiot regulacji – prawo reguluje tylko zachowania i czyny człowieka, natomiast moralność – także przeżycia, uczucia oraz relacje człowieka do Boga, przyrody itp., dlatego np. nienawiść nie jest przestępstwem, może jednak stanowić przekroczenie normy moralnej a tzw. zemsta rodowa może być uzasadniona moralnie, ale jest zakazana prawnie,

2) funkcje i charakter regulacji – na terytorium jednego państwa może występować wiele systemów moralnych, natomiast, co do zasady, tylko jeden system prawny;

3) sposób obrony wzorów określonych w normach – na straży norm prawnych stoi aparat państwa ze swoimi środkami przymusu, natomiast na straży norm moralnych – presja wywierana przez opinię publiczną w postaci potępienia, odrzucenia,

4) sposób ujęcia uprawnień i obowiązków – normy prawne mają charakter dwustronny, natomiast moralne jednostronny; z normy prawnej dla jednej strony wynika obowiązek, dla drugiej zaś uprawnienie, natomiast normy moralne wskazują tylko powinne zachowanie bez nadawania ­uprawnień,

5) genezę powstawania norm – normy moralne wpajane są przez wychowanie, oddziaływanie społeczeństwa – socjalizację, natomiast normy prawne są stanowione lub sankcjonowane przez państwo i obowiązują ze względu na nakaz władzy państwowej,

6) sposób ogłaszania i formalizowania norm – normy prawne są z reguły spisane i regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka, natomiast normy moralne zazwyczaj nie są spisane i są nader nieprecyzyjne, często wskazując jedynie ogólny kierunek postępowania.

IV. Normy techniczne

Istotne miejsce w funkcjonowaniu współczesnych społeczeństw zajmują także normy techniczne.

Norma techniczna to reguła wskazująca zachowanie człowieka w procesie jego działalności produkcyjnej, usługowej, technicznej i technologicznej związanej z posługiwaniem się aparaturą i urządzeniami dla osiągnięcia określonych celów produkcyjnych, usługowych oraz eksperymentów naukowych.

Normy techniczne są ustanawiane w procesie rozwoju nauki i techniki, a ich celem jest zapewnienie bezpieczeństwa i racjonalności przy posługiwaniu się aparaturą techniczną oraz stosowaniu różnych procesów technicznych i technologicznych. W wielu dziedzinach ludzkiej działalności produkcyjnej, wytwórczej, przetwórczej czy usługowej nie istnieje możliwość uregulowania wszystkich kwestii normami prawnymi. Zatem cała owa działalność prowadzona przy wykorzystaniu różnej aparatury, techniki i technologii oraz różnych procesów fizycznych, biologicznych i chemicznych jest regulowana odpowiednimi normami, zwanymi powszechnie technicznymi lub technologicznymi.

Zakres regulacji stosunków produkcji przez normy techniczne jest uwarunkowany różnymi czynnikami, a głównie poziomem wiedzy i kultury technicznej oraz poczuciem odpowiedzialności osób tworzących lub opracowujących nowe urządzenia techniczne i procesy technologiczne. Wynalazcy i twórcy różnych urządzeń technicznych oraz procesów technologicznych obowiązani są określić reguły posługiwania się i stosowania tych urządzeń i technologii, mające zapewnić ich użytkownikom i otoczeniu bezpieczeństwo osobiste oraz bezpieczeństwo innych ludzi i środowiska naturalnego.

W zasadzie normy techniczne nie są obwarowane sankcją państwa, ponieważ nie wyrażają jego woli. W pewnych jednak sytuacjach państwo może nakazać lub zalecić stosowanie norm technicznych, traktując je jako ustalenia gwarantujące bezpieczne posługiwanie się aparaturą techniczną lub prowadzenie procesów technologicznych i eksperymentów naukowych. Moc obowiązującą normom technicznym państwo może nadać przez ustanowienie odpowiednich norm prawnych lub inną wyraźnie sformułowaną decyzję, czyli nakaz przestrzegania określonych warunków lub reguł technicznych. Państwo tworzy także wyspecjalizowane podmioty zajmujące się rejestrowaniem i upowszechnianiem norm technicznych, jak np. Urząd Dozoru Technicznego.

§ 4. Świadomość prawna i praworządność

I. Świadomość prawna

Świadomość prawna jest częścią świadomości społecznej, moralnej. Świadomość prawna nie oznacza bowiem jedynie znajomości przepisów i instytucji prawnych przez społeczeństwo, choć ta jest bardzo pożądana i decyduje o kulturze prawnej danego społeczeństwa. Jest ona tym bardziej istotna, że większość współczesnych ustawodawstw przyjmuję zasadę – ignorantia iuris nocet – nieznajomość prawa szkodzi. Dotyczy to wszelkich form odpowiedzialności prawnej za postępowanie człowieka i jego skutki.

Na świadomość prawną składa się znajomość prawa i jego zasad oraz instytucji prawnych, przy czym należy zdawać sobie sprawę z tego, że całkowita znajomość prawa jest jedynie fikcją, ponieważ nikt nie jest w stanie znać wszystkich norm prawnych po ich opublikowaniu.

Świadomość prawna to znajomość prawa i instytucji prawnych oraz ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku.

Jak wynika ze wskazanej powyżej definicji na świadomość prawną składa się:

1) znajomość prawa,

2) ocena prawa oraz zachowań przez prawo regulowanych,

3) postulaty społeczeństwa o kierunkach zmiany obowiązującego prawa,

4) ideologia prawna z uzasadnieniem, co należy czynić, aby prawo tworzyło warunki do rozwoju społecznego.

Świadomość prawna jest to zatem zbiór tych wszystkich norm, które w odczuciu społecznym, powinny tworzyć prawo danego państwa. Jest to wyobrażenie o sprawiedliwości. Oczywiste jest, że wyobrażenia te są różne w różnych grupach społecznych, dlatego też świadomość prawna nie jest w całym społeczeństwie jednakowa. Im większa różnica pomiędzy prawem istniejącym rzeczywiście a prawem postulowanym przez społeczeństwo (tym, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć), tym mniejsza jest świadomość prawna.

Świadomość prawna tworzy się pod wpływem powszechnych wyobrażeń o tym co jest sprawiedliwe, a co jest niesprawiedliwe, o „dobrym” prawie i praworządności, dlatego świadomość prawna ma bezpośrednie zakorzenienie w moralności z jej podziałem na to co jest dobre i na to co złe.

Wymuszanie posłuszeństwa ludzi dla norm ocenianych jako „niesprawiedliwe” może doprowadzić do rozruchów społecznych lub w łagodniejszej postaci – tworzenia nowych formacji politycznych, dążących do zmian pokojowych. Długotrwałe i konsekwentne stosowanie przez państwo przepisów, które wzbudzają sprzeciw społeczny, może doprowadzić albo do „przyzwyczajenia” się do nich i ich zaakceptowania, albo do ich narastającej dezaprobaty, co zmusi organy państwowe do zmiany lub nawet uchylenia „złego” prawa. W takiej sytuacji dochodzi do swoistej konfrontacji siły państwa i determinacji osób sprzeciwiających się funkcjonowaniu przepisów „niesprawiedliwych”. Należy przy tym pamiętać, że niezgodność przepisów prawa ze świadomością prawną osłabia działanie przepisów prawa, dlatego państwo nie powinno lekceważyć świadomości prawnej społeczeństwa. Państwo nie powinno doprowadzać do zbyt wielkiej rozbieżności między świadomością prawną a prawem obowiązującym. Powinno bowiem albo odpowiednio kształtować świadomość prawną społeczeństwa, albo w razie potrzeby zmieniać odpowiednio prawo.

Od świadomości prawnej należy odróżnić kulturę prawną, na którą składa się z jednej strony porządek prawny, w skład którego wchodzi system prawa obowiązującego podzielony na gałęzie prawa, a z drugiej strony świadomość prawa. Kulturę prawną można zatem określić jako ogół nawyków i wartości związanych z akceptacją, oceną, krytyką i realizacją obowiązującego prawa. Jednocześnie nie istnieje jedna ogólnoświatowa kultura prawna. W wyniku rozwoju historycznego doszło w różnych regionach geograficznych do ukształtowania rozmaitych kultur prawnych.

II. Praworządność

Pojęcie praworządności odnosi się natomiast do przestrzegania prawa przez organy władzy państwowej. Zasada praworządności odnosi się do tych, którzy sprawują rządy w państwie, czyli dotyczy działań organów władzy państwowej. Wiąże się ściśle z kwalifikacją prawną władczych działań organów państwa, przejawiających się bądź w formie stanowionych norm ogólnych (tworzenie prawa), bądź w formie stosowania norm indywidualnych (stosowanie prawa). Praworządność stanowi jedną z zasad ustrojowych państw demokratycznych, tak ważną, że często zostaje zapisana w postaci normy konstytucyjnej danego państwa (art. 7 Konstytucji RP).

Praworządność to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawa i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane. Organy władzy publicznej są obowiązane działać jedynie na podstawie i w granicach prawa.

Praworządność to organizowanie i wykonywanie działalności państwowej wyłącznie na podstawie przepisów prawa, w sytuacji gdy prawo to jest równe dla wszystkich oraz zapewnia podstawowe wolności i prawa człowieka.

O praworządności możemy zatem mówić, gdy istnieje stosunkowo szeroka regulacja prawna, obejmująca wszystkie istotne dziedziny życia. Aby można było mówić o praworządności, musi istnieć zaawansowany system prawny, dobrze rozwinięty i chroniący zasadnicze sfery stosunków społecznych.

Przyjmuje się jednocześnie, że w każdym państwie istnieją co najmniej dwie dziedziny życia społecznego wymagające uregulowania:

1) sfera stosunków majątkowych między wszystkimi podmiotami, związanych z wytwarzaniem i wymianą dóbr materialnych oraz własnością,

2) sfera stosunków między państwem a obywatelami, w których państwo występuje z pozycji władczych, ale powinno gwarantować podstawowe wolności i prawa człowieka.

Przy ocenie praworządności, zwłaszcza ta druga sfera ma podstawowe znaczenie, ponieważ ujęcie działalności zarządzającej państwa w ramach prawa ogranicza swobodę organów państwowych w posługiwaniu się przymusem i gwarantuje obywatelom poszanowanie ich swobód. Brak odpowiednich regulacji w tej materii może prowadzić do wynaturzeń w działaniu organów państwowych lub ich poszczególnych funkcjonariuszy.

Drugim determinantem praworządności jest przestrzeganie prawaprzez wszystkie organy państwowe. Organy państwa powinny przestrzegać prawa zarówno wtedy, gdy wypełniają swe ustawowe obowiązki wobec obywateli, jak i wtedy, gdy zmierzają do wyegzekwowania ciążących na obywatelach, a wynikających ze współżycia w społeczności obowiązków. Organy państwowe powinny działać tylko na podstawie i w granicach prawa, co szczególnego znaczenia nabiera zwłaszcza w odniesieniu do organów mogących stosować przymus bezpośredni (np. Policja, ABW, CBA) oraz organów sprawujących wymiar sprawiedliwości. Każde bowiem naruszenie prawa przez te organy jest nader niebezpieczne, ponieważ prowadzi zazwyczaj do naruszenia praw człowieka i swobód obywatelskich.

Naruszania przepisów prawa przez organy państwowe nie można usprawiedliwiać żadnymi względami. Nie tłumaczą go w szczególności doraźne, koniunkturalne potrzeby państwa lub organu. Pozwolenie bowiem na naruszenie przepisów prawa przez organy państwa prowadzi w pewnym horyzoncie czasowym do nadużyć, a w końcu do jawnego łamania prawa i tworzenia np. państw totalitarnych. Lekceważenie okazywane prawu przez organy państwa może zwrócić się także przeciwko samemu państwu, ponieważ uczy społeczeństwo lekceważenia prawa i władzy państwowej, zaszczepia mu nihilistyczny (negujący wszelkie wartości) stosunek do wszystkich reguł postępowania wobec innych.

Praworządność w państwie stwarza atmosferę zaufania i daje każdemu obywatelowi pewność, że jego prawa będą respektowane i przestrzegane, a jego obowiązki egzekwowane z właściwą skrupulatnością, ale nie ponad miarę. Powoduje to poczucie przez obywatela zależności od praw jednakowego dla wszystkich, a nie konkretnego funkcjonariusza państwowego. Świadomość, że organy państwa działają w każdej sprawie zgodnie z prawem, jest dla obywateli istotnym bodźcem skłaniającym ich do przestrzegania prawa (zob. też Z. Ziembiński, Typologia naruszeń praworządności, PiP 1982, z. 8). Jak podkreśla to orzecznictwo „Tak ukształtowana zasada (praworządności – przypis autora) oznacza w konsekwencji, że organ nie może podejmować z jednej strony żadnych decyzji bez podstawy prawnej, z drugiej strony natomiast taki organ nie może unikać podejmowania decyzji, jeśli wiążące normy prawne nakładają na niego taki obowiązek” (zob. np. wyrok WSA w Krakowie z 20.10.2009 r., I SA/Kr 1202/09, Legalis, a także wyrok NSA z 26.10.2016 r., II OSK 132/15, Legalis).

Praworządność z materialnego punktu widzenia to taki stan faktyczny wewnątrz państwa, w którym podstawowe stosunki społeczne są uregulowane przepisami prawa, a organy państwa i ich funkcjonariusze te przepisy znają i ściśle ich przestrzegają.

Stworzenie dobrych przepisów prawa nie gwarantuje jeszcze przestrzegania praworządności, konieczne jest także stworzenie i odpowiednie wykorzystywanie systemu kontroli poszczególnych organów państwa tak, aby naruszanie prawa uczynić niemożliwym lub maksymalnie ograniczonym. Na taki system muszą się składać m.in. odpowiednie formy kontroli społecznej oraz odpowiedniego systemu sądownictwa niezależnego od organów władzy państwowej. Sądy te muszą mieć możliwość rozstrzygania skarg obywateli na decyzje organów administracji państwowej i ustalania, czy te ostatnie są zgodne z prawem i czy mieszczą się w ramach kompetencji danego organu.

O danym państwie mówi się, że jest praworządne lub nie jest praworządne jedynie w zależności od tego, jak postępują jego organy państwowe. Natomiast stopień poszanowania prawa przez obywateli decyduje o ogólnym poziomie świadomości prawnej społeczeństwa.

§ 5. Norma prawna

I. Definicja normy prawnej

Z definicji prawa wynika, że składa się ono z norm, dlatego też definicja normy prawnej jest zbliżona do definicji prawa.

Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo i zagwarantowana przymusem państwowym.

Norma prawna stanowi więc swoisty wzorzec powtarzającego się zachowania ludzi, jest swego rodzaju drogowskazem określającym, jak należy postępować w danej sytuacji, wskazuje co jest dozwolone, a co nie. Jest to wzorzec usankcjonowany przez państwo i uznany za powszechnie obowiązujący. Normy prawne, jako reguły wyrażające wolę państwa, mają moc powszechnie obowiązującą, co oznacza, że muszą być przestrzegane pod groźbą ponoszenia określonych konsekwencji. Realizacja norm prawnych jest zabezpieczona przymusem państwowym.

Normy prawne mają charakter ogólny i skierowane są do nieoznaczonego adresata. Nie indywidualizują osoby, na której ciąży określony obowiązek, znajdują zastosowanie do każdej osoby, która znajdzie się w określonej sytuacji, opisanej w normie prawnej. Norma prawna ma charakter dwustronny, ponieważ z każdej normy wynika dla jednej osoby uprawnienie, a dla drugiej obowiązek, będący korelatem tego uprawnienia. Jeśli zapłacimy cenę towaru, to po stronie sprzedającego powstaje obowiązek wydania nam rzeczy. Jedno i drugie wynika z tej samej normy.

Normy prawne jako reguły postępowania ludzi mogą być:

1) autonomiczne – stanowiące informację i wzór dla organów prawotwórczych, wskazując jak mają one postępować w określonej sytuacji, przy tego typu normach występuje tożsamość, identyczność nadawcy i adresata normy,

2) heteronomiczne – mające powszechne zastosowanie, czyli skierowane do wszystkich podmiotów prawa, przy tym nie ma identyczności nadawcy i adresata normy,

3) indywidualne – adresowane do konkretnych grup podmiotów prawa, np. policjantów, żołnierzy, urzędników.

II. Budowa norm prawnych

W doktrynie wyróżnia się bardzo różne podziały struktury norm prawnych, od najprostszych jednoelementowych do bardzo rozbudowanych dziesięcioelementowych. Zgodzić się zatem należy z pojawiającą się tezą, że przyjęcie tej lub innej struktury normy prawnej (jako właściwej) to jedynie sprawa pewnej konwencji. Nie ma bowiem przesądzających argumentów, które czyniłyby możliwym rzeczowe uzasadnienie konkretnej koncepcji budowy normy prawnej i pozwalałyby na jednoznaczne odrzucenie innych.

Szerzej zob. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp..., s. 64–85.

Na użytek niniejszego opracowania, w celu pewnego uproszczenia, za wystarczające uznano przedstawienie struktury trójelementowej (choć na wstępie należy zauważyć, że nie każda norma prawna jest obwarowana sankcją) i dwuelementowej.

Norma prawna, jako reguła postępowania, w układzie trójelementowym składa się z trzech części:

1) hipotezy,

2) dyspozycji,

3) sankcji.

Hipoteza wskazuje adresatów norm, czyli osoby mające normy respektować oraz warunki, jakie muszą zaistnieć, aby danemu adresatowi można było przypisać uprawnienie lub obowiązek (aby był zobowiązany do zachowania wskazanego w normie prawnej).

Dyspozycja zawiera opis pożądanego lub zakazanego przez państwo zachowania adresata normy. Określa ona obowiązujący w warunkach wskazanych w hipotezie sposób powinnego zachowania. Wskazuje co wolno, a czego nie wolno czynić. Jest to najważniejsza część normy prawnej.

Sankcja natomiast to część normy prawnej, w której wskazuje się, jaką odpowiedzialność poniesie adresat normy za nierespektowanie nakazu lub zakazu określonego w dyspozycji normy. Wskazuje zatem reakcje państwa na zachowania niezgodne z dyspozycją normy prawnej. Sankcji nie należy utożsamiać z karą (taką postać przybiera zasadniczo jedynie w prawie karnym sensu largo).

W dużym uproszczeniu można wyróżnić trzy rodzaje sankcji:

1) represyjną – jest to sankcja za dokonanie czynów zabronionych przez normy prawa karnego materialnego, np. pozbawienie wolności, grzywna,

2) egzekucyjną – jest to przymusowe doprowadzenie do podporządkowania się normom prawnym w sytuacji, gdy adresat normy prawnej nie chce się jej podporządkować dobrowolnie, np. wyegzekwowanie prawomocnego wyroku o eksmisji, zwrotu długu,

3) nieważności – zgodnie z którą przyjmuje się, że zachowanie niezgodne z dyspozycją normy prawnej jest bezskuteczne od samego początku (nie rodzi żadnych skutków prawnych) z mocy samego prawa lub z mocy decyzji odpowiedniego organu, np. naruszenie zasad i formy przeniesienia własności nieruchomości powoduje, że taka czynność jest nieważna z mocy prawa.

Zgodnie natomiast z dwuelementowym podejście do budowy normy prawnej, norma składa się z dwóch norm:

1) sankcjonowanej, która określa adresata oraz warunki w jakich jest mu nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić oraz treść owego nakazu, zakazu bądź zezwolenia,

2) sankcjonującej, która określa co się stanie, jeśli nie zachowamy się zgodnie z normą sankcjonowaną.

III. Rodzaje norm prawnych

W systemie prawnym występuje ogromne bogactwo różnego rodzaju norm prawnych. W zależności od tego, jakie przyjmiemy kryteria ich podziału, możemy normy prawne uszeregować w bardzo różnych układach. Dlatego też nauka prawa wypracowała określone kryteria klasyfikacji norm prawnych. Poniżej zostały przedstawione niektóre z przyjmowanych w doktrynie podziałów norm prawnych, poczynając od najczęściej występujących.

Ze względu na moc obowiązującą, normy prawa dzielą się na:

1) bezwzględnie obowiązujące (imperatywne, ius cogens) – czyli normy obowiązujące bez względu na wolę zainteresowanych osób; osoba, do której norma jest kierowana, ma obowiązek zachowania się zgodnego z normą prawną, a każde odstępstwo do nakazanego sposobu postępowania stanowi naruszenie prawa, nawet jeśli wszystkie strony jakiejś czynności prawnej umówiłyby się inaczej; normy imperatywne stanowią większość obowiązujących we współczesnych państwach norm prawnych,

2) względnie obowiązujące (dyspozytywne, ius dispositivum) – czyli normy znajdujące zastosowanie tylko wówczas, gdy strony nie ukształtowały stosunku prawnego między sobą w sposób odmienny niż przewidziany w normie dyspozytywnej; przepisy prawa pozwalają podmiotom stosunku prawnego swobodnie ukształtować jego treść, natomiast w sytuacji gdy strony stosunku prawnego w ogóle nie określiły odpowiednich postanowień tego stosunku, znajdują zastosowania te normy; jest to zatem dość niezwykły rodzaj norm, odnoszących się do określonych sytuacji, znajdujących zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się inaczej; najwięcej norm względnie obowiązujących zawiera prawo cywilne, np. wynagrodzenie za wykonane dzieło należy się po wykonaniu dzieła (wygłoszeniu wykładu), jednakże strony mogą się umówić, że wynagrodzenie zostanie wypłacone w innym terminie (z góry, przed wygłoszeniem wykładu); normy dyspozytywne pełnią bardzo pożyteczną rolę, pozwalając stronom na swobodne układanie stosunków umownych, jednakże dzięki ich funkcjonowaniu, strony mogą się także ograniczyć do określenia najważniejszych postanowień umowy, pozostałe zaś kwestie będą automatycznie regulowane przepisami względnie obowiązującymi,

3) semiimperatywne – jednostronnie bezwzględnie wiążące, dają stronom stosunku prawnego swobodę postępowania, ale wyznaczają pewne granice tego postępowania, tj. określają minimalny standard zachowania np. ustawowo określone minimalne, średnie wynagrodzenie.

Ze względu na rangę i moc wiążącą, normy prawa dzielą się na:

1) konstytucyjne – czyli najwyższe, najważniejsze,

2) ustawowe – czyli samoistne niezależne od innych (z wyjątkiem konstytucyjnych), równoważne tym normą są także normy wynikające z traktatów i rozporządzeń UE (w odróżnieniu np. od norm zawartych w dyrektywach),

3) wykonawcze – czyli wydawane na mocy upoważnień ustawowych.

Ze względu na wymagane zachowanie adresata, normy dzielimy na:

1) nakazowe (nakazujące) – obligujące do określonego zachowania, postępowania,

2) zakazowe (zakazujące) – zabraniające zachowania niepożądanego z punktu widzenia prawodawcy,

3) upoważniające (uprawniające) – dające prawo do określonego zachowania, działania osobom rodzajowo lub indywidualnie określonym.

Ze względu na zasięg przestrzenny, normy prawne możemy podzielić na:

1) obowiązujące na terytorium całego kraju,

2) obowiązujące na określonym obszarze kraju (lokalnie).

Ze względu na rodzajuregulowań, normy prawne możemy podzielić na:

1) ogólne (lex generalis) – rozumiane jako reguły powszechne, np. kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności,

2) szczególne (lex specialis) – rozumiane jako wyjątek od postanowień reguł powszechnych, np. kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5,

3) przepisy odsyłające – czyli przepisy zawierające odesłanie do innych przepisów dotyczących danego zagadnienia, stosuje się je w celu uniknięcia w tekstach prawnych wielokrotnego powtarzania tych samych postanowień,

4) przepisy blankietowe – czyli przepisy, które pewnych kwestii nie rozstrzygają, same nie wyznaczają sposobu postępowania adresatów, a wydawane rozstrzygnięcia uzależniają od postanowień innych przepisów powszechnie obowiązujących (mogą znaleźć zastosowanie również do aktów przyszłych – zatem nieobowiązujących w chwili wydania przepisu blankietowego, brak tu związku współistnienia czasowego przepisu blankietowego oraz przepisu, za którego nieprzestrzeganie przepis blankietowy wprowadza sankcję).

§ 6. Przepis prawa

Przepisem prawa nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego (czyli każdą jednostkę zdaniową w sensie gramatycznym). Przepis prawa jest to więc zwrot językowy zawarty w akcie normatywnym, stanowiący część redakcyjną, techniczną tego aktu wyodrębnioną przez ustawodawcę w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, punktu lub innej postaci zdaniowej.

Akt normatywny składa się z przepisów prawnych. Pojęcie przepis prawny należy do terminów języka prawnego (języka ustawy). Język przepisów prawa jest również językiem judykatury (sądownictwa), która w sposób wyraźny i świadomy posługuje się zwrotami języka tekstów prawnych, operując nimi i wprost trzymając się tych sformułowań. W orzeczeniach sądowych przepisami prawa nazywane są postanowienia zawarte w poszczególnych artykułach czy paragrafach aktów prawnych. Sądy w praktyce orzeczniczej stosują poszczególne przepisy prawa, artykuły, paragrafy, jak też ustalają ich rozumienie. Także nauka prawa (doktryna) posługuje się niemal wyłącznie pojęciem przepis prawa, a nie norma prawna.

Przepis prawa nie musi pokrywać się z normą prawną. Względy techniczno-prawne uzasadniają często zamieszczanie pewnych elementów normy w różnych artykułach i paragrafach lub sformułowanie w danym przepisie jedynie sankcji, z pozostawieniem określenia innych elementów normy odrębnym aktom normatywnym (tzw. przepisy blankietowe). Przepis prawa jedynie może (nie musi) mieścić jedną normę prawną i wtedy pokrywa się z jej treścią, jednakże jedna norma może mieścić się w kilku przepisach prawa.

Nie należy tym samym utożsamiać norm prawnych z przepisami prawnymi (choć nie jest to pogląd wyłączny w doktrynie prawa, zob szerzej J. Nowacki, Z. Tabor, Wstęp..., s. 65 i nast.). Norma prawna jako reguła zachowania człowieka zawiera przede wszystkim treść pożądanego zachowania, wyrażoną w jej dyspozycji. Normy prawa stanowionego, zamieszczane w różnych aktach prawnych, są ujęte w formie pisemnej. Ten zapis normy prawa stanowi właśnie przepis prawa. Tym samym przepis prawa to redakcyjna postać treści normy prawnej, przekazany w formie pisemnej jako naturalny wymóg dotarcia do właściwych adresatów prawa, czyli jego podmiotów. Przepisy prawa są tworzywem, materiałem słownym norm prawa, ich językową substancją.

To, co czytamy, przeglądając np. Kodeks postępowania karnego, rozporządzenie, to są przepisy, a nie normy prawne. Normy prawne są najczęściej w dość zawiły sposób zawarte w przepisach prawnych i odkrywane w drodze wykładni prawa. W dużych aktach prawnych przepisy są pogrupowane w księgi, części, działy, rozdziały itd. Pomaga to w odszukaniu potrzebnego przepisu. Bez takiej systematyki posługiwanie się aktem prawnym o dużej objętości byłoby bardzo utrudnione.

§ 7. Akt prawny

I. Rodzaje aktów prawnych

W języku prawniczym termin „akt prawny” jest odnoszony zarówno do indywidualnych aktów prawnych, jak i do tzw. aktów normatywnych.

Aktem prawnym jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa – zarówno o charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i charakterze indywidualnym (np. decyzja administracyjna).

Indywidualnymi aktami normatywnymi nazywane są:

1) rodzące skutki prawne decyzje organów państwa wydawane w sprawach jednostkowych, na podstawie obowiązującego prawa – są to tzw. akty stosowania prawa (orzeczenia sądów, decyzje administracyjne),

2) wszelkie czynności prawne, gdyż mają one doniosłość prawną, czyli rodzą skutki prawne.

Indywidualne akty prawne dzielimy na:

1) akty jednostronne – czyli wszystkie decyzje organów państwa dochodzące do skutku niezależnie od woli podmiotu, którego dotyczą oraz czynności dochodzące do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony,

2) akty dwustronne – czyli działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na wniosek zainteresowanego oraz czynności prawne dochodzące do skutku na mocy zgodnego oświadczenia woli dwóch lub więcej stron.

Normatywnymi aktami prawnymi są akty wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których wydawane są przepisy prawa. Akt normatywny jest to każdy akt woli państwa, zawierający normy prawne. Reguły postępowania mieszczące się w akcie normatywnym mają charakter powszechny – stanowią prawo. Rolę źródeł prawa w Polsce pełnią jedynie akty normatywne. Akty normatywne mają postać tekstu drukowanego, opublikowanego w należyty sposób, tzn. w sposób przewidziany przez prawo.

Akt normatywny składa się z:

1) nazwy rodzajowej – czyli nagłówka (ustawa, rozporządzenie),

2) daty uchwalenia lub ustanowienia – datę uchwalenia mamy w aktach prawnych wydawanych przez organy kolegialne (np. parlament), datę ustanowienia aktu, gdy pochodzi on od organu jednoosobowego (np. minister),

3) tytułu – który określa zakres przedmiotowy aktu normatywnego (np. Kodeks karny),

4) preambuły (arengi) – czyli uroczystego wstępu, zawierają ją tylko niektóre ważniejsze akty normatywne (np. konstytucje),

5) wskazania postawy prawnej – zawierają ją tylko niektóre akty normatywne, zasadniczo te, które są wydawane w celu wykonania innych aktów normatywnych, na podstawie wyraźnego upoważnienia zawartego w takim akcie normatywnym (np. rozporządzenia),

6) części zasadniczej – która składa się z przepisów zawartych w artykułach (ustawy), paragrafach (rozporządzenia), które są kolejno następującymi po sobie numerami, oznaczanymi za pomocą cyfr arabskich,

7) przepisów przejściowych i końcowych:

a) przepisy przejściowe czyli intertemporalne – wskazują, jakie prawo ma być stosowane do faktów powstałych przed dniem wejścia w życie aktu normatywnego,

b) przepisy uchylające czyli derogacyjne – określające, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub ich części zostaną uchylone po wejściu w życie nowego aktu normatywnego,

c) przepisy końcowe – rozstrzygają one kwestie związane z datą wejścia w życie nowo wydanego lub znowelizowanego aktu prawnego, lub regulują kwestie wygaśnięcia mocy obowiązującej ustawy (ustawy epizodyczne np. uchwalane na rok),

8) podpisu podmiotu, który go wydał, ustawy – prezydenta, rozporządzenia organu uprawnionego do jego wydania np. Prezesa Rady Ministrów, ministra.

II. Stanowienie aktów normatywnych

Tworzenie aktów normatywnych odbywa się w procesie prawotwórczym. Ogniwem początkowym tego procesu jest akt woli państwa, decyzja jego kompetentnego organu o unormowaniu prawem określonej dziedziny stosunków społecznych. Każda decyzja stanowienia prawa nabiera mocy na podstawie normy kompetencyjnej, ustanawiającej warunki, których spełnienie powoduje, że dana decyzja staje się prawem obowiązującym. Warunki te można podzielić na dwie grupy. Warunki formalne określają procedurę, zgodnie z którą powinno się obyć stanowienie prawa, oraz warunki materialne, które określają rodzaj sprawy, treść przepisu, który w danym trybie może być ustanowiony.

Stanowienie prawa jest to świadome i celowe działanie organów władzy państwowej, w wyniku którego powstają nowe normy prawa.

Proces stanowienia prawa odbywa się na dwóch ścieżkach:

1) ustawodawczej – uchwalanie prawa następuje w specjalnym trybie zwanym ustawodawczym, jest to proces stanowienia aktów normatywnych zwanych ustawami,

2) wykonawczej – w drodze wykonania delegacji ustawowej przez kompetentny organ państwowy, w tym trybie powstają np. rozporządzenia w celu wykonania ustawy i na podstawie udzielonych w niej upoważnień.

Szczególnym sposobem powstawania prawa jest tzw. uznanie prawa, które polega na uznaniu przez państwo istniejącej już normy społecznej niemającej charakteru aktu normatywnego, np. normy moralnej, zwyczajowej, za normę prawną.

Akty stanowienia prawa mają charakter perspektywy, co oznacza, że są zwrócone ku przyszłości, jest to nierozerwalnie związane z zasadą, że prawo nie działa wstecz (lex retro non agit).

III. Publikowanie aktów normatywnych

Warunkiem koniecznym dla uzyskania mocy prawnej przez akt normatywny jest jego należyte ogłoszenie, ponieważ moc prawną uzyskują tylko te akty normatywne, które zostały ogłoszone w sposób przewidziany przez prawo.

Zgodnie z art. 88 Konstytucji RP, warunkiem wejścia w życie ustawy, ratyfikowanej umowy międzynarodowej, rozporządzenia oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Wskazane w przepisie Konstytucji RP akty prawne mają moc powszechnie obowiązującą, odnoszą się do wszystkich podmiotów prawa. Państwo chcąc wymagać przestrzegania ustanowionego prawa, musi podmiotom prawa umożliwić zapoznanie się z nim. Temu właśnie celowi służy publikowanie aktów normatywnych.

W pewnym stopniu potrzeba publikowania przepisów odnosi się także do prawa wewnętrznego administracji rządowej (nieobowiązującego powszechnie). Wprawdzie prawo wewnętrzne obowiązuje tylko organy podległe, ale nieraz może wywierać wpływ na obywateli, dlatego mogą oni być zainteresowani poznaniem tego prawa. Dlatego też akty tworzące prawo wewnętrzne, tzn. uchwały RM i zarządzenia ministrów, na ogół też są publikowane.

Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące publikowane są w Dzienniku Ustaw (Dz.U.). Od 1 stycznia 2012 r. zostały zniesione numery Dzienników Ustaw, obecnie podaje się tylko pozycje. Obecnie Dziennik Ustaw ukazuje się wersji elektronicznej.

Akty wewnętrzne administracji – uchwały i zarządzenia, a także niektóre inne, np. komunikaty ogłaszane są w Monitorze Polskim (M.P.). Oprócz Dziennika Ustaw i Monitora Polskiego ukazują się także dzienniki urzędowe niektórych ministerstw i urzędów centralnych, przeznaczone do publikowania instrukcji i tym podobnych aktów, wydawanych przez te urzędy (w wersji elektronicznej).

Obecnie, w związku z przystąpieniem polski do UE, na terenie Polski obowiązują także wprost niektóre akty normatywne UE (np. traktaty założycielskie, rozporządzenia). Akty te, podobnie jak akty prawa krajowego, obowiązują dopiero po ich opublikowaniu i to w języku polskim. Ogłoszenie unijnych aktów prawnych w języku polskim następuje w specjalnym wydaniu Dziennika Urzędowego Unii Europejskiej (zob. art. 297 TFUE). Wcześniejsza oficjalna nazwa Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich została zmieniona przez Traktat z Nicei podpisany 1.2.2003 r.

Akty prawne UE podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE) wydawanym przez Biuro Publikacji Wspólnot Europejskich z siedzibą w Luksemburgu. Dziennik ten jest dostępny w sprzedaży w polskiej wersji językowej oraz nieodpłatnie do wglądu w Regionalnych Centrach Informacji Europejskiej.

Na Dziennik Urzędowy UE składają się:

1) seria L (legislacja) – rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie (od 1 stycznia 2015 r. został wprowadzony nowy jednolity system numeracji),

2) seria C (komunikaty albo informacje i zawiadomienia) – zawiera np. streszczenia wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu, protokoły z posiedzeń Parlamentu Europejskiego, raporty Trybunału Obrachunkowego,

3) seria S (suplement) – zawiera np. umowy publiczne dotyczące pracy, dostaw i usług ze wszystkich państw członkowskich UE, umowy użyteczności publicznej, umowy Europejskiego Funduszu Rozwoju itp.

Powołując się na treść przepisu prawa, należy podać źródło, w którym dany akt normatywny został opublikowany, dla aktów krajowych opublikowanych do1.1. 2012 r. także jego numer i pozycję, np. art. 17 § 2 ustawy z 6.6.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555), natomiast dla aktów publikowanych od 1.1.2012 r. tylko pozycję np. ustawa z 10.10.2014 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2014 r. poz. 1556). Jeżeli ustawa była nowelizowana, to możemy albo wymienić wszystkie nowelizacje, jeśli ich było niewiele (przytaczając roczniki, numery i pozycje lub tylko pozycje dla aktów po 2012 r. dzienników urzędowych – zm. Dz.U. z 1999 r. Nr 83, poz. 931; z 2014 r. poz. 1556 itd.), albo dopisać „z późniejszymi zmianami” (Dz.U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).

§ 8. Stosunek prawny

Między żyjącymi w społeczności ludźmi dochodzi permanentnie do określonych kontaktów. Ludzie nawiązują znajomości, przyjaźnie, świadczą usługi, pomagają sobie wzajemnie. W ciągu jednego dnia wiele razy stykamy się z innymi ludźmi, instytucjami, przedsiębiorstwami, dochodzi w ten sposób do powstania więzi zwanych stosunkami społecznymi.

Zob. W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2000, s. 18.

Niektóre z tych związków (kontaktów) międzyludzkich mają charakter krótkotrwały (np. zakup biletu na przejazd, gazety, ciastka), inne mogą trwać całymi latami (np. adopcja dziecka, wynajem mieszkania). Stosunki społeczne zachodzą co najmniej między dwiema osobami, z których przynajmniej jedna oddziaływa na drugą lub których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane.

Między takimi podmiotami mogą generalnie zachodzić dwa rodzaje stosunków:

1) stosunki faktyczne – czyli takie, do których nie odnoszą się żadne reguły postępowania (normy prawa),

2) stosunki stanowione (tetyczne) – czyli takie, do których odnoszą się jakieś normy postępowania, niekoniecznie prawne.

Wśród tych ostatnich stosunków społecznych można wyodrębnić takie, które są ze społecznego, ale także państwowego punktu widzenia stosunkami istotnymi (ważnymi). Powoduje to, że państwo jest zainteresowane określeniem tego, jak te stosunki powinny wyglądać (przebiegać) i dlatego reguluje je za pomocą norm prawnych. Przechodząc na grunt prawa, można wskazać, że do określonych styczności, kontaktów, powiązań dochodzi nie między ludźmi a między podmiotami prawa (osobami fizycznymi, prawnymi i innymi jednostkami organizacyjnymi), a stosunki zachodzące między takimi podmiotami nazywamy stosunkami prawnymi. Przy tym każdy stosunek prawny rodzi jakieś następstwa prawne, brak takich następstw pozbawia dany stosunek cech stosunku prawnego.

Zob. też Z. Ziembiński, Teoria..., s. 142 oraz J. Nowacki, Z. Tabor, Wstęp..., s. 48 i nast.

Jeżeli zatem jakieś zdarzenie prawne spowoduje powstanie wzajemnych praw i obowiązków podmiotów prawa, to mówimy wówczas, że podmioty te stały się stronami stosunku prawnego i łączy je stosunek prawny.

Stosunek prawny to stosunek społeczny, szczególnie ważny z punktu widzenia interesów społeczeństwa i państwa, uregulowany przez prawo, inaczej mówiąc stosunek prawny jest to tetyczny (stanowiony) stosunek społeczny, regulowany normami prawa.

Stosunki prawne to relacje pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami. Stosunkami prawnymi są tylko te stosunki, które zostały oparte na przepisach prawa. Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.

Szerzej zob. Z. Ziembiński, Teoria..., s. 133–151 oraz J. Nowacki Z. Tobar, Wstęp..., s. 48 i nast.

O tym, jakie powiązania występują między stronami stosunku prawnego, decydują postanowienia przepisów prawa lub postanowienia umowne, jeżeli strony ukształtowały swoje wzajemne prawa i obowiązki odmiennie od postanowień przepisów ius dispositivi.

W dużym uproszczeniu można wskazać, że w każdym stosunku prawnym występują co najmniej następujące elementy:

1) podmioty stosunku prawnego, czyli strony stosunku prawnego, przy czym liczba stron stosunku prawnego nie musi pokrywać się z liczbą podmiotów (osób fizycznych i prawnych), po jednej stronie stosunku prawnego może występować więcej niż jedna osoba; przy tym stosunki prawne mogą być: dwustronne – gdy występują tylko dwie strony, niezależnie od liczby osób po każdej z nich lub wielostronne – gdy występują więcej niż dwie strony stosunku prawnego, np. trzy (w przypadku zawarcia przez dwie strony umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej),

2) przedmiot stosunku prawnego, którym są zachowania (wykonane usługi, praca), dobra materialne (rzeczy), dobra niematerialne (prawa osobiste, np. prawa autorskie), czyli przedmiotem prawa jest wszystko to, z powodu czego podmioty prawa stają się stronami danego stosunku prawnego i co stanowi obiekt ich wzajemnych uprawnień i obowiązków,

3) treść stosunku prawnego, czyli wzajemne uprawnienia i obowiązki, przy czym uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej strony. I tak:

a) o uprawnieniu możemy mówić wówczas, gdy przepis prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na daną stronę obowiązku, lecz pozostawiają jej uznaniu wybór określonego zachowania się i w zależności od wyboru zachowania się przez tę stronę, inna strona stosunku prawnego staje się zobowiązana do odpowiedniego zachowania się; niekiedy zamiast o uprawnieniu mówi się o istnieniu tzw. praw podmiotowych – rozumianych jako przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego zachowania się (np. oddania pieniędzy, udzielenia urlopu),

b) o obowiązku możemy natomiast mówić w sytuacji, gdy przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany albo zakazany adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiąże się powinność stosowania aktu przymusu państwowego.

Egzekwowanie uprawnień wynikających ze stosunku prawnego może następować na drodze prawnej. Uprawniony może domagać się od odpowiednich organów państwa (najczęściej sądów) pomocy w działaniu zmierzającym do uzyskania świadczenia, do którego ma prawo, a którego osoba zobowiązana nie chce spełnić dobrowolnie. Temu celowi służą odpowiednie postępowania sądowe (np. proces cywilny) i następujące po uprawomocnieniu się wyroku i nadaniu mu klauzuli wykonalności, postępowania egzekucyjne.

§ 9. Zdarzenia prawne i ich podział

I. Zdarzenia prawne

Zdarzenie prawne jest to ogniwo stosunku prawnego, oznaczające zaistnienie określonego faktu znajdującego odzwierciedlenie w normie prawa. Zdarzenie prawne to element powodujący nawiązanie lub ustanie stosunku prawnego.

Zdarzeniem prawnym może być ustanowienie normy prawnej, a dokładniej jej wejście w życie, jeżeli w tej normie zostały bezpośrednio określone prawa i obowiązki stanowiące treść stosunku prawnego. Na przykład wejście w życie Konstytucji, a w szczególności przepisów o obowiązkach obywatelskich, powoduje samo przez się nawiązanie stosunku pomiędzy państwem a obywatelem i to stosunków prawnych o określonej treści.

Zasadniczo jednak w normie prawa jest jedynie określony obowiązek stosownego zachowania się poszczególnych podmiotów prawa wobec siebie, natomiast stosunek prawny powstaje dopiero wtedy, gdy zaistnieje określone przez normę prawną zdarzenie. Powstanie stosunku prawnego, wraz ze stanowiącymi jego treść prawami i obowiązkami stron, uzależnione jest najczęściej od określonego zdarzenia w świecie zewnętrznym. Takie zdarzenie nazywa się zdarzeniem prawnym, stanowiącym określone zachowanie się podmiotów prawa, znajdujące odzwierciedlenie w normach prawnych.

Przez zdarzenie prawne należy rozumieć każde zdarzenie powodujące powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.

Powstanie, zmiana lub zniesienie stosunków prawnych zależy od zaistnienia pewnych wydarzeń zwanych faktami prawnymi. Zdarzeniem prawnym jest wszystko to, co powoduje nałożenie na podmioty prawa obowiązków lub przyznanie im uprawnień przewidzianych w normach prawnych. Jest to każde zdarzenie wywołujące określone skutki prawne. Wszystkie te sytuacje są określone w normach prawnych. Zatem do kręgu zdarzeń prawnych można zaliczyć zdarzenia zależne od woli podmiotów (np. umowy), jak i niezależne od woli podmiotów (np. śmierć człowieka), zgodne z normami prawa (np. sporządzenie testamentu), jak i niezgodne z normami prawa (np. kradzież, wykroczenie).

II. Podział zdarzeń prawnych

Zdarzenia prawne (fakty prawne) można kwalifikować wedle różnych kryteriów, a podział zdarzeń prawnych jest przedstawiany różnie, także w zależności od gałęzi prawa.

§ 10. Stosowanie prawa i wnioskowania prawne

I. Stosowanie prawa

Pojęcie stosowania prawa jest w prawoznawstwie rozumiane niejednolicie, dlatego należy do tych pojęć, które wywołują nieporozumienia, ponieważ bywa często utożsamiane z przestrzeganiem prawa.

Przestrzeganie prawa jest to świadome zachowanie adresatów norm prawnych, zgodne z dyspozycją tych norm w warunkach ustalonych w ich hipotezach. Odnosi się zarówno do obywateli, jak i organów państwa. Inaczej mówiąc, jest to takie postępowanie obywateli i organów państwa, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami.

Stosowanie prawa to sformalizowane działanie kompetentnych organów państwa, polegające na podejmowaniu decyzji władczych o charakterze indywidualnym, konkretnym.

Z definicji tej wyraźnie wynika, że stosowaniem prawa (w odróżnieniu od przestrzegania prawa) mogą zajmować się tylko organy państwowe, dla których prawo zastrzega takie uprawnienie. Należą do nich organy wymiaru sprawiedliwości, organy administracji oraz organy samorządu terytorialnego. Stosowanie prawa jest zatem procesem obejmującym wiele czynności podejmowanych przez podmioty uprawnione lub zobowiązane do urzeczywistniania norm prawa w określonej dziedzinie stosunków społecznych.

Stosowanie prawa ma na celu:

1) ustalenie istnienia bądź nieistnienia między stronami określonego stosunku prawnego i jego treści, czyli ma charakter deklaratoryjny – nie tworzy nowego stosunku prawnego, a jedynie stwierdza, czy takowy między stronami istniał i jaką miał treść; sąd lub organ administracji, zazwyczaj na żądanie jednej ze stron, stwierdza, że między stronami istnieje lub nie istnieje stosunek prawny określonej treści, z którego dla stron wynikają określone prawa i obowiązki,

2) stworzenie, zmianę lub zniesienie między stronami stosunku prawnego, czyli ma charakter konstytutywny (twórczy) – tworzący nowy stosunek prawny mocą samego aktu; sąd lub organ administracji, wskutek wydania aktu prawnego nienormatywnego (akt administracyjny, orzeczenie sądowe), tworzy między stronami nowy stosunek prawny, bądź też stosunek poprzednio istniejący modyfikuje lub likwiduje.

W literaturze prawniczej spotyka się liczne wypowiedzi wskazujące na to jak prawo powinno być stosowane.

Zob. J. Nowacki, Dwa studia o rozumieniach praworządności, Katowice 1980, s. 55–56 oraz K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia prawa, Warszawa 1969, s. 285.