Organizacje międzynarodowe. Wydanie 5 ebook

dr hab. Brygida Kuźniakdr Marcin Marcinkodr Milena Ingelevič-Citak

Organizacje międzynarodowe

5. wydaniezmienione i uaktualnione

Piąte wydanie opracowali:

Brygida Kuźniak, Marcin Marcinko, Milena Ingelevič-Citak, dr Piotr Obacz (cz. I rozdz. V, cz. II rozdz. VIII) orazPiotr Turek (cz. II rozdz. IV § 36)

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński.

Recenzja: em. prof. UJ, dr hab. Kazimierz Lankosz

Wydawca:Wioletta Żelazowska

© Wydawnictwo C.H.Beck 2017

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

www.ksiegarnia.beck.pl

Skład i łamanie:TiM-Print, WarszawaPrzygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

ISBN: 978-83-812-8516-2

Wykaz skrótów

AI

Amnesty International

AGM

Greenpeace International Annual General Meeting

ANZUS

Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (Pacific Security Treaty)

ASEAN

Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo Wschodniej (Association of South-East Asian Nations)

BGBl

Bundesgesetzblatt

CENTO

Organizacja Paktu Centralnego (Central Treaty Organization)

Conf.

Conference

CYIL

Czech Yearbook of International Law

Doc.

Document

EKPC

Europejska Konwencja Praw Człowieka (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.)

ETPC

Europejski Trybunał Praw Człowieka

EURATOM/EWEA

Europejska Wspólnota Energii Atomowej

EWG

Europejska Wspólnota Gospodarcza

EWWiS

Europejska Wspólnota Węgla i Stali

FAO

Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (Food and Agricultural Organization)

GO

organizacja międzyrządowa (Governmental Organization)

HRW

Human Rights Watch

IAEA

Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency)

IBRD

Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (International Bank for Reconstruction and Development)

ICAO

Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (Interna­tio­nal Civil Aviation Organization)

ICJ Reports

International Court of Justice Reports Judgements, Advisory Opinions and Orders

ICSU

International Council for Scientific Unions

IFAD

Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (International Fund for Agricultural Development)

IFOR

Siły Implementacyjne

ILM

International Legal Materials

ILO

Międzynarodowa Organizacja Pracy (International Labour Organization)

ILR

International Law Reports

IMO

Międzynarodowa Organizacja Morska (International Maritime ­Or­ga­nization)

IMF

Międzynarodowy Fundusz Walutowy (International Monetary Fund)

INGO

międzynarodowa organizacja pozarządowa (International Non­-governmental Organization)

IRRC

International Review of the Red Cross

ISAF

Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa (International Security Assistance Force)

ITU

Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (International Telecommunication Union)

JAE

Jednolity Akt Europejski

Karta NZ

Karta Narodów Zjednoczonych

KFOR

Siły Pokojowe w Kosowie

KWPT

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 23.5.1969 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439, zał.)

KWPT ‘86

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi z 1986 r.

LN

Liga Narodów

LPA

Liga Państw Arabskich

MAP

Plan Działań na Rzecz Członkostwa w NATO (Membership Action Plan)

MCK

Międzynarodowy Czerwony Krzyż

MKCK

Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża

MPH

Międzynarodowe prawo humanitarne

MRN/ISCU

Międzynarodowa Rada Nauki (International Council for Science)

MSZ

Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MTS

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

MTNP/IPSA

Międzynarodowe Towarzystwo Nauk Politycznych (International Political Science Association)

NAC

Rada Północnoatlantycka (North-Atlantic Council)

NATO

Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization)

NGO

organizacja pozarządowa (Non Governmental Organization)

NRC

Rada NATO–Rosja (NATO–Russia Council)

NZ

Narody Zjednoczone

OBWE

Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

OJA

Organizacja Jedności Afrykańskiej

ONZ

Organizacja Narodów Zjednoczonych

OPA

Organizacja Państw Amerykańskich

OWP

Organizacja Wyzwolenia Palestyny

PA

Parlament Arabski

PAN

Polska Akademia Nauk

PAP-T

Plan Działań Partnerstwa Przeciwko Terroryzmowi (Partnership Action Plan Against Terrorism)

PCK

Polski Czerwony Krzyż

PfP

Partnerstwo dla Pokoju (Partnership for Peace)

PJC

Stała Wspólna Rada NATO–Rosja (Permament Joint Council)

PiP

Państwo i Prawo

RCC

Rotary Club of Chicago

RF

Rotary Foundation

RG-S

Rada Gospodarcza i Społeczna

RI

Rotary International

SEATO

Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej (Southeast Asia Treaty Organization)

SFOR

Siły Stabilizacyjne

SM

Sprawy Międzynarodowe

SOFA

umowa dotycząca statusu sił zbrojnych (Status of Forces Agreement)

STSM

Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej

TA

Traktat amsterdamski

TEURATOM/TEWEA

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej

TEWG

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą

TEWWiS

Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali

TFUE

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej

TK-E

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy

TL

Traktat lizboński

TS UE

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

TUE

Traktat o Unii Europejskiej

TWE

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską

UA

Unia Afrykańska

UE

Unia Europejska

UIA

Union of International Organizations

UN

United Nations

UNESCO

Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wychowania, Nauki i Kultury (United Nations Educational Scientific and Cultural Organization)

UNIDO

Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Rozwoju Przemy­słowego (United Nations Industrial Development Organization)

UNTS

Zbiór traktatów publikowany przez Sekretariat ONZ (United Nations Treaty Series)

UPU

Powszechny Związek Pocztowy (Universal Postal Union)

UW

Układ Warszawski

UZE

Unia Zachodnioeuropejska

WE

Wspólnota Europejska

WHO

Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization)

WIPO

Światowa Organizacji Własności Intelektualnej (World Intellec­tual Property Organization)

WMO

Światowa Organizacja Meteorologiczna (World Meteorological Organization)

WTO

Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organization)

ZSRR

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Wykaz literatury

Wybrane monografie, podręczniki i encyklopedie

M. Alth, M. Szpunar, Prawo europejskie, Warszawa 2011.

J. E. Alvarez, International Organizations as Law-makers, Oxford 2005.

L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 2011.

M. Banasik, Zdolności NATO do działań ekspedycyjnych w przyszłym środowisku bezpieczeństwa międzynarodowego, Warszawa 2015.

J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2017.

J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2014.

J. Barcz, Unia Europejska na rozstajach. Traktat z Lizbony. Dynamika i główne kierunki reformy ustrojowej, Warszawa 2010.

J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, Instytucje i prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2015.

Basic Facts about the United Nations, New York 2014.

F. Benoît-Rohmer, H. Klebes, Prawo Rady Europy. W stronę ogólnoeuropejskiej przestrzeni prawnej, Warszawa 2006.

J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Olsztyn 2007.

R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005.

P. Bieś-Srokosz (red.), Współczesne kierunki zmian administracji publicznej, Częstochowa 2016.

C.D. Birkbeck, The World Intellectual Property Organization (WIPO): A Reference Guide, Cheltenham-Northampton 2016.

M. Brown, J. May, The Greenpeace Story, London–New York 1991.

I. Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford 1998.

F. Bugnion, The International Committee of the Red Cross and the Protection of War Victims, Geneva 2003.

J.-L. Burbain, Le Conseil de l’Europe, Paris 1985.

E. Cała-Wacinkiewicz, Charakter prawny Unii Europejskiej w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa 2007.

J. Combacau, Droit international public, Paris 1995.

H. Coursier, The International Red Cross, Geneva 1961.

W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2014.

J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych, Warszawa 2007.

K. Czernichowski, Integracja afrykańska – uwarunkowania, formy współpracy, instytucje, Warszawa 2010.

E. Cziomer (red.), NATO u progu XXI wieku, Kraków 2000.

R. Czulda, R. Łoś (red.), NATO wobec wyzwań współczesnego świata, Warszawa–Łódź 2013.

P. Daranowski, J. Połatyńska (red.), Prawo międzynarodowe publiczne. Wybór orzecznictwa, Warszawa 2011.

W. Dobrzycki, System międzyamerykański, Warszawa 2002.

Z. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Warszawa 1999.

Z. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia teorii i praktyki organizacji międzynarodowych, tom 1 i 2, Warszawa 1990.

A. Domagała, Interwencjonizm humanitarny NATO, Bydgoszcz 2014.

A. Durand, The International Committee of the Red Cross, Geneva 1982.

H. Edström, D. Gyllensporre (red.), Pursuing Strategy. NATO Operations from the Gulf War to Gaddafi, Basingstoke 2012.

Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji ECRI, Biuletyn/Biuro Informacji Rady Europy 2005, Nr 4.

P. Filipek, B. Kuźniak, Prawo międzynarodowe publiczne. Testy. Kazusy. Tablice, Warszawa 2014.

A. Florczak, A. Lisowska (red.), Organizacje międzynarodowe w działaniu, Wrocław 2014.

D. P. Forsythe, B. A. J. Rieffer-Flanagan, The International Committee of the Red Cross: A Neutral Humanitarian Actor, wyd. 2, London–New York 2016.

D. P. Forsythe, The Humanitarians: The International Committee of the Red Cross, Cambridge 2005.

M. Frankowska, Prawo traktatów, Warszawa 2007.

J. Galster, Z. Witkowski, Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, Toruń 2002.

L. Garlicki (red.),Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I. Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010.

L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom II. Komentarz do artykułów 19–59 oraz do Protokołów dodatkowych, Warszawa 2011.

P. Gas, W. Unge (red.), Wymiar Wschodni NATO, Kraków 2006.

I. Gawłowicz, Wybrane organizacje międzynarodowe, Szczecin 1998.

R. Geiß, A. Zimmermann, S. Haumer (red.), Humanizing the Laws of War – The Red Cross and the Development of International Humanitarian Law, Cambridge 2017.

L. Gelberg, Zarys prawa międzynarodowego, Warszawa 1979.

J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toruń 1999.

W. Gizicki (red.), Organizacje międzynarodowe wobec politycznych i społecznych problemów świata, Toruń 2012.

K. Głuszyńska, K. Lankosz (red.), Rada Europy – 60 lat na rzecz jedności europejskiej, Bielsko-Biała 2009.

W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2015.

G. Grabowska, Funkcjonariusze międzynarodowi, Katowice 1988.

B. Gronowska, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010.

T. Grzeszczyk, Organizacje międzynarodowe. Poradnik metodyczny, Warszawa 1997.

H. Haug, Humanity for All. The International Red Cross and Red Crescent Movement, Berne–Stuttgart–Vienna 1993.

M. Herdegen, Völkerrecht, München 2006.

S. Hopgood, Keepers of the Flame: Understanding Amnesty International, New York 2006.

K. Ipsen, Völkerrecht, München 2004.

M. Jabłoński, S. Jarosz-Żukowska, Prawa człowieka i systemy ich ochrony. Zarys wykładu, Wrocław 2004.

J. Jaskiernia (red.), Wpływ standardów międzynarodowych na rozwój demokracji i ochronę praw człowieka. T. 2, Warszawa 2013.

J. Jaskiernia, Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, Warszawa 2000.

W. de Jonge, B. McGonigle Leyh, A. Mihr, L. van Troost (red.), 50 Years of Amnesty International – Reflections and Perspectives, Utrecht 2011.

J. Kaczmarek, Rada Europy, Wrocław 2002.

K. Karski, Osoba prawna prawa wewnętrznego jako podmiot prawa międzynarodowego, Warszawa 2009.

H. Keller, A. Stone Sweet, A Europe of Rights: The Impact of the ECHR on National Legal Systems, Oxford 2008.

H. Kelsen, The Law of the United Nations, A Critical Analysis of Its Fundamental Problems, wyd. 1, London 1951.

M. M. Kenig-Witkowska (red.), Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa 2015.

R. Kicker, M. Möstl, Standard-setting through monitoring? The role of Council of Europe expert bodies in the development of human rights, Strasburg 2012.

A. Klafkowski, Encyklopedia prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1976.

T. E. J. Kleinsorge (red.), Council of Europe (CoE), Alphen aan den Rijn 2015.

Z. M. Klepacki, Organy organizacji międzynarodowych, Warszawa 1973.

Z. M. Klepacki, Rada Europy, Białystok 1991.

K. Kocot, Organizacje międzynarodowe. Systematyczny zarys zagadnień prawa międzynarodowego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971.

M. Kolb, The European Union and the Council of Europe, New York 2013.

S. Koziej, Strategie bezpieczeństwa NATO i UE, Warszawa 2008.

G. Krawiec, Europejskie prawo administracyjne, Warszawa 2009.

K. Kubiak, P. Mickiewicz (red.), NATO w dobie transformacji. Siły zbrojne w transatlantyckim systemie bezpieczeństwa początku XXI wieku, Toruń 2008.

R. Kupiecki, NATO u progu XXI wieku, Warszawa 2000.

R. Kupiecki, Od Londynu do Waszyngtonu. NATO w latach dziewięćdziesiątych, Warszawa 1998.

R. Kupiecki, Siła i solidarność. Strategia NATO 1949–1989, Warszawa 2012.

B. Kuźniak, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2012.

B. Kuźniak, Przestrzeń operacyjna prawa międzynarodowego publicznego. Perspektywa polska, Warszawa 2012.

B. Kuźniak (red.), Sądy i trybunały oraz pozasądowe sposoby załatwiania sporów międzynarodowych. Perspektywa polska, Warszawa 2015.

B. Kuźniak, A. Capik, Traktat Amsterdamski. Komentarz. Tom 1, Warszawa 2000.

B. Kuźniak, A. Capik, Traktat Amsterdamski. Komentarz. Tom 2, Warszawa 2001.

B. Kuźniak, A. Capik, Traktat Nicejski. Komentarz, Warszawa 2002.

R. Kuźniar et al., Bezpieczeństwo międzynarodowe, Warszawa 2012.

K. Lankosz, Interpretacja statutów organizacji międzynarodowych, Kraków 1985.

K. Lankosz (red.), Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, Dęblin 2006.

K. Lankosz (red.), Traktat o Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2003.

E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006.

E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia, cele, działalność, Warszawa 2001.

J. Lindley-French, The North Atlantic Treaty Organization: The Enduring Alliance, London–New York 2006.

A. Łazowski, A. Zawidzka, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2011.

E. Łaźniewska, P. Deszczyński (red.), Kompendium wiedzy o organizacjach międzynarodowych, Warszawa 2011.

T. Łoś-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, Wrocław 2009.

H. Machińska (red.), 60 lat Rady Europy: tworzenie i stosowanie standardów prawnych, Warszawa 2009.

A. J. Madera, Organizacje międzynarodowe – wybrane zagadnienia, Kraków–Rzeszów 2006.

J. Machowski, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 1956.

M. Marcinko, P. Łubiński, Wybrane zagadnienia z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego, Kraków 2009.

M. Marszałek, Operacje reagowania kryzysowego NATO. Istota – uwarunkowania – planowanie, Warszawa 2013.

J. Menkes (red.), Prawo międzynarodowe – problemy i wyzwania. Księga pamiątkowa prof. Renaty Sonnenfeld-Tomporek, Warszawa 2006.

J. Menkes, A. Wasilkowski, Organizacje międzynarodowe. Prawo instytucjonalne, Warszawa 2010.

J. Menkes, A. Wasilkowski, Organizacje międzynarodowe. Wprowadzenie do systemu, Warszawa 2004.

C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 2000.

C. Mik, W. Czapliński, Traktat o Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2005.

B. Mikołajczak, J. Nowakowska-Małusecka (red.), Prawo organizacji międzynarodowych wobec problemów współczesnego świata. Księga Jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Genowefie Grabowskiej, Bydgoszcz–Katowice 2014.

A. Mowbray, Cases, Materials, and Commentary on the European Convention on Human Rights, Oxford 2012.

S. E. Nahlik, Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, z. 1, Kraków 1981.

S. E. Nahlik, Wstęp do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1967.

J. Nęcki, L. Górniak, J. Rosiński, Negocjacje w Unii Europejskiej, Kraków 2001.

M. Niełaczna, Europejski Komitet Zapobiegania Torturom. Między kontrolą a standaryzacją, Warszawa 2010.

J. Nowakowska-Małusecka (red.), New Challenges for International Organizations, Katowice 2016.

J. Nowakowska-Małusecka, Odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie popełnione w byłej Jugosławii i w Rwandzie, Katowice 2000.

M.A. Nowicki (op.), Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2010, Warszawa 2011.

M.A. Nowicki (op.), Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 2012, Warszawa 2013.

M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wyd. VI, Warszawa 2013.

E. J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986.

P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne. Zarys wykładów, wyd. 2, Warszawa 2010.

S. Parzymies, I. Popiuk-Rysińska (red.), Udział Polski w organizacjach międzynarodowych, Warszawa 2012.

M. Perkowski, Podmiotowość prawa międzynarodowego współczesnego uniwersalizmu w złożonym modelu klasyfikacyjnym, Białystok 2008.

M.J. Peterson, The UN General Assembly, London–New York 2006.

J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2004.

M. Pietraś, J. Olchowski (red.), NATO w pozimnowojennym środowisku (nie)bezpieczeństwa, Lublin 2011.

M. Pietraś, K. A. Wojtaszczyk, Rola Organizacji Narodów Zjednoczonych w kształtowaniu ładu międzynarodowego, Warszawa 2017.

X. Pinon, Le Conseil de l’Europe. Une organisation au service de l’homme, Paris 2011.

Repertory of Practice of United Nations Organs.

Repertory of Practice of United Nations Organs Supplement No. 10 (2000–2009).

V. Ritterberger, B. Zangl, A. Kruck, Intergational Organization, New York 2012.

Z. Rybicki (red.), Mała encyklopedia prawa, Warszaw.a 1980.

D. Sarooshi, International Organizations and Their Exercise of Sovereign Power, Oxford 2005.

M. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, wyd. 3, Warszawa 2011 [2006].

H. G. Shermers, N. M. Blokker, International Institutional Law. Unity within Diversity, ­Leiden–Boston 2011.

L. Sievers, S. Daws, The Procedure of the UN Security Council, Oxford 2014.

J. Sozański, Prawo traktatów. Zarys współczesny, Warszawa–Poznań 2008.

O. C. Stoetzer, The Organization of American States, New York 1993.

J. Symonides (red.), Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, Warszawa 2006.

R. Szafarz, Sukcesja państw w odniesieniu do traktatów we współczesnym prawie międzynarodowym, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1982.

J. Tyranowski, Sukcesja państw a traktaty w sprawie granic, Poznań 1979.

D. Weistock (ed.), Global Justice, Global Institutions, Calgary 2007.

R. Weyler, Greenpeace: The Inside Story. How a Group of Ecologists, Journalists and Visionaries Changed the World, New York 2004.

J. Worrall, International Institutions of the Middle East: The GCC, Arab League and Arab Maghreb Union, New York 2017.

I. Wróbel, Organizacje i ugrupowania międzynarodowe wobec wyzwań XXI wieku. Multilateralna współpraca państw w świecie postzimnowojennym, Wrocław 2006.

A. Wyrozumska, Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006.

S. Zarychta, Doktryny i Strategie NATO 1949–2012, Gdynia 2012.

S. Zarychta, Struktury militarne NATO, Warszawa 2013.

R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008.

P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012.

С. Егоров (red.), Международное право. Учебник, Москва 2014.

Ważniejsze strony internetowe

Amnesty International

www.amnesty.org

Greenpeace

www.greenpeace.org

Human Rights Watch

Międzynarodowa Rada Nauki / International Council for Science

Międzynarodowe Towarzystwo Nauk Politycznych / International Political Science Association

Rotary International, Rotary Foundation 

Rotary International, Rotary Foundation – strona informacyjna Rotary w Polsce

Przedmowa

Oddajemy do Państwa rąk piąte wydanie opracowania „Organizacje międzynarodowe” stanowiącego wynik naszych wieloletnich doświadczeń w nauczaniu przedmiotu prawo międzynarodowe publiczne i przedmiotu organizacje międzynarodowe oraz międzynarodowe prawo humanitarne na różnych wydziałach i kierunkach.

Niniejsze wydanie ma charakter zmieniony (poprzednie wydania książki ukazywały się w serii: Skrypty Becka), zostało nie tylko uaktualnione, ale także istotnie poszerzone. Zrezygnowano przy tym z publikowania przykładowych testów egzaminacyjnych, tablic oraz wyciągu z aktów prawnych, na rzecz uzupełnienia opracowania o szczegółowsze omówienie niektórych kwestii oraz o charakterystykę kolejnych organizacji międzynarodowych.

Celem publikacji jest nie tylko zaprezentowanie wybranych organizacji międzynarodowych, ale jednocześnie ogólne scharakteryzowanie organizacji międzynarodowej jako podmiotu prawa międzynarodowego.

Poruszona tematyka stanowi autorski – podyktowany głównie kryterium przydatności dydaktycznej – wybór zarówno zagadnień ogólnych, jak i w zakresie doboru prezentowanych międzynarodowych struktur i obowiązujących w nich procedur. Dająca się zauważyć dysproporcja w szczegółowości omówienia danych organizacji międzynarodowych także wynika z przyczyn dydaktycznych, a konkretnie z zamiaru bardziej detalicznego omówienia wątków mniej eksploatowanych w publikacjach podręcznikowych z zakresu prawa międzynarodowego i europejskiego oraz z dążenia Autorów do maksymalnego dopasowania niniejszego opracowania do modułów uniwersyteckich wykładanych przez nich, co – pozostaje mieć nadzieję – nie odbiera książce pewnej uniwersalności.

Część pierwsza stanowi próbę zdefiniowania i sklasyfikowania organizacji międzynarodowych oraz ukazania wspólnych prawideł rządzących ich funkcjonowaniem. Część ta zawiera także zarys historii ewolucji organizacji międzynarodowych.

Część druga obejmuje omówienie funkcjonowania wybranych międzynarodowych organizacji międzyrządowych, m.in. Organizacji Narodów Zjednoczonych, Unii Europejskiej, Rady Europy i innych, jak również wybranych organizacji o charakterze pozarządowym.

Część trzecia: gry edukacyjne, ma szczególny charakter, albowiem stanowi wynik wspólnej pracy Autorów ze studentami. Element ten jednocześnie, przez samą swą formę wydaje się uatrakcyjniać opracowanie poprzez wzbogacenie go o przyjemny – niemal rozrywkowy – sposób utrwalania i wzbogacania wiedzy. Autorzy podręcznika pragną w tym miejscu wyrazić szczególne podziękowanie Studentowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego – Leszkowi Lewandowskiemu za koordynowanie wspólnych działań oraz prace edytorskie.

Niniejszy podręcznik przygotowany został głównie z myślą o studentach wydziałów prawa i wydziałów politologicznych, jak również wszystkich tych kierunków, na których nauczany jest przedmiot organizacje międzynarodowe i przedmiot prawo międzynarodowe publiczne. Autorzy wyrażają jednak nadzieję, iż książka może okazać się przydatna szerszemu gronu odbiorców, w szczególności prawnikom-praktykom uczestniczącym w obrocie międzynarodowym, dziennikarzom, a także przedstawicielom doktryny różnych dziedzin i dyscyplin.

Autorzy

Kraków, czerwiec 2017 r.

I. Część ogólna

Rozdział I. Rozważania ogólne

Literatura: L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 2011;J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2017; J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu, Olsztyn 2007; R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005; I. Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford 1998; J. Combacau, Droit international public, Paris 1995; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2014; Z. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Warszawa 1999; P. Filipek, B. Kuźniak, Prawo międzynarodowe publiczne. Testy. Kazusy. Tablice, Warszawa 2014; L. Gelberg, Zarys prawa międzynarodowego, Warszawa 1979; J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toruń 1999; W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2015; G. Grabowska, Funkcjonariusze międzynarodowi, Katowice 1988; M. Herdegen, Völkerrecht, München 2006; K. Ipsen, Völkerrecht, München 2004; A. Klafkowski, Encyklopedia prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1976; Z. M. Klepacki, Organy organizacji międzynarodowych, Warszawa 1973; B. Kuźniak, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2012; K. Lankosz, Interpretacja statutów organizacji międzynarodowych, Kraków 1985; E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia, cele, działalność, Warszawa 2001; A. Łazowski, A. Zawidzka, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2011; E. Łaźniewska, P. Deszczyński (red.), Kompendium wiedzy o organizacjach międzynarodowych, Warszawa 2011; T. Łoś-Nowak (red.), Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, Wrocław 2009; J. Menkes, A. Wasilkowski, Organizacje międzynarodowe. Prawo instytucjonalne, Warszawa 2010; S. E. Nahlik, Prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe, z. 1, Kraków 1981; S. E. Nahlik, Wstęp do nauki prawa międzynarodowego, Warszawa 1967; E. J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986; J. Pieńkos, Prawo międzynarodowe publiczne, Kraków 2004; V. Ritterberger, B. Zangl, A. Kruck, International Organization, New York 2012; M. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa 2011.

§ 1. Organizacja międzynarodowa, prawo organizacji międzynarodowych – definicje

Organizację międzynarodową, stosując pewne uproszczenie, zdefiniować moż­na jako zrzeszenie co najmniej trzech podmiotów utworzone dla realizacji wspólnego celu, który ma charakter międzynarodowy bądź jest realizowany poprzez działalność międzynarodową1.

Podstawą funkcjonowania organizacji międzynarodowej jest jej umowa zało­życielska, czyli statut, w którym przesądza się najważniejsze kwestie dotyczące ­danej organizacji. Statut zazwyczaj określa cele i zadania organizacji, prawa i obowiązki członków, strukturę organizacji (poszczególne organy i ich kompetencje) oraz siedzibę.

Prawo organizacji międzynarodowych to ogół norm prawnych regulujących tworzenie i funkcjonowanie organizacji międzynarodowych tzw. międzyrządowych, a więc zrzeszających głównie państwa.

Prawo organizacji międzynarodowych zasadniczo stanowi jeden z działów pra­wa międzynarodowego publicznego obok takich działów, jak w szczególności: pra­wo traktatów, prawo dyplomatyczne i konsularne, prawo humanitarne, prawo mo­rza, prawo lotnicze, prawo kosmiczne, prawo praw człowieka czy prawo rozwiązywania i rozstrzygania sporów międzynarodowych.

Prawo międzynarodowe publiczne najogólniej i najprościej zdefiniować można jako ogół norm prawnych obowiązujących w stosunkach między jego podmiotami.

Lista podmiotów tej specjalności prawa jest przy tym wciąż przedmiotem debaty w piśmiennictwie. Za niekwestionowane podmioty prawa międzynarodowego publicznego, tj. uznane za takie przez znakomitą większość doktryny, można niemniej przyjąć: pań­stwa, państwa instatu nascendi (narody walczące o niepodległość, strony wojujące, powstańców), Zakon Kawa­lerów Maltańskich, Stolicę Apostolską oraz międzyrządowe organizacje między­narodowe.

§ 2. Klasyfikacja organizacji międzynarodowych2

1. Organizacje rządowe, pozarządowe i mieszane

Najczęściej spotykanym podziałem organizacji międzynarodowych jest podział na organizacje rządowe i pozarządowe, względnie – w bardziej skomplikowanej wersji tej klasyfikacji – podział na organizacje rządowe, pozarządowe i mieszane.

Dominującym kryterium tego podziału jest skład członkowski organizacji.

Organizacja rządowa (GO – Governmental Organization) zrzesza państwa względ­nie państwa i ewentualnie obok państw również organizacje między­naro­dowe.

Organizacja pozarządowa (NGO – NonGovernmental Organization) zrzesza natomiast osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub/i związki tych osób. Członkami organizacji pozarządowych mogą być obok ww. podmiotów również państwa lub ich organy.

Część doktryny ujmuje rzecz w ten sposób, iż wyróżnia organizacje:

1) rządowe, tj. zrzeszające państwa lub wyjątkowo obok państw również organizacje międzynarodowe;

2) pozarządowe, tj. zrzeszające osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub/i związki tych osób;

3) mieszane (o mieszanym składzie członkowskim) zrzeszające osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub/i związki tych osób oraz obok tych pod­miotów również państwa lub ich organy.

W sposób względnie całościowy organizację rządową można scharakteryzować następująco:

1) organizacja ma trwały charakter, czym w szczególności różni się od konferencji międzynarodowej;

2) członkami organizacji są państwa lub wyjątkowo obok państw również orga­nizacje międzynarodowe;

3) podstawą funkcjonowania organizacji jest jej statutbędący wielostronną umową międzynarodową;

4) organizacja posiada stałe organy wyposażone w kompetencje określone w statucie;

5) członkowie organizacji działają dla realizacji wspólnych celów.

Organizację pozarządową można natomiast scharakteryzować następująco:

1) ma trwały charakter, czym w szczególności różni się od konferencji międzynarodowej;

2) zrzesza osoby fizyczne lub/i osoby prawne lub/i związki tych osób, członkowie powinni przy tym posiadać obywatelstwo różnych państw lub siedziby w różnych państwach, podmioty te powinny być przynajmniej trzy;

3) podstawą funkcjonowania organizacji jest jej statut będący aktem prawnym o charakterze porozumienia prywatnego;

4) posiada stałe organy wyposażone w kompetencje określone w statucie;

5) członkowie organizacji działają dla realizacji wspólnych celów, cele te jednak po­winny mieć charakter międzynarodowy lub być realizowane przez dzia­łalność mię­dzynarodową, aby w ogóle dana organizacja mogła być uznana za organizację międzynarodową.

Jak wynika z powyższego, GO i NGO mają dwie cechy wyraźnie je od siebie ­odróżniające (skład członkowski oraz charakter prawny statutu) oraz trzy cechy ­wspólne (trwały charakter, stałe organy, realizacja określonego celu).

Terminów: „organizacja rządowa”, „organizacja międzyrządowa”, „organizacja państwowa”, „organizacja międzypaństwowa”, „organizacja publiczna” można uży­wać zamiennie.

Zamiennie również można używać terminów: „organizacja pozarządowa”, „organizacja niepaństwowa”, „organizacja prywatna”.

2. Organizacje globalne i partykularne

Kryterium tego podziału jest zakres podmiotowy, czyli inaczej zasięg członkowski organizacji.

Organizacje globalne (światowe) to takie, które są nastawione na objęcie swym członkostwem wszystkich państw świata.

Organizacje partykularne to takie, które nie mają podobnego dążenia.

Klasycznym przykładem organizacji powszechnej jest Organizacja Narodów Zjednoczonych. Dość często mówi się nawet, że Karta NZ stanowi quasi-kon­stytucję całej społeczności międzynarodowej. Można znaleźć przynajmniej trzy ­argumenty na poparcie tej tezy:

1. Zasady zawarte w art. 2 Karty NZ, czyli zasady, według których powinni ­postępować członkowie oraz sama organizacja, takie jak:

a) suwerenna równość wszystkich państw;

b) wykonywanie zobowiązań w dobrej wierze;

c) załatwianie sporów międzynarodowych środkami pokojowymi;

d) powstrzymywanie się w stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby i używania siły;

e) nieinterweniowanie w sprawy, które ze swej istoty należą do kompetencji we­­wnętrznej któregokolwiek państwa

są zasadami, na których opiera się funkcjonowanie całej społeczności międzynaro­dowej, a nie tylko państw członkowskich ONZ.

2. Oddziaływanie i kompetencja ONZ sięga niekiedy poza jej skład człon­kowski, w szczególności art. 2 ust. 6 Karty NZ mówi: „Organizacja zapewni, aby ­państwa, które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasa­dami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”3.

3. Zobowiązania wynikające z Karty NZ, podobnie jak konstytucyjne, są zo­bo­wiązaniami wyższego rzędu i wyżej stoją od pozostałych w hierarchii norm umownego prawa międzynarodowego. Artykuł 103 Karty NZ mówi: „W razie sprzecz­ności między zobowiązaniami członków ONZ wynikającymi z niniejszej Karty a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiegokolwiek innego porozumienia międzyna­rodowego przeważają zobowiązania wynikające z niniejszej Karty”. Liczne traktaty respektują i potwierdzają ową hierarchię norm. I tak np. art. 30 KWPT, regulujący stosowanie kolejnych umów międzynarodowych dotyczących tego samego zagadnienia i ustanawiający w odniesieniu do traktatów ogólną zasadę: prawo póź­niejsze uchyla wcześniejsze, jednocześnie mówi, że dzieje się tak „z zastrzeżeniem posta­no­wień art. 103 Karty Narodów Zjednoczonych (...)”. Podobnie art. 7 Paktu Północnoatlantyckiego z 4.4.1949 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 87, poz. 970) stanowi: „Układ niniejszy nie narusza ani nie będzie rozumiany jako naruszający w jakikolwiek sposób przewidziane w Karcie prawa i obowiązki stron, będących członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych, ani też szczególną odpowiedzialność Rady Bezpieczeństwa za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”.

Klasycznym przykładem organizacji partykularnych, a więc niedążących do obję­cia swym zasięgiem wszystkich państw świata, są organizacje regionalne, do ­których na­leżą państwa położone w określonym regionie geograficznym, takie jak w szczególności: UA, LPA czy OPA.

3. Organizacje ogólne i wyspecjalizowane

Kryterium tego podziału jest zakres działalności.

Organizacje ogólne (uniwersalne) to takie, które mają maksymalnie szeroki zakres kompetencji i zajmują się całokształtem stosunków międzynarodowych.

Naj­lepszym przykładem takiej organizacji jest ONZ.

Organizacje wyspecjalizowane (funkcjonalne) to takie, które mają ściśle sprecyzowany zakres kompetencji i zajmują się tylko określonym wycinkiem stosun­ków międzynarodowych.

Przykładem takiej organizacji może być NATO, UNESCO, FAO.

4. Organizacje otwarte, półotwarte i zamknięte

Kryterium tego podziału jest możliwość przystąpienia członków do organizacji.

Członkowie, którzy daną organizację założyli, a więc tacy, którzy uczestniczyli w konferencji założycielskiej (gdzie dyskutowano o celowości utworzenia organizacji oraz opracowywano umowę założycielską), a następnie podpisali i ratyfikowali statut, zwani są członkami pierwotnymi4. Obok członków pierwotnych (założy­cieli) wyróżniamy członków wtórnych, czyli takich, którzy do istniejącej już organizacji międzynarodowej przystąpili5. Nie każda organizacja międzynarodowa przewiduje możliwość pozyskania członków wtórnych.

Organizacja międzynarodowa otwarta to taka, do której przystąpić może każde państwo.

Organizacja międzynarodowa półotwarta to taka, do której mogą przystąpić tylko państwa spełniające określone kryteria selekcji. Kryteria te bywają bardzo różnie sformułowane. Często spotykanym kryterium jest położenie w danym regionie geograficznym. Równie często spotyka się warunki w postaci prowadzenia określo­nej produkcji czy świadczenia określonych usług, a także kryteria ustrojowe.

Organizacja międzynarodowa zamknięta to taka, do której nie można przy­stąpić, a więc taka, która z założenia ma zrzeszać tylko członków założycieli, albo taka organizacja półotwarta, do której przystąpili już wszyscy spełniający określone warunki.

5. Organizacje tradycyjne i ponadpaństwowe

Kryterium tego podziału jest stopień władzy organizacji nad państwami człon­kowskimi.

Organizacje tradycyjne(klasyczne) to takie, które nie mają kompetencji do podejmowania decyzji obowiązujących bezpośrednio na terytorium państw członkowskich. Organizacje te uchwalają albo wyłącznie zalecenia, albo do zastosowania stworzonych przez nie norm międzynarodowoprawnych potrzebna jest transformacja tych norm do wewnętrznego systemu prawnego poszczególnych państw członkowskich.

Organizacje ponadpaństwowe(ponadnarodowe) to takie, którym państwa członkowskie z góry przekazały część swoich praw suwerennych.

Doskonałym przykładem jest tutaj Unia Europejska.

6. Organizacje koordynujące i integrujące

Kryterium tego podziału są cele i skutki działania organizacji.

Organizacje koordynujące to takie, których celem jest intensywna współpraca międzypaństwowa w danej dziedzinie.

Organizacje integrujące to takie, które nie opierają się na tradycyjnej współpracy międzypaństwowej, ale swoim działaniem prowadzą do przemian strukturalnych w systemie prawnym i ekonomice państw członkowskich w ten sposób, że wpro­wadzając zunifikowane rozwiązania, budują wspólną przestrzeń prawną i wspólny organizm gospodarczy obejmujący zrzeszone państwa.

Przykładem takiej organizacji jest Unia Europejska.

7. Inne podziały organizacji międzynarodowych

Często spotykanym podziałem organizacji międzynarodowych jest wyodrębnianie organizacji wyspecjalizowanych w ramach jakiejś rodziny organizacji oraz organizacji nieposiadających takiego statusu. Kryterium tego podziału jest po­siadanie lub nieposiadanie specjalnych więzów łączących daną organizację z innymi.

Organizacje można podzielić również według kryterium roli, jaką odgrywają w stosunkach międzynarodowych. Tu wyróżniamy organizacje o dużym znaczeniu, organizacje o małym znaczeniu oraz organizacje martwe.

W oparciu o kryterium jakim jest czas funkcjonowania, dzieli się zaś organizacje na powołane na czas nieokreślony i powołane na czas określony (np. EWWiS została utworzona na okres lat 50).

W doktrynie można znaleźć również inne bardziej lub mniej przydatne kryteria klasyfikacji organizacji międzynarodowych, wśród których można wymienić np. przedmiot działania organizacji (organizacje polityczne, wojskowe, gospodarcze, kultury itd.) oraz kryterium ustrojowe (np. przebrzmiały już podział na organizacje socjalistyczne i kapitalistyczne).

§ 3. Organizacja międzynarodowa – uczestnik społeczności międzynarodowej

Działalność organizacji międzynarodowych w pewnej mierze kształtuje i współtwo­rzy stosunki międzynarodowe.

Stosunki międzynarodowe to zależności i relacje zachodzące między uczestnikami społeczności międzynarodowej.

Społeczność międzynarodowa jest pojęciem używanym w dwóch lub nawet w trzech znaczeniach.

Społeczność międzynarodowa rozumiana szeroko (społeczność międzynarodowa sensu largo) to ogół uczestników sto­sunków międzynarodowych, czy mówiąc bardziej obrazowo, ogół aktorów sceny ­międzynarodowej. Na społeczność tę składają się państwa i inne podmioty prawa międzynarodowego publicznego, takie jak w szczególności narody walczące o nie­podległość, Stolica Apostolska i międzyrządowe organizacje międzynarodowe, jak również inni uczestnicy stosunków międzynarodowych, tacy jak m.in. międzynarodowe korporacje handlowe i przemysłowe, związki partii politycznych, kościoły i oczywiście pozarządowe organizacje międzynarodowe, a nawet pod pewnymi warunkami i w pewnym zakresie jednostki/osoby fizyczne6.

Społeczność międzynarodowa rozumiana wąsko (społeczność międzynarodowa sensu stricto) to ogół państw suwerennych i ogół międzyrządowych organizacji międzynarodowych.

Społeczność międzynarodowa ujmowana średnio/umiarkowanie to ogół podmiotów prawa międzynarodowego publicznego, przy czym gdy operuje się terminem społeczność międzynarodowa bez żadnego bliższego określenia, to można przyjąć, iż chodzi właśnie o rozumienie umiarkowane czyli podmioty prawa międzynarodowego publicznego.

Społeczność międzynarodowa rozumiana wąsko i rozumiana umiarkowanie charakteryzuje się, zarówno w po­równaniu ze społecznością międzynarodową rozumianą szeroko, jak i w porównaniu ze społecznością wewnętrzną poszczególnych państw, małą liczbą ­członków. Społeczność wewnętrzna typowego państwa jest liczona w milionach, zaś społeczność międzynarodowa to głównie ogół państw i międzyrządowych organizacji międzynarodowych, a zatem społeczność liczona w setkach. Przy czym warto zaznaczyć, że samych organizacji pozarządowych jest ­obecnie wielokrotnie więcej niż organizacji międzyrządowych (tych ostatnich działa co najmniej 350).

Konkludując należy stwierdzić, że międzynarodowe organizacje między­rządo­we są uczestnikami społeczności międzynarodowej rozumianej wąsko (i tym samym również rozumianej umiarkowanie oraz szeroko), natomiast międzynarodowe organizacje pozarządowe są uczestnikami wyłącznie społeczności międzynarodowej rozumianej szeroko i nie mieszczą się w społeczności rozumianej średnio i rozumianej wąsko.

§ 4. Organizacja międzynarodowa – podmiot prawa międzynarodowego

Zagadnienie podmiotowości międzynarodowoprawnej należy do bardziej spornych w nauce prawa międzynarodowego. Jak już wspomniano, można przyjąć, że obecnie niekwestio­nowanymi, tj. uznanymi za takie przez ogół doktryny, podmiotami prawa mię­dzynarodowego publicznego są: państwa, państwa in statu nascendi (głównie narody walczące o niepodległość), Zakon Kawalerów Maltańskich, Stolica Apostolska oraz mię­dzyrządowe organizacje międzynarodowe. Część autorów przytacza również pewne argumenty świadczące o podmiotowości osób fizycznych, co budzi kontrowersje, oraz o podmiotowości niektórych osób prawnych (pod­mio­tów gospodarczych).

Na podmiotowość międzynarodowoprawną składa się zdolność prawna, czyli zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, oraz zdolność do działań praw­nych, czyli zdolność do wywoływania skutków prawnych.

Obecnie nie budzi wątpliwości to, że podmioty prawa międzynarodowego pu­blicznego nie zajmują jednakowej pozycji w systemie prawa oraz posiadają zróż­nicowany zakres zdolności prawnej i zdolności do działań prawnych.

Można wyróżnić dwa rodzaje podmiotowości międzynarodowoprawnej, mianowicie podmiotowość pierwotną i pełną (taką mają państwa) oraz podmiotowość pochodną i ograniczoną (taką mają pozostałe podmioty prawa międzynarodowego publicznego, w tym międzyrządowe organizacje międzynarodowe).

Podmiotowość międzyrządowych organizacji międzynarodowych została na­dana przez państwa członkowskie i ma określony przez nie zakres.

Istnienie organizacji międzynarodowej zależy od woli państw ją tworzących. ­Organizacja międzynarodowa powstanie, jeżeli państwa zdecydują, iż organizacja jest zdolna do bycia podmiotem określonych praw i obowiązków, oraz że ma zdol­ność wywoływania własnym działaniem skutków prawnych. Podmiotowość organizacji ma więc charakter pochodny, a nie pierwotny.

Zakres zdolności organizacji do działań prawnych wynika z postanowień statutu, z celów, jakie postawiono organizacji, i z jej kompetencji. Zakres zdolności wywo­ływania skutków prawnych przez daną organizację nie jest identyczny z zakresem zdolności wywoływania skutków prawnych przez państwo. Poszczególne organizacje też nie mają takiego samego, lecz różniący się od siebie zakres zdolności do działań prawnych. Zdolność organizacji międzynarodowych do działań prawnych jest w stosunku do zdolności państwa ograniczona, przy czym ograniczenie to ma różny zakres w odniesieniu do poszczególnych organizacji.

Konkludując, należy stwierdzić, że podmiotowość organizacji między­na­ro­­do­wych wywodzi się z woli państw ją tworzących, a więc ma charakter pochodny, oraz że jest ograniczona funkcją, jaką według statutu ma pełnić dana organizacja.

Statuty organizacji międzynarodowych stosunkowo rzadko zawierają wyraźne postanowienia przyznające organizacji podmiotowość międzynaro­do­wo­prawną, czę­ściej wynika ona z regulacji określających zakres praw i obowiązków organizacji. I tak np. ONZ nie ma w swym statucie wyraźnego postanowienia, iż posiada wa­lor podmiotowości.

Atrybutami podmiotowości organizacji międzynarodowej, po­dobnie jak pod­miotowości państwa, są:

1) ius tractatuum (prawo zawierania umów międzynarodowych);

2) ius legationis (prawo legacji biernej i czynnej), czyli prawo przyjmowania i wy­syłania przedstawicieli dyplomatycznych;

3) ius standi (prawo występowania z roszczeniami międzynarodowymi oraz obowiązek ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej).

Umowy założycielskie poszczególnych organizacji międzynarodowych zawierają cza­sa­mi postanowienia, mocą których dana organizacja ma osobowość prawną w świetle prawa wewnętrznego jej państw członkowskich. I tak np. art. 104 Karty NZ mówi: „Organizacji przysługiwać będzie na terytorium każdego z jej członków taka zdolność do działań praw­nych, jaka może być potrzebna do wykonywania jej funkcji i urzeczywistniania ­celów”.

§ 5. Utworzenie organizacji międzynarodowej

Międzynarodowa organizacja międzyrządowa (GO), co do zasady, powstaje poprzez zawarcie przez państwa, ewentualnie również inne międzynarodowe organizacje międzyrządowe, wielostronnego traktatu (umowy międzynarodowej) zwanego umową założycielską lub statutem organizacji. Czasami można też spotkać termin „akt konstytucyjny”.

Międzynarodowa organizacja pozarządowa (NGO) powstaje poprzez zawarcie przez osoby fizyczne, ewentualnie również/lub osoby prawne, ewentualnie rów­nież/lub związki tych osób porozumienia o charakterze prywatnoprawnym zwanego umową założycielską lub statutem organizacji.

Można wskazać przypadki funkcjonowania w społeczności międzynarodowej organizacji międzyrządowych (GO), które powstały w inny sposób niż zawarcie traktatu będącego statutem organizacji (np. Rada Nordycka została powołana poprzez uchwalone w 1952 r. przez parlamenty państw członkowskich jednoczesne rezo­lucje7). Zasada jest jednak taka, że międzyrządowa organizacja międzynarodowa ­powstaje poprzez zawarcie traktatu założycielskiego/statutu.

Najczęściej spotykana procedura założenia organizacji międzyrządowej (GO) przedstawia się następująco8:

1. Pojawia się inicjatywa utworzenia organizacji międzynarodowej. Z inicjatywą taką występuje:

a) pojedyncze państwo,

b) nieformalna grupa państw,

c) istniejąca już inna organizacja międzynarodowa,

d) osoba fizyczna lub prawna, lub grupa takich osób.

W ostatnim przypadku mamy w zasadzie do czynienia wyłącznie z pomy­sło­dawcą, zaś inicjatywa utworzenia organizacji musi zostać przejęta przez twór posiadający podmiotowość międzynarodowoprawną.

2. Inicjator wykonuje następujące obowiązki:

a) opracowuje wstępny projekt statutu organizacji,

b) ustala listę uczestników konferencji założycielskiej będących potencjalnymi człon­kami organizacji,

c) organizuje konferencję założycielską.

W celu wykonania wyżej wymienionych obowiązków inicjatorzy często po­wołują specjalny tymczasowy organ lub wykorzystują organ/organy funkcjonującej już innej organizacji międzynarodowej.

3. Odbywa się konferencja założycielska, na której ma miejsce dyskusja nad projektem statutu zakończona jego uchwaleniem. Zgodnie z art. 9 ust. 2 KWPT przyjęcie tekstu traktatu na konferencji międzynarodowej następuje poprzez głosowanie, większością 2/3 państw obecnych i biorących udział w głosowaniu, chyba że taką samą większością postanowią one zastosować inną regułę. Zatem, co do zasady, ­przyjęcie statutu ma miejsce w głosowaniu i następuje większością 2/3.

Po przyjęciu statutu nowo tworzonej organizacji międzynarodowej następuje jego podpisanie i ratyfikowanie.

Proces utworzenia organizacji9 wieńczy zebranie się jej organu naczelnego na pierwszej sesji.

Do traktatu będącego statutem organizacji międzynarodowej z reguły zgłaszanie zastrzeżeń nie jest dopuszczalne. Jeżeli jednak dana umowa założycielska nie zawiera żadnych postanowień dotyczących zgłaszania zastrzeżeń do niej, wówczas zgodnie z art. 20 ust. 3 KWPT zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez kompetentny ­organ tej organizacji. Występuje tu pewna odmienność w stosunku do typowej procedury przyjmowania zastrzeżeń, albowiem w przypadku traktatu, który nie jest statutem organizacji międzynarodowej, zastrzeżenia przyjmowane są przez pozostałe umawiające się strony.

Budowa statutu międzyrządowej organizacji międzynarodowej przypomina bu­dowę statutu spółki, partii politycznej, fundacji czy stowarzyszenia – tj. osób prawnych, które funkcjonują na podstawie ustawodawstw wewnętrznych w poszcze­gólnych państwach.

Statut zazwyczaj zbudowany jest z postanowień, które można pogrupować w następujące części:

a) wstęp (mniej lub bardziej ozdobny i uroczysty),

b) cele i zadania organizacji,

c) prawa i obowiązki członków,

d) struktura organizacji (organy i ich kompetencje),

e) siedziba organizacji,

f) czas trwania organizacji, jeżeli jest ograniczony (np. EWWiS założono na 50 lat).

Do statutu mogą być dodane załączniki, np. regulaminy poszczególnych organów organizacji.

§ 6. Struktura organizacji międzynarodowych

Organizacja międzynarodowa zazwyczaj posiada swoje wewnętrzne jednostki nazywane organami, niemniej mogą istnieć i inne jednostki organizacyjne organizacji, a są to: agencje i programy. Organy są takimi częściami składowymi organizacji, które są od niej znacznie bardziej zależne niż agencje i programy, natomiast programy cechują się większą zależnością od organizacji niż programy. Sprowadza się to do tego, że agencje mogą posiadać członków zewnętrznych względem macierzystej organizacji, zaś programy, co do zasady, nie organizują państw, które do danej organizacji nie należą. Agencje z reguły posiadają własne źródła finansowania, zaś programy mogą, ale nie muszą takich własnych źródeł posiadać. I wreszcie, agencje najczęściej tworzone są drogą zawarcia w odrębnej od statutu organizacji macierzystej umowy założycielskiej, zaś programy bywają powoływane decyzją organu naczelnego organizacji.

Jeżeli zaś chodzi o organy, czyli najbardziej podstawowe jednostki organizacyjne organizacji, to są one zasadniczo wyszczególnione w statucie organizacji i przez ten statut wyposażone w określone kompetencje.

Organizacja międzynarodowa posiada organy wyposażone w kompetencje okre­ś­lone w statucie. Szczegółowy sposób funkcjonowania danych organów zazwyczaj ure­gulowany jest już poza statutem (statut w tej materii zawiera zwykle postanowienia o znacznym stopniu ogólności) w uchwalonych przez organizację regulaminach10.

W doktrynie istnieje rozległa klasyfikacja organów organizacji między­naro­do­wych. Wydaje się, że jednym z bardziej przydatnych podziałów jest następujący podział dokonany według kryterium funkcji na:

1) organy naczelne (podejmujące najważniejsze decyzje);

2) organy zarządzające (o kompetencjach wykonawczych);

3) organy administracyjne (rozmaite sekretariaty);

4) organy kontroli (trybunały obrachunkowe, komisje rewizyjne);

5) organy pokojowego załatwiania i rozstrzygania sporów (sądy stałe, trybunały arbitrażowe, komisje koncyliacyjne, organy mediacyjne);

6) organy konsultacyjne (ułatwiające współpracę wyżej wymienionych organów);

7) organy ekspercko-doradcze.

Według kryterium charakteru prawnego członków można zaś podzielić organy na:

1) organy zrzeszające przedstawicieli państw reprezentowanych przez ich głowy, szefów rządów lub przedstawicieli poszczególnych resortów;

2) organy zrzeszające funkcjonariuszy międzynarodowych;

3) organy zrzeszające przedstawicieli środowisk gospodarczych i społecznych państw członkowskich;

4) organy parlamentarne, zrzeszające deputowanych wybranych bezpośrednio przez ludność państw członkowskich lub przedstawicieli parlamentarzystów państw członkowskich, delegowanych przez parlamenty narodowe;

5) organy mieszane, zrzeszające różne kategorie wymienionych wyżej osób.

Według kryterium liczby członków wyróżnia się:

1) organy plenarne, czyli zrzeszające przedstawicieli wszystkich państw członkowskich;

2) organy o limitowanym składzie członkowskim, jak np. Rada Bezpieczeństwa ONZ.

W oparciu o kryterium ważności organu wyróżnia się:

1) organy główne;

2) organy pomocnicze.

§ 7. Osoby fizyczne w organizacjach międzynarodowych

Osoby fizyczne nie mogą być członkami międzyrządowych organizacji mię­dzy­narodowych, niemniej aktywnie uczestniczą w pra­cy ich organów, będąc czy to de­legatami poszczególnych państw członkowskich (organów, instytucji, określonych środowisk tych państw), czy to obserwatorami ze strony państw nieczłonkowskich (organów, instytucji, określonych środowisk tych państw) oraz pozostałych orga­ni­zacji międzynarodowych i innych osób praw­nych, jak również znawcami okreś­lonej tematyki i ekspertami, z opinii i usług których korzysta organizacja, bądź stanowią personel pomocniczy wykonujący funkcje administracyjno-techniczne, względ­nie są funkcjo­nariuszami międzynarodowymi.

Funkcjonariusz międzynarodowy to osoba mianowana lub wybrana ze względu na swe kwalifikacje zawodowe oraz cechy charakteru przez organ organizacji ­międzynarodowej, gdzie jest na stałe zatrudniona i gdzie pobiera wynagrodzenie. Funkcjonariusz międzynarodowy działa na rzecz i w imieniu organizacji, kierując się wyłącznie jej dobrem. Funkcjonariusz jest niezależny od państw członkowskich, a w szczególności od państwa, którego jest obywatelem, nie może przyjmować ­żadnych instrukcji od rządów państw członkowskich, zaś państwa te powinny po­wstrzymać się od prób wywierania nacisków na funkcjonariuszy.

Klasycznym przykładem funkcjonariuszy międzynarodowych są członkowie Komisji Europejskiej.

Rozdział III. II Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1986 r.

Literatura: J. Barcik, T. Srogosz, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2017;W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2014; M. Frankowska, Prawo traktatów, Warszawa 2007;W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2015; B. Kuźniak, Przestrzeń operacyjna prawa międzynarodowego publicznego. Perspektywa polska, Warszawa 2012;A. Łazowski, A. Zawidzka, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2011;Z. Nęcki, L. Górniak, J. Rosiński, Negocjacje w Unii Europejskiej, Kraków 2001; J. Sozański, Prawo traktatów. Zarys współczesny, Warszawa–Poznań 2008; A. Wyrozumska, Umowy międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006.

§ 10. Prawo traktatów

Prawo traktatów to dział prawa międzynarodowego publicznego, na który składa się ogół norm prawnych regulujących kwestię zawierania umów międzyna­rodowych, ich obowiązywania oraz stosowania.

Normy te mają zarówno charakter zwyczajowy, jak i w dużej mierze zostały skody­fikowane. Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ, już na pierwszej sesji w 1949 r. układając listę tematów, które szczególnie wymagają kodyfikacji, wymieniła wśród nich prawo traktatów. W toku prac Komisji powstał jednak pogląd, że nie wydaje się właściwe, aby „kodeks prawa traktatów” miał sam w sobie przybrać formę traktatu. Poszukiwano jakiejś „bazy niezależnej”, która nie byłaby umo­wą międzynarodową. Ostatecznie zdecydowano, że nie ma przeszkód, by sprawy dotyczące zawierania, obowiązywania i stosowania traktatów były unormowane w formie traktatu. Konwencjami, w których uregulowano gros zagadnień z zakresu prawa traktatów, są:

1) Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 23.5.1969 r., która ma zastoso­wanie do umów międzynarodowych zawieranych między państwami. Konwencja ta weszła w życie w stosunkach międzynarodowych w dniu 27.1.1980 r. Polska przystąpiła do tej konwencji i konwencja ta weszła w życie w odniesieniu do Polski w dniu 1.8.1990 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439, zał.);

2) tzw. II Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 21.3.1986 r., która ma zasto­sowanie do umów międzynarodowych zawieranych między państwami a or­ga­nizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowy­mi1. Konwencja ta nie weszła jeszcze w życie, ale po pierwsze – proces kodyfi­kacyjny możliwie najlepiej ujawnia dotychczasowy stan prawa zwyczajowego, po drugie – konwencja ta stanowi najbardziej autorytatywny wyraz opinio iuris podmiotów prawa międzynarodowego w sprawach traktatów zawieranych przez organizacje międzynarodowe.

Konwencja wiedeńska z 1986 r. zawiera szereg regulacji przeniesionych niemal wprost z Konwencji wiedeńskiej z 1969 r., z tym że odniesionych do traktatów zawieranych przez państwa i organizacje międzynarodowe lub przez same organizacje międzynarodowe. Zagadnienia takie jak: zawarcie i wejście w życie umów, przestrzeganie, stosowanie i interpretacja umów, nie­ważność, wygaśnięcie oraz zawieszenie umów, są unormowane przez Konwencję wiedeńską z 1986 r. analogicznie do rozwiązań zawartych w Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. Konwencja wiedeńska z 1986 r. zachowuje terminologię zastosowaną w Konwencji wiedeńskiej z 1986 r., a nawet ­numerację artykułów. W jej preambule znajduje się sformu­łowanie, że strony uzgodniły tekst tej konwencji, mając na względzie postanowienia Kon­wencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 1969 r. Postanowieniami art. 73 KWPT ’86 zdecydowano natomiast, że w razie gdyby obydwie konwencje mogły znaleźć zastosowanie do tego samego traktatu (do stosunków umownych ­państw stron traktatu zawartego między tymi państwami a organizacją lub organizacjami międzynarodowymi znajdują zastosowanie przepisy Konwencji z 1969 r.2), pierwszeństwo ma Konwencja o prawie traktatów z 1969 r.

§ 11. Definicja traktatu, zdolność do zawierania traktatów

Najogólniej umowę międzynarodową zdefiniować można jako zgodne oświad­czenie dwóch lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, które jest prawotwórcze, przy czym nazwa tak zawartego konkretnego porozumienia nie ma ­znaczenia (w szczególności można zamiennie używać terminów: „umowa mię­dzy­na­ro­dowa”, „traktat”, „konwencja”).

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 1969 r. definiuje umowę jako po­rozumienie międzynarodowe zawarte między państwami w formie pisemnej.

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów między państwami a organizacjami mię­dzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi z 1986 r. rozszerza powyższą definicję w ten sposób, że poprzez traktat rozumie również porozumienie ­zawarte przez jedną lub więcej organizacji międzynarodowych z jednym lub większą liczbą państw, a także porozumienie zawarte między organizacjami mię­dzynarodowymi.

Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 23.5.1969 r. znajduje zastoso­wanie do umów międzynarodowych zawieranych w formie pisemnej między pań­stwami.

II Konwencja wiedeńska o prawie traktatów z 21.3.1986 r. znajduje zastoso­wanie do umów międzynarodowych zawieranych w formie pisemnej między pań­stwami a organizacjami międzynarodowymi oraz między organizacjami międzynarodowymi.

Obydwie wyżej wymienione konwencje uznają istnienie oraz moc prawną trak­tatów zawieranych przez inne niż państwa i organizacje międzynarodowe podmioty prawa międzynarodowego, niemniej takie traktaty oraz traktaty zawarte w formie innej niż pisemna nie są objęte zasięgiem tych konwencji. Co więcej, na ­razie nie są podejmowane wysiłki na rzecz skodyfikowania prawa traktatów zawie­ranych przez inne podmioty niż państwa i organizacje.

Dla porządku należy jeszcze dodać, iż zarówno Konwencja wiedeńska z 1969 r., jak i Konwencja wiedeńska z 1986 r. przez organizację międzynarodową rozumieją wyłącznie organizację międzyrządową.

Warto również zaznaczyć, że w odniesieniu do traktatów statutów organizacji mię­dzynarodowych przepisy Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. znajdują zastosowanie, ponieważ statuty takie są po prostu traktatami zawartymi między państwami w formie pisemnej i nie wymagają odrębnego traktowania.

Według Konwencji wiedeńskiej z 1969 r. zdolność do zawierania traktatów (tzw. ius tractatuum) posiada każde państwo.

Według Konwencji wiedeńskiej z 1986 r. zdolność organizacji międzynarodowej do zawierania tra­kta­tów jest określona przepisami tej organizacji. Zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. j KWPT ’86 sformułowanie „przepisy organizacji” oznacza w szczególności dokumenty założycielskie organizacji oraz przyjęte zgodnie z nimi decyzje i rezolucje, jak również ustaloną praktykę organizacji.

§ 12. Sposoby zawarcia traktatu

Przez zawarcie traktatu rozumie się, po pierwsze, proces, składający się z reguły z kilku etapów, który prowadzi do wyrażenia przez dany podmiot zgody na związanie się umową. Po drugie, przez zawarcie traktatu rozumie się moment wień­czący ten proces, czyli moment ostatecznego wyrażenia przez dany podmiot zgody na związanie się umową.

Na proces zawarcia traktatu składa się kilka etapów, z których pewne muszą wystąpić zawsze (choćby najbardziej skrótowe negocjacje i jakiś akt wyrażenia zgody na związanie się umową), pewne występują zaś dlatego, że tak zdecydowały podmioty zawierające konkretny traktat.

Można wyróżnić dwa tryby zawierania umowy międzynarodowej:

1) tryb prosty,

2) tryb złożony.

Tryb prosty charakteryzuje się tym, że umowa międzynarodowa zostaje zawarta już poprzez podpisanie lub wymianę dokumentów stanowiących umowę.

Tryb złożony charakteryzuje się tym, że podpisanie umowy nie stanowi ostatecznego wyrażenia przez dany podmiot zgody na związanie się umową. Po podpisaniu musi nastąpić jeszcze owo ostateczne wyrażenie zgody. W przypadku państwa jest to ratyfikacja lub zatwierdzenie traktatu, w przypadku organizacji międzynarodowej jest to tzw. akt formalnego potwierdzenia.

Praktyka międzynarodowa wskazuje, że w przypadku gdy nie został wyraźnie ­określony zamiar państwa lub organizacji, w jakim trybie zamierzały one zawrzeć daną umowę, można domniemywać, iż umowa została zawarta w trybie prostym.

Złożony proces zawarcia umowy międzynarodowej składa się z niżej omówionych etapów.

1. Rokowania (negocjacje/pertraktacje)

Celem negocjacji jest uzgodnienie treści umowy i zredagowanie jej tekstu. Negocjacje zdefiniować można jako sekwencję czynności zmierzających do uzyskania możliwie korzystnego rozwiązania negocjowanego problemu. Owa sekwencja czynności to z jednej strony debata negocjacyjna lub wymiana not, z drugiej zaś tzw. akcje towarzyszące, czyli komplementarne w stosunku do głównego nurtu debaty pociągnięcia. Akcje te można podzielić na pozytywne i negatywne, przy czym pozytywne nakierowane są na tworzenie dobrej atmosfery, sprzyjającej osiągnięciu porozumienia (np. poczęstunek, wymiana upominków, wspólna fotografia itp.), zaś negatywne budują atmosferę presji i nacisku, w ten swoisty sposób przyczyniając się do zawarcia porozumienia (np. demonstracje, blokady). Tradycyjnie negocjacje sprowadzają się do debaty lub wymiany not. Najbardziej skróconą formą negocjacji jest wystąpienie z ofertą i jej przyjęcie. Negocjacje kończy przyjęcie ­tekstu umowy, które zasadniczo wymaga zgody wszystkich negocjujących pod­miotów (consensus). Wyjątkowo, gdy rzecz dzieje się na konferencji międzynarodowej, możliwe jest przyjęcie tekstu w drodze głosowania. W procesie zawierania traktatu rokowania, choć w najkrótszej formie (oferta + akcept) występują zawsze.

2. Ustalenie autentyczności tekstu / parafowanie

Czynność ta polega na tym, że pełnomocnicy stron umieszczają pod tekstem umowy swoje parafy (inicjały). Czynność taka nie przesądza jeszcze o wiążącym charakterze tekstu (chyba że wyjątkowo mamy do czynienia z umową zawieraną w trybie prostym przez parafowanie), ale oznacza, że tekst nie może być zmieniony