Około północy ebook

MARIUSZ

CZUBAJ

OKOŁO PÓŁNOCY

Copyright © by Mariusz Czubaj, MMXIX

Wydanie I

Warszawa MMXIX

Niniejszy produkt objęty jest ochroną prawa autorskiego. Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku osobę, która wykupiła prawo dostępu. Wydawca informuje, że wszelkie udostępnianie osobom trzecim, nieokreślonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposób upowszechnianie, upublicznianie, kopiowanie oraz przetwarzanie w technikach cyfrowych lub podobnych – jest nielegalne i podlega właściwym sankcjom.

Na pewno tego, cośmy tu wyczyniali, nie uważał za muzykę. My właściwie też. Nie uważaliśmy tego wyłącznie za muzykę, było to raczej coś jakby świat. Jak przed Chrystusem i po Chrystusie. Co było przed jazzem, tego nawet nie pamiętałem.

(Josef Škvorecký, Tchórze, przeł. Emilia Witwicka)

Część pierwsza. Śmierciorysy

1.

Miała na sobie prostą, jasną sukienkę i rozpięty płaszcz. Na chwilę zdjąłem okulary przeciwsłoneczne, osadziłem je na głowie i wtedy nasze spojrzenia się spotkały. Skrzyżowały się odrobinę za długo jak na panujące okoliczności. Usta poruszyły się i wygięły w łuk w bezwiednym odruchu, a być może nikłym uśmiechu, jakim witamy przelotnego znajomego. Odwróciła głowę, ale coś mówiło mi, że jest za późno.

Uśmiech, a tym bardziej spojrzenie, nie wróżyły nic dobrego. Założyłem okulary. Tłum żałobników sunął powoli i sennie, jakby poddany zbiorowej hipnozie. Tylko od czasu do czasu kimś wstrząsnął szloch, a ktoś inny głośniej westchnął, wyprowadzając kondukt z pogrzebowego transu, który nieraz widziałem.

Jestem ekspertem w tym zakresie. Pogrzeby to moja specjalność. Jeśli knajpy i kluby, wypełnione zgiełkiem muzyki, śmiechem dziewczyn, gęstą mgłą dymu z papierosów, zapachem wódki i spoconych ciał, są moim przytuliskiem, to cmentarz stał się moim drugim domem. Gram na pogrzebach i jestem dość wziętym w tym względzie artystą. A jeśli wziąć pod uwagę instrument, na jakim gram, być może jedynym w swoim rodzaju. Skrzypek i trębacz to na takich uroczystościach postaci oczywiste i opatrzone, podobnie jak śpiewaczka wykonująca Ave Maria, ale kontrabasista, dźwigający na plecach tę swoją skorupę, nieodmiennie budzi zdumienie. Pamiętam, gdy łamaną angielszczyzną tłumaczyłem to kontrabasiście Dave’a Brubecka. Murzyn unosił krzaczaste brwi, śmiał się, klepał mnie po plecach potężną łapą i powtarzał jedno: necrojobs, necrojobs. Nauczyłem się tego słowa, spodobało mi się może dlatego, że ludzie go nie rozumieli. Tak. Jestem specjalistą od nekrodżobów. I muszę przyznać, że kontrabas brzmi między nagrobkami jak należy, a głębokie tony i wydobywane smyczkiem dźwięki, dobywane jakby spod powierzchni, sprawiają, że ziemia drży, jakby na chwilę ożywali zmarli i podawali rękę nowo przybyłym. W czarnym garniturze, jednym z trzech, jakie mam, a jesienią i zimą w ciemnym granatowym płaszczu, jestem elementem cmentarnego krajobrazu. Kilka lat temu usłyszałem, że to nie względy estetyczne ani ekscentryzm żałobników decydują o mojej popularności. Nie będę jednak o tym mówił. O miejsce można by się spierać, ale czas na to zupełnie teraz niewłaściwy.

Dziś nie dźwigałem na plecach futerału, podczas ostatniej drogi grać mieli inni, znacznie lepsi i ważniejsi, sama śmietanka dżezu, i było to zrozumiałe. Po drodze zepsuł się autobus, cudem złapałem taksówkę i dotarłem do Boromeusza spóźniony. Był kwadrans po jedenastej. Utknąłem przy drzwiach, między jakimiś hipisami w ciemnozielonych kurtkach a kelnerem z „Kameralnej”. Lekko ukłonił mi się Czesiek Rekin, wzięty warszawski alfons, a towarzysząca dama szepnęła mu coś do ucha. Trzymałem w rękach bukiet, ale nie byłem pewien, czy w panującym ścisku kwiaty przetrwają do końca uroczystości.

Myślałem o tym i wtedy rozległy się organy. Wystarczyło kilka taktów i wiedziałem, nie musiałem go nawet widzieć, że tak może grać tylko jeden z nas. A potem, gdy skończył się wstęp, dziewczyny zaczęły śpiewać Kołysankę. Trzaskower grał, wokaliza krążyła między nawami, a w kościele zrobiło się tak elektrycznie, że niemal widziałem tańczące iskry.

Miał talent, jebaniutki. Miał oceany i Himalaje talentu. A ci, którzy mówili, że w Ameryce poszedł w chałturę i że się skończył jako dżezmen, mogli mu skoczyć. Cwaniacy. Świat jest pełen takich mądrali i zazdrośników. To, co tam napisał, było sednem piękna i kwintesencją smutku. Towarzyszka alfonsa zaniosła się płaczem, a mój bukiet wiądł coraz bardziej.

Wreszcie kondukt ruszył alejkami, które znałem jak własną kieszeń. Szliśmy między klonami i akacjami, zawiewał wiosenny wiatr, a blade słońce nie było natarczywe. Znam wiele cmentarzy. Nie wiem, dlaczego przypomniał mi się ten w Katowicach przy Archikatedrze Chrystusa Króla. Może dlatego, że wówczas też nie grałem. I było równie tłoczno, i jeszcze więcej znanych twarzy. Ale wtedy, gdy odprowadzaliśmy Zbyszka, był styczeń i siarczysty mróz. Zapamiętałem jedno zdanie: „To kto następny?”. To pytał Bobek Kobiela. Znaliśmy się jeszcze z Wybrzeża, z czasów „Bim-Bomu”, odwiedzałem go w Sopocie, mieszkał na Świerczewskiego, Zbyszek na tej samej ulicy. A wtedy na cmentarzu popatrzyłem na niego uważnie, może zbyt uważnie. I za długo. Sam nie wiem.

Stanęliśmy. „Żadne słowa nie są w stanie wyrazić tego, co czujemy”. Wychyliłem się. Trzaskower poprawiał kołnierzyk śnieżnobiałej koszuli, wystający spod zapiętego płaszcza, a może chciał go po prostu poluzować. Janusz majstrował przy ustniku saksofonu. Tomek nerwowo pocierał czoło. Ani żeśmy się zorientowali, jak zaczął łysieć. Mignął mi któryś z partyjnych oficjeli, minister chyba, ale nie jestem pewien. Starsi państwo, może rodzice zmarłego, i młody chłopiec. „Okrucieństwo losu i fatalny splot wydarzeń zabrały polskiemu filmowi Andrzeja Munka i Zbyszka Cybulskiego, polskiemu jazzowi Krzysztofa. Te trzy absurdalne, niepotrzebne śmierci są do siebie bardzo podobne, tak jak podobni sobie byli oni”.

– Przecież to nie może być prawda. Tacy ludzie są niedotykalni. – Znałem tę kobietę w chuście na głowie. „Hawajka”. Barmanka z „Hybryd”, która niejedno widziała i niejednemu nalewała. – Nietykalni – szepcząc, poprawiła się.

Nie ma ludzi nietykalnych. Wiedziałem o tym aż za dobrze. Tak jak w moim pokoleniu nie było urodzonych pod szczęśliwą gwiazdą, bo gdy wokół leżą rozkładające się trupy przyjaciół i ludzi, z którymi niedawno rozmawiało się, umawiało, snuło plany, nie ma gwiazd szczęśliwych. Zwyczajnie. Ale wszystko wskazywało, że jemu akurat się uda. Pamiętam, jak ledwo wiązał koniec z końcem, a potem tę wymarzoną lambrettę, garbusa, w którego upchaliśmy się we czterech z kontrabasem, co jest mistrzostwem świata, a wreszcie bmw 2000, luksusowe cacko, za którym wszyscy oglądali się na ulicach Warszawy. A gdy pojechał do Ameryki, liczne grono zawistników życzyło, żeby powinęła mu się noga. A potem, kiedy dotarły wiadomości o wypadku, nikt nie traktował ich poważnie. Ot, fantastyczne plotki z Fabryki Snów. A gdy sprawy przybrały poważniejszy obrót, wszyscy byli pewni, że się wyliże. Nikt nie chciał uwierzyć, że Zośka przywiozła go do Warszawy i że nieprzytomny leży na Oczki. Piłem piwo, to było w „Hybrydach”, a obok siedziało kilku głupkowatych poetów, kabareciarz o zawsze słusznych poglądach oraz jakaś młodzieżowa aktywistka. Tylko ze względu na jej wdzięki tam jeszcze tkwiłem, gdy wpadł Leszek. Znajomy dziennikarz, zbieracz i roznosiciel wszelkich miejskich plotek i pogłosek, a przy okazji zaprzysięgły miłośnik dżezu. Stanął przy stoliku i płakał. Popatrzył na mnie i już wiedziałem, co się stało.

Ukryty w liściach kasztanowca ptak zaczął śpiewać i niemal w tej samej chwili rozległ się dźwięk trąbki. Przez chwilę brzmieli unisono, a potem trąbka załkała i wzniosła się wyżej. Odezwał się perkusyjny talerz i spłoszony ptak wzbił w powietrze. Trąbka zakaszlała jak suchotnik w ostatnim stadium choroby, dołączyły saksofony i przypomniałem sobie, że słyszałem już coś całkiem podobnego półtora roku wcześniej. Było to requiem, chyba tak to się nazywało, poświęcone Coltrane’owi. Gdy Trane niespodziewanie umarł, też nikt nie chciał uwierzyć, traktując to zrazu jak ponury żart. Bogowie przecież nie umierają.

Rozejrzałem się, ale dziewczyny w jasnej sukience już nie było. Stanąłem za drzewem i długo czekałem, aż wszyscy sobie pójdą. Gdy zrobiło się pusto, podszedłem i położyłem bukiet przywiędłych kwiatów. Wziąłem garść ziemi i sypnąłem na grób.

Wracałem na Pragę, żeby się przebrać. W „Hybrydach” zaplanowano stypę, ale do wieczora było dużo czasu. To miała być zamknięta impreza, ale zarazem zwyczajne wspominki, bez grania, bo komu w takiej chwili chciałoby się grać. Zrobiło się cieplej, a może po prostu było mi gorąco. Koszula uwierała mnie, poluzowałem krawat i rozpiąłem górny guzik. Moja dłoń pachniała ziemią z Powązek i wiosną. Czasami, gdy wracałem nocą z klubów po graniu, trafiał się jeszcze powiew wiatru przypominający o zimowych ostatkach. Za dnia jednak czuło się wyraźnie, że przyroda wykonała kolejny obrót.

Jeszcze trzy dni i będzie maj. Zanim się obejrzę, skończy się rok, a wraz z nim lata sześćdziesiąte. Ostatnio jakby czas przyspieszył. Tyle że zaczął przypominać pociąg bez maszynisty. Rozpędził się, zgarnął wielu po drodze, w tym kilku kolegów, paru moich idoli, i nic nie wskazywało, żeby miał się zatrzymać.

Na Targowej zajrzałem do budki pana Kazia. Dwaj, których znałem z widzenia, mocno już na fleku, rozprawiali żywo o ostatnim meczu ligowym.

– Eleganckiś pan dzisiaj – zauważył Kazio. Podał mi piwo. – Zanurzyłem usta w piance. – Grane było?

Pokręciłem głową.

– No tak, tego potwora pan nie dźwigasz. Ale mina za to jak z cmentarza.

– Bo stamtąd wracam.

Zamilkł. Tamci dwaj też ucichli. Przez chwilę trwaliśmy tak wszyscy w milczeniu.

– Znałem? – zapytał właściciel budki.

– Chyba nie. To kolega. Muzyk.

Wytarł ręce w koszulę. Przez okno budki wpadały promienie słońca.

– Na pierwszego maja prawdziwa wiosna przyjdzie. – Ściszył głos: – Znowu będą mieli dobrze podczas pochodu.

Pociągnąłem łyk z kufla.

– Myślałem, że pan dołączy.

– No coś pan! – obruszył się. – Ja na pochodzie? Takiego wała. – Wykonał charakterystyczny gest. – Mam tu coś akuratnego na smutki – powiedział pan Kazio.

Widziałem, jak wyjmuje z szafki butelkę z czerwoną kartką. A potem nalał dwa kieliszki.

2.

Włóczyłem się bez szczególnego celu, jakbym chciał odwlec ten moment, kiedy trzeba będzie wkroczyć do klubu, do jego piwnicznej, zwykle najbardziej radosnej i zatłoczonej części, która dziś, w ten wieczór, zamieni się w jaskinię boleści. Jak zwykle ktoś się upije, a ktoś inny porzyga, ale i picie, i ta podróż do Rygi odbędą się na smutno. Podobno w akcie konsolacji jest coś z instynktu stadnego. W chwili zagrożenia przypominamy sobie o naszym pochodzeniu, o pradawnej przeszłości, jak wtedy, gdy tłoczymy się przy ognisku. Albo na partyjnej masówce. Tyle że ja nie jestem zbyt stadnym zwierzęciem, często chodzę własnymi ścieżkami, a jeszcze mniej lubię, gdy stadka łączą się w większe stada, bo wtedy nieszczęście gotowe.

Wysiadłem z tramwaju, poczułem chłód od Wisły i uznałem, że ubrałem się jednak nie najlepiej. Powrót do domu nie miał już jednak sensu. Z kieszeni granatowej marynarki, którą przed wyjściem przezornie skropiłem wodą „Śmigusówką”, a zrobiłem to tylko po to, żeby współpasażerowie odsunęli się na odpowiednią odległość, wyjąłem paczkę carmenów i zapaliłem. Po lewej stronie, na dole, miałem Mariensztat, na górze świętą Annę wspartą na skarpie i bernardyńską dzwonnicę, po prawej majaczyły ruiny zamku, którego szczątki niedawno uprzątnięto. Gdy pierwszy raz od czasu powstania znalazłem się po tej stronie, pamiętam, wiozła nas wtedy ciężarówka z zamontowanymi prowizorycznie deskami do siedzenia, i to wszystko zobaczyłem, a właściwie zobaczyłem, że prawie nic już nie ma, byłem pewien, że to koniec tego miasta. Nie tylko ja tak wtedy myślałem.

Na Krakowskim Przedmieściu zajrzałem do Partumiarni. Z czystej ciekawości. Andrzeja, mistrza ceremonii, tego domorosłego, wiecznie przygarbionego filozofa ulicy, nie było, może to i dobrze, bo zaczęłaby się kolejna, beznadziejna i niemająca końca dysputa. Za to w jego przytułku kwaskowaty zapach niestrawionego wina mieszał się z lepką atmosferą artystycznego onanizmu. Brodacz z opaską na blond włosach opadających do ramion opowiadał coś dwóm siksom, których ze względu na wiek nie powinni tu wpuścić, a tym bardziej obsłużyć. Z przejęciem perorował o Jacksonie Pollocku, wtrącając co kilka zdań angielskie słówko. Uwolnienie zmysłów, dotarcie do głębi, do prawdziwego „ja”, action painting i podobne pierdoły. Ktoś, może Namysł, a może ktoś inny, pokazywał mi płyty amerykańskich dżezmenów, którzy upodobali sobie tego Pollocka, i nie powiem, coś w tym było i miało sens, anarchistyczna dzikość i wściekłość, jak wtedy, gdy grasz free, a może coś innego. A poza tym porobiło się. Byle długowłosy pętak z bębenkiem i kadzidełkiem ma teraz większe wzięcie niż porządny dżezmen.

Minąłem uniwersytet i skrzywiłem się. Zacząłem się zastanawiać, czy jedna paczka carmenów wystarczy na dzisiejszy wieczór. I czy u Wandy i Kuryla organizują własne wspominki. Byłem już na Nowym Świecie. W „Piotrusiu” kilku doliniarzy, nie miałem złudzeń co do ich fachu, dzieliło się fantami, nic sobie nie robiąc ze spojrzeń innych gości. A na skrzyżowaniu Jerozolimskich i Kruczej kierowała ruchem zgrabna milicjantka; ktoś po drugiej stronie ulicy krzyknął i pozdrowił mnie.

Zwykle, gdy idę do „Hybryd”, wybieram inną drogę. Dochodzę wtedy do placu Trzech Krzyży, mimowolnie przypominam sobie tramwaj, taki bez kół i szyb, który stał przy ruinach kościoła i był pierwszą powojenną garkuchnią i restauracją, i czuję, jak mnie ssie i głód ustępuje dopiero koło Hożej.

Dziś szedłem inaczej. Gdy mijałem „Szanghaj”, przyspieszyłem kroku. Chciałem w ten sposób odegnać przeszłość, ale bolesny skurcz nie odpuszczał. Wspomnienia wczepiły się, wgryzły w ciało, stały się częścią mnie, podobnie jak orientalne zapachy. Byłem tu z nią wiele razy, bo z jakiegoś powodu, może ze względu na snobistycznych rodziców, polubiła to azjatyckie żarcie, które dowożono do restauracji dwa razy w miesiącu. Przyszliśmy tu ostatni raz dwa tygodnie przed jej wyjazdem. To był lipiec ubiegłego roku, z nieba lał się żar, a z kuchni dobiegały odgłosy skwierczącego tłuszczu. To była nasza pożegnalna kolacja, a może, łudziłem się jeszcze, wcinając chińską potrawkę i jak zwykle męcząc się z pałeczkami, spotkanie ostatniej szansy, chociaż szans żadnych nie było. Nie chciała jechać do mnie, odwiozłem ją grzecznie do domu, pożegnaliśmy się niezręcznie, w pół zdania, i było po wszystkim. Przyrzekłem sobie, że już nigdy nie wejdę do tej knajpy. I że się nigdy nie zakocham.

Myślałem jeszcze o tym wszystkim, wpatrując się w witrynę sklepu muzycznego na placu Konstytucji. A potem wspomnienia odpłynęły, bo pojawiły się inne. Teraz tych instrumentów, różnych firm i rozmaitej jakości, było pod dostatkiem, a pamiętałem, co działo się zaraz po wojnie. Sprzęt pożyczało się z ognisk muzycznych, na upragniony instrument czekało się tygodniami, niemiecki weltklang był dla saksofonisty szczytem marzeń, a perkusiści odkupowali sparciałe skóry, byle było na czym grać. Mój uśmiech odbił się w szybie. Pomyślałem o naszym perkusiście, Tomku. I o tym, jak zobaczył, że Amerykanie grają na syntetycznych naciągach. „Syntetyczne”, „syntetyczne”, powtarzał nakręcony. „Rozumiesz, człowieku, syntetyczne”. A potem kupił na Różycu kilogramy piłeczek do ping-ponga, zaczął je topić, smród niósł się niemiłosierny, żeby wyprodukować własną syntetyczną membranę i podłożyć ją pod skórę. A dym był taki, jakby znów płonęła Warszawa. Perkusiści to szaleńcy. Bez dwóch zdań.

Doczłapałem się do placu Zbawiciela, chciało mi się pić, ale powstrzymałem się. Po prawej od kościoła stał automat z wodą. Ktoś zdradził nam taki myk. Trzeba było solidnie uderzyć dwadzieścia centymetrów nad otworem na drobne, wtedy woda nalewała się sama i bez płacenia. Święta, cudowna woda ze Zbawiciela. Kilka razy skorzystaliśmy z Namysłem z tego patentu, na przykład wtedy, gdy na wielkiej bani wymontowaliśmy kamienną donicę i zanieśliśmy do niego, bo on tu mieszkał o krok. Dziś dałem spokój i skierowałem się pod kościół.

Zwykle o tej godzinie już go nie było, ale nie dziś. Nikt nie wiedział, jak faktycznie nazywał się Quasimodo. Garbus pojawił się tuż po wojnie i trwał przy tych murach do dzisiaj, przepowiadając przyszłość, a datki zbierał do tego samego od lat pudełka po miętówkach. Mijały dni i miesiące, jedno oko Kwaziego, bo tak go nazywaliśmy, zaszło bielmem, a gdy zaczął narzekać na bóle w kościach, zorganizowaliśmy mu prawdziwy perski dywanik. Wynieśliśmy go w czasie jakiegoś wernisażu i teraz Kwazi, jeszcze w zimowym futrze i na latającym dywanie, wyglądał jak pasterski pies pilnujący owieczek.

– Co słychać, Dziadku? – zagadnąłem. Wrzuciłem drobne do pudełka po miętówkach.

Uniósł powiekę zdrowego oka.

– Słyszałem, że wasz kolega umarł. – Kwazi zachrypiał. – Ten najsławniejszy.

Westchnąłem.

– Wszystko wiesz, dziadku. Ano był i umarł.

Nagle pomyślałem, że nigdy nie zadałem Kwaziemu pytania, które wydawało się zupełnie oczywiste. Sięgnąłem po papierosy, chciałem go poczęstować, ale odmówił.

– Przy świątyni nie palę – wysapał.

– Słuchaj, dziadku… A kto jeszcze umrze? A może inaczej – poprawiłem się – kiedy ja umrę?

Chwilę świdrował mnie tym swoim rentgenowskim spojrzeniem.

– Niedługo będą strzelać – powiedział. – Ale wtedy nie umrzesz. A potem z ciepłego kraju przyjedzie człowiek ubrany na biało i odmieni tę ziemię. Wtedy też jeszcze nie umrzesz. Znowu będą strzelać, ale nic się nie bój. Zabiją księdza, ale ty będziesz żył jeszcze długo. A potem ludzie przestaną ze sobą rozmawiać. Będą pozdrawiali się kciukami uniesionymi do góry albo w dół, o tak… – Wysunął brudny paznokieć ku niebu. – Ale wtedy już nie będziesz żył.

– Skoro świat ma tak wyglądać, to może i lepiej, że mnie nie będzie.

Znów sypnąłem drobnymi.

– Znaczy, czasy będą niespokojne. Dziadku, a mógłbyś powiedzieć, czy zanim to wszystko nastąpi, wygram w Krajowej Loterii Pieniężnej? Albo czy mógłbyś dać mi typy na Wielką Warszawską?

– O szczęście to musi każdy sam zadbać. Jak ja. – Uderzył się palcem w pierś. – Mnie nic do tego. Ale wiesz co? – Poruszył się niespokojnie na dywaniku. – Umrze dziewczyna… Młoda.

– Jaka dziewczyna?

Nie odpowiedział.

Powtórzyłem pytanie, ale nie wiem nawet, czy je usłyszał. Zaczął rzęzić, a potem rozkasłał się na dobre, jakby miał wypluć oba płuca.

Gdy przestał charczeć, okryłem go szczelniej futrem. A potem pożeglowałem w stronę „Hybryd”.

3.

„I wtedy zrobił mi śniadanie. Jedliśmy jajka na miękko i kanapki z dżemem”. „Nigdy nie jadał dżemu, to musiał być ser”. „Dżem, pamiętam dobrze. Żaden ser”. „Ser”. „Mówią, że to ten alkoholik go zabił”. „Ten pisarz”. „Roman go zabił”. „Żaden Roman. Zośka”. „Po co go tu przywoziła? Z Ameryki? Ale podobno mnóstwo nawiozła”. „Po to pojechała”.

Było jak zwykle. Duszno od wspomnień, kumulacji czasu przeszłego, przekrzykiwania się pamięcią. A przede wszystkim podkreślania własnej istotności, bo jak ktoś napisał, żywi zawsze mają rację przeciwko umarłym. Tyle że ten pisarz też już nie żyje, więc to trochę się nie liczy, a przynajmniej śmierć nieco unieważniła ten ponury aforyzm. Piłem wódkę, popijałem piwem, ktoś podsunął mi pod nos resztki czegoś, co jakiś czas temu, może w Wielkanoc, przypominało śledzia. Z baru dostaliśmy korniszony.

– Dasz papierosa? Nie wziąłem ze sobą.

Dałem.

Siedzieliśmy we dwóch. Czesław Kaczek, powszechnie zwany Kaczką, rzadziej i mało zręcznie Kaczką Dziennikarską, w geście usprawiedliwienia poklepał się po połach marynarki. Zawsze to robił, kiedy chciał wydębić szluga.

– Nigdy nie masz ich przy sobie.

Uśmiechnął się.

– Bo palę więcej od ciebie. Z nerwów. Z powodu pracy. I wcześniej mi się kończą.

„Z dżemem”. „Serem”. „Już sam nie wiem. Może z serem”. „Szatan”. „Mówię wam, że szatan go zabił. Wszystko przez ten film”.

Kaczka był w moim wieku. Zwykle podnosiliśmy klubową średnią. Pracował w miesięczniku „Ty i Ja”, w redakcyjnym pokoju na Elektoralnej pisywał recenzje, a trzy pokoje dalej siedział kiedyś Cieślewicz i projektował obłędne okładki, takie, że Jackson Pollock mógł się schować. W stopce magazynu widniała enigmatyczna adnotacja, że miesięcznik „redaguje kolegium”. Żadnych nazwisk, jakby chciano dać do zrozumienia, że nie one są istotne. Ale były. Poza tym Kaczka chałturzył gdzie popadło. Jak wszyscy. W jakimś magazynie prowadził kącik porad sercowych, w innym odpisywał na listy dotyczące pożycia intymnego. Pakiecik takiej korespondencji zostawił kiedyś po pijaku kilka stolików dalej i listy te leżą do dzisiaj w mojej szufladzie. W zasadzie Kaczka był znośny, pomijając tę okropną potrzebę popisywania się znajomościami i brylowania w towarzystwie, ale można to było mu wybaczyć. Ostatecznie nikt nie jest doskonały.

W sali przybywało ludzi, kilkoro przywitało się, kamienne, obolałe twarze na chwilę pogodniały, a potem wracały do stanu skupienia. Przyszedł mały Włodek w rozciągniętym czarnym swetrze. Ten to dopiero potrafi grać na saksie. Jeśli mu się chce. Ktoś przyniósł Astigmatic, włączyli płytę i rozbrzmiały pierwsze dźwięki, które znałem na pamięć. Nieśmiałe dźwięki fortepianu, tak jakby pianista próbował, czy klawisze dobrze leżą mu pod palcami, a później sześć dźwięków, od g do d po kolei w dół.

„To był jednak ser”. „Mówię wam, że Romek”. „Diabeł, a nie Romek”.

Kaczka zaciągnął się z ulgą.

– W redakcji chcą, żebym napisał o nim wspomnienie.

– Na mnie nie licz. – Wszedł Tomek i pozdrowiliśmy się skinieniem głowy. – Grałem z nim trzy, może cztery razy w zastępstwie. Z Guciem porozmawiaj. Z Lalą albo Jackiem. A najlepiej idź do niego. – Wskazałem głową Tomka.

– Nie o to chodzi. Mam swoje wspomnienia. – Pokręcił głową. – Nie napiszę tego. Ale tobie powiem.

Miał bratanka, którego wzięli w kamasze. Wylądował w czołgach. I latem ubiegłego roku niespodziewanie ogłoszono ćwiczenia. Wszyscy dowódcy jakby oszaleli, dostali nagłej kurwicy, ataku białej gorączki i nabrali wody w usta. A potem zdezelowane czołgi przetransportowano na południe. To był szmelc, silniki się grzały i zachodziła obawa, że może nie dojadą. Ocknęli się, gdy przekroczyli granicę, a na przykurzone hełmofony, na lepkie od smaru i potu mundury patrzyły wrogie twarze Czechów. Nikt nie witał bratniej socjalistycznej pomocy kwiatami, w gospodach nie częstowano piwem, a czeskie dziewczęta nie były czułe.

– Młody zrozumiał, że za chwilę do tych pięknych dziewczyn zaczną strzelać. Tu lato, tu jebany Sopot, Sipińska z Kydryńskim, a tam wojna. Przepraszam, in-ter-wen-cja. Z tego wszystkiego zsikał się w spodnie, potem całkiem się załamał. Na początku myśleli, że symuluje, chcieli postawić go przed sądem za dezercję, ale wreszcie uznali, że oszalał. Wsadzili go do Tworek, poobserwowali i zwolnili. A gdy wrócił do domu, podarowałem mu Astigmatic. Nigdy nie lubił dżezu i wiesz co? Poprawiło mu się. Puszczał sobie na okrągło. Już prawie jest z nim dobrze. Jestem pewien, że to od tej… Czy ty mnie w ogóle słuchasz?

Słuchałem, jak zespół wypuszcza Tomka, trąbka nagle zostaje sama, dźwięki błądzą trochę free, trochę na ludowo.

„Mówią, że napisał dwie kołysanki”. „Albo trzy”. „Ser”.

– No nie możesz tego napisać. Chyba że od razu wyślesz do Giedroycia.

Nie skomentował tego, co powiedziałem. A może nie dosłyszał. Zgasił papierosa w połowie, a to, co zostało, przełamał jeszcze na pół i po tym cudownym rozmnożeniu schował do marynarki. Wyjaśnił, że ma taką specjalną kieszonkę na kiepy, wtedy starcza na dłużej. Więc kolejnego papierosa już ode mnie nie weźmie, ale może postawiłbym mu jeszcze kolejkę? I jak takiemu odmówić.

Wstałem od stolika i spojrzałem na scenę, na której z trudem mieściła się sekcja i fortepian i trzeba było się postarać, żeby kogoś jeszcze wcisnąć. Odstałem swoje w kolejce, zamówiłem dwie czyste, dwa piwa i przesunąłem wszystko na koniec kontuaru. Każdy ma własne wspomnienia. A jak myśmy się poznali?

Mieszkałem wtedy w Gdańsku, z pewnych względów niespieszno mi było do Warszawy, zacząłem znowu grać i usłyszałem, że w Sopocie odbędzie się festiwal. To było w pamiętnym pięćdziesiątym szóstym. W pochodzie nie wziąłem udziału, w tym czasie objaśniałem apetycznej zetempówce, poznanej godzinę wcześniej, problematykę sztuk wyzwolonych, ona mówiła z kolei, że czuje się bardzo wyzwolona, a z dala od swojego chłopaka, który jest dwieście kilometrów stąd, to już w ogóle. Ożywiła się jeszcze bardziej, gdy dowiedziała się, że gram na kontrabasie. „Bujaaaasz”. Przedłużyła ostatnią sylabę, mrugała oczami, a ja poprosiłem, żeby dotknęła moich palców, zrogowaciałych, popękanych i stwardniałych od grania. Przesunęła po nich swoimi aksamitnymi opuszkami, językiem zwilżyła wargi, jakby sprawdzała, czy są na swoimi miejscu, a potem ten jej język, wyćwiczony nie tylko w wykrzykiwaniu słusznych haseł podczas masówek, błyskawicznie powędrował gdzie indziej.

A wieczorem w Operze Leśnej czekały mnie zupełnie inne przeżycia, choć o równie doniosłym estetycznie znaczeniu. Wtedy na scenę wkroczyło sześciu smutnych facetów, na czarno ubranych, o kamiennych twarzach i martwych spojrzeniach. Ten wystudiowany chłód błyskiem uciszył rozwrzeszczaną publiczność, pianista w stylowych okularach dość długo zapalał papierosa, właściwie celebrował tę czynność, widać było, że cisza, która zapadła, sprawia mu przyjemność, a potem zaczęło się. Po koncercie jakiś wspólny znajomek poznał nas ze sobą, a potem to już zrobiło się rano i w hotelowym pokoju, zawalonym butelkami po wódce i winie oraz zdekompletowaną kobiecą bielizną, zbudził mnie krzyk mew.

Kilka razy wziął mnie na zastępstwo za innych basistów. Nigdy nie oceniał mojego grania, choć czułem, że średnio mu się podobało, „dzięki, stary”, rzucał na koniec coś w ten deseń, i tyle. Nie ma czym się chwalić.

A potem jeszcze przecięliśmy się w Krakowie, gdzie też mieszkałem chwilę, i w „Helikonie” życzyłem mu wszystkiego najlepszego na nowej drodze życia. Jemu i Trzaskowerowi, bo połączyli swoje śluby i wesela, pewnie żeby po taniości wyszło. Polewałem panu Marianowi, temu z „Przekroju”, gdy jakiś dowcipniś odpalił petardę. Alkohol wylądował na redaktorskiej koszuli, a okulary oblepiły się drobinami kiełbasy i kapusty z bigosu.

Poczułem stuknięcie w ramię.

– Stało się coś? – zapytał Kaczka. – Pomyślałem, że ci pomogę. – Chciwie spojrzał na alkohol. – Z kącika ust zwisał mu papieros, ale nie był to mój carmen.

– Nic się nie stało.

Zawiesiłem się tylko w czasie i przestrzeni.

Zrobiło się dość tłoczno i jakaś ekipa, nie znałem z nich żadnego, chciała nam podebrać stolik. Kaczka tłumaczył, że działa prawo pierwszej w nocy i pierwszego lepszego w nocy, nie było to zabawne, ale dość zawiłe, może jakiś cytat z filmu czy coś, trwało to więc, nim znowu usiedliśmy. A wystarczyło powiedzieć tym trzem, żeby spierdalali. Żałobnikom się nie przeszkadza.

Nie wiadomo, kiedy przebrzmiała Kattorna, a już Svanteticsię rozkręcał, Namysł grał pierwsze długie dźwięki sola i ruchem ręki poprosiłem Kaczkę, żeby przez chwilę się nie odzywał. A potem, na tle pięknego basu, wszedł fortepian, i to było najlepsze. Całkiem ładny, subtelny moment.

„Mnóstwo hajsu zarobił w Ameryce”. „Od razu mnóstwo”. „Podobno komuś przekazał te amerykańskie utwory”. „Komuś wysłał. Jakby coś przeczuwał”. „Ty wiesz, a może i z serem? Ale kazał mi umyć ręce przed jedzeniem”. „Lekarz. Laryngolog. Wiadomo”.

4.

Mam własną teorię dotyczącą ballad dżezowych. Otóż. Otóż nie są one emanacją jakiejś szczególnej wrażliwości dżezmenów. Nie są magnesem przyciągającym do knajp fajne dziewczyny, które następnie, po kilku godzinach, opuszczają lokal w towarzystwie muzyków albo wsparte na ramieniu właśnie poznanego faceta. Nie są też sprytnym wymysłem menedżerów, którzy wiedzą, że ludzie lgną do ładnych melodii jak ćmy do światła. Jak ćmy. Chwilowo nie stać mnie na bardziej wyrafinowaną metaforę. Otóż. Otóż gdy Dexter Gordon furczy w saksofon i długimi, mięsistymi nutami gra temat, opowiada nie o miłości, rozstaniach, melodramatach i tych wszystkich historiach, ale oddaje istotę alkoholowego snuja.

Ballada krąży to tu, to tam, meandruje w zasadzie bez celu i bez końca, tylko dlatego, iż zdarza się, że człowiek łapie w knajpie odpowiedni rytm i nastrój. Daje się ponieść chwili, zaczyna wtedy krążyć od stolika do stolika, między znanymi twarzami a widzianymi pierwszy raz, coś opowiada, bredzi, kluczy, przysiada się albo go zbywają, odbywa swój alkoholowy chocholi taniec, robi jeden obrót, drugi, kolejne kółko, twarze się zmieniają, potem rozmazują, a on trwa i trwa. Snuje się jak dżezowa ballada.

Taki więc miałem nastrój i zacząłem obchód. Nie pamiętam, kogo zaczepiłem i o czym rozmawiałem. Chwilę przyglądała mi się jakaś dziewczyna, ale nie wiem, kto to był, zresztą nie jestem tego pewien, bowiem sytuacja wymknęła się nieco spod kontroli, a gdy przetrzeźwiałem, w „Hybrydach” byli już tylko najtwardsi, zdesperowani albo tacy, którzy spłynęli tu niedawno. Nie wiem, ile to trwało, zanim znów usiadłem. Straciłem rachubę czasu. Impreza miała charakter zamknięty, ale było jasne, że będzie trwała bez końca. Ta sama płyta nadal grała, ciekawe, który już raz, Kaczka zdążył odpłynąć, a ja siedziałem przy stole naprzeciwko dwóch i wtedy dobiegło do mnie to tajemnicze słowo:

– Cortazar.

Otworzyłem oczy.

– Co?

– Nie co, ale kto. Cortázar – powtórzył ten ze szpetną twarzą.

– To nowy puzonista Mingusa?

Roześmiał się.

– Popatrz, wraca do żywych – powiedział do tego w przyciemnianych okularach.