Odwrót Wehrmachtu. Prowadzenie przegranej wojny 1943 r. ebook

Seria ‌DWŚ

Tom ‌XI

Tytuł ‌oryginału:

The Wehrmacht Retreats: ‌Fighting ‌a Lost War, ‌1943

© ‌2012 by ‌the University ‌Press ‌of ‌Kansas

The Wehrmacht ‌Retreats: ‌Fighting ‌a Lost War, ‌1943has ‌been translated

into Polish by ‌arrangement ‌with the University ‌Press ‌of Kansas

Copyright for Polish ‌Edition ©

Wydawnictwo ‌NapoleonV

Oświęcim ‌2014

Tłumaczenie:

Mateusz Grzywa

Redaktor prowadzący:

Paweł ‌Grysztar

Redakcja ‌techniczna:

Mateusz Bartel

Strona internetowa ‌wydawnictwa:

www.napoleonv.pl

Kontakt: [email protected]

Numer ‌ISBN:  978-83-7889-654-8

Skład wersji elektronicznej:

Kamil Raczyński

konwersja.virtualo.pl

Dla naszych ‌najlepszych przyjaciół, ‌

Jeffa ‌i Pam.

PODZIĘKOWANIA

Wszystkie książki ‌są owocami współpracy, ‌formą synergii pomiędzy autorem ‌a tymi, którzy dali mu ‌inspirację i wsparcie. ‌Podobnie ‌jak w przypadku ‌wszystkich ‌moich książek, rozpoczynam od ‌podziękowań dla moich ‌mentorów ‌z czasów, gdy byłem ‌studentem ostatniego ‌roku na Indiana University: ‌Barbary i Charlesa ‌Jelavich. Jeszcze ‌dziś nie mogę uwierzyć ‌jak wiele miałem szczęścia ‌i jak byli ‌wspaniali ‌wobec młodego człowieka, ‌który nie ‌był jeszcze pewien, ‌co chce ‌robić w przyszłości. Od tego ‌czasu moi współpracownicy z Lake ‌Erie College oraz ‌Eastern ‌Michigan ‌University – ‌Kim McQuaid, Mark Higbee ‌i Ronald ‌Deplh, by wymienić jedynie ‌kilku ‌– byli dla mnie niezawodnym źródłem pomysłów i rad. Na mojej obecnej uczelni, University of North Texas, a zwłaszcza w jej znakomitym Military History Center, nikt nie mógłby pracować bez pasji. Moi współpracownicy Geoff Wawro oraz Mike Leggiero wydają się nigdy nie przerywać badań i wciąż pisać oraz nieustannie sprawiają, że pragnę dotrzymywać im kroku.

Niniejsza praca stała się lepsza dzięki bystrym spostrzeżeniom moich przyjaciół: Dennisa Schowaltera, Evana Mawdsleya i zwłaszcza Gerharda Weinberga. Wszyscy oni – oraz inni, których jest zbyt wielu, aby o nich wspomnieć – uchronili mnie przed zawstydzającymi błędami, lecz co ważniejsze pomogli mi wyostrzyć moją argumentację. To samo mogę powiedzieć o mojej obecnej grupie studentów ostatniego roku z UNT: Adamie Rinkleffie, Luke’u Truxalu, Charlotte Decoster, Simone De Santiago Ramos i Jesse’em Pylesie, a także o moich dwóch oficerach U.S. Army wykładających obecnie w West Point, Williamie Nance i Davidzie Musicku. Dziękuję im wszystkim i każdemu z osobna.

Jak zwykle ślę specjalne słowa podziękowania wszystkim dobrym ludziom w United States Army Heritage and Education Center (USAHEC) w Carlisle w Pensylwanii. Placówka o światowej klasie; nadzwyczajne zasoby dotyczące historii wojskowości oraz pracownicy tak pomocni, jak tylko to możliwe: w USAHEC można to wszystko znaleźć. Chciałbym podziękować zwłaszcza Louise Arnold-Friend za dostarczanie mi dokumentów i pracę w archiwum zdecydowanie wykraczającą poza jej obowiązki.

Fotografie znajdujące się w książce pochodzą z dwóch źródeł. Paul Sadler służył na wojnie i przywiózł z niej album zdjęć z europejskiego teatru działań. Stanowi on fenomenalne źródło wizualne z epoki, obfitujące w zdjęcia wysokiej jakości. Jego syn, Bruce, był łaskaw pozwolić mi na reprodukcję części owych fotografii. Inne pochodzą od Christiana Ankjersterne, mojego „starego kumpla” z Danii, którego prawdę mówiąc nigdy w rzeczywistości nie spotkałem. Cuda Internetu!

Wreszcie, pod adresem mojej wspaniałej rodziny – mojej żony Roberty oraz trzech błyskotliwych córek, Allison, Laury i Emily – kieruję proste słowo dziękuję: za pomoc, za miłość i za pozwolenie bym żył w teraźniejszości i przeszłości równocześnie.

WSTĘP

WPROWADZENIE: NIEMIECKI SPOSÓB PROWADZENIA WOJNY

Wyobraźmy sobie scenę z dobrze znanego epizodu niemieckiej historii wojskowości. Jest listopad 1942 roku. Szaleje wielka wojna, a wszystkie wskaźniki zaczęły nagle przedstawiać ujemne wartości:

***

Generał usiadł przy swoim biurku i szykował się do pisania. To był zły dzień i szczerze mówiąc miał problemy z koncentracją. W ostatnim okresie żył w wielkim napięciu i czuł, że zaczyna się to na nim odbijać. Na jego twarzy pojawił się nawet tik nerwowy, który z całej siły usiłował ukryć, a jego sztabowcy starali się nie zauważać.

„Ciężki dzień”, pomyślał. Nie był pewien czy słowo „ciężki” nie było zbyt delikatne. Ponownie, z frontu napływały złe wieści: ostatecznie załamała się Operacja Hubertus; ostatnie uderzenie w północnym sektorze miasta, a zarazem jego ostatnie słowo – trzeba przyznać, że nie miał silnych argumentów. Cały tydzień przed rozpoczęciem, i klęską, ataku spędził na ciułaniu gdzie tylko się da piechoty, aby w ogóle móc go wyprowadzić. Koniec końców i tak musiał polegać głównie na wojskach inżynieryjnych. Założył, że sobie poradzą. Przecież mogli wysadzać wszystko w powietrze. Byli w tym dobrzy. A w prowadzeniu ognia i manewru? Nie za bardzo. Dotarli bardzo blisko brzegu rzeki – na odległość kilkuset metrów. Jednak to nie wystarczyło. Generał starał się skoncentrować. Porażka Operacji Hubertus była najmniejszym z jego problemów. Z tą wieścią z frontu dałby sobie radę. Problemem były wydarzenia na jego tyłach. Nie był pewien co o nich myśleć. Czy coś takiego kiedykolwiek wcześniej przytrafiło się niemieckiej armii?

Rzucił okiem na mapę sytuacyjną z nadzieją, że coś się na niej zmieniło. Niestety nie. Obraz sytuacji wciąż był fatalny: wielkie, czerwone strzałki na północ i południe od miasta, potężne ofensywy wojsk radzieckich, a na ich czele nierealna, jak zarzekali się jego oficerowie wywiadowczy zaledwie tydzień wcześniej, liczba czołgów. Przez ostatnich kilka dni zapuszczały się głęboko na jego flanki i tyły. Któż mógł je tam powstrzymać? Generał znał odpowiedź na to pytanie i nie była ona pokrzepiająca.

Przed chwilą otrzymał potwierdzenie. Radzieckie ostrza połączyły się daleko za Stalingradem, w mieście Kałacz nad Donem.

Kesselschlacht. Każdy niemiecki dowódca znał ten termin: bitwa w okrążeniu, kocioł. Znał jego genezę równie dobrze, jak każdy inny członek korpusu oficerskiego. Był to sposób prowadzenia wojny, który na przestrzeni wieków Niemcy doprowadzili do perfekcji, pod Lipskiem, Sadową, Tannenbergiem, w ofensywie we Flandrii z 1940 r., na początku Operacji Barbarossa. Kiedy działał mogłeś okrążać całe armie i brać do niewoli setki tysięcy jeńców.

Lecz kto teraz tkwił w pułapce? Znajdował się tysiące kilometrów w głębi wrogiego terytorium, jego armia dosłownie ugrzęzła w mieście i znalazła się w martwym punkcie. Jego czołgi były praktycznie rzecz biorąc bezużyteczne w walkach ulicznych. Musiał nawet pozbyć się swojego transportu konnego – miał zbyt wiele gęb do wykarmienia. Po co były mu środki transportu? Pomyślał o kolejnym pojęciu: Bewegungskrieg, „wojnie manewrowej” z jej dynamicznymi manewrami i odważnymi atakami zawsze skierowanymi na flanki i tyły wroga. Potrząsnął głową. Nic z tego; przez ostatni miesiąc jego własna armia posunęła się ledwie o kilka metrów.

Zalał go jeden z nadchodzących i mijających w ostatnich dniach przypływów złości. Od tygodni mówił wszystkim, którzy tylko chcieli słuchać, że sytuacja stawała się coraz bardziej krytyczna przez ogromne, zawieszone w próżni flanki na północ i południe od miasta, utrzymywane jedynie przez armie rumuńskie. Nie miał wielkiego pożytku z sojuszników – słabo wyszkolonych, niedozbrojonych, pozbawionych zapału, tkwiących na otwartej równinie pozbawionej wszelkich osłon terenowych. Cóż, pomyślał, przynajmniej nie trzeba się już martwić o Rumunów. Ten problem był rozwiązany. Rumuni zostali unicestwieni w pierwszych chwilach radzieckiej ofensywy.

Tak więc wszystko szło źle. Mógł wręcz usłyszeć, jak mówi się o tym w sztabach. Nie wszyscy byli zachwyceni jego nominacją na dowództwo polowe – „Brak doświadczenia”, mówili. „Brak energii”. Niektórzy dodawali „brak rodziny”. Gdyby von Reichenau jeszcze żył, pomyślał z goryczą generał, to on by tu teraz siedział, gapił się w tę samą bezlitosną mapę i spoglądał w oblicze tej samej beznadziejnej sytuacji. „Ciekawe czy w tym momencie pomogłoby mu koneksje rodzinne”, mruknął pod nosem.

Spojrzał na swoje biurko. Pod ponurymi wiadomościami z tego dnia leżał zakopany telegram od człowieka, przez którego znaleźli się w tym położeniu. Dostał go pięć dni temu, choć wydawało się, jakby od owej chwili minęło pięć lat. Wydobył go i jeszcze raz przeczytał. Zawarte w nim puste słowa nawoływały 6. Armię do kolejnego, wielkiego wysiłku w Stalingradzie, apelując do jej energii i odwagi (Schneid). Cóż za nonsens. Otrzymał rozkaz odczytania treści telegramu wszystkim dowódcom aż do szczebla pułku. Widział reakcję niektórych z nich, wątpliwość. Inni uwierzyli w jego słowa. „Ja również uwierzyłem”, wspominał. Generał na chwilę zamknął oczy, próbował się skoncentrować. Czasami Hitler wydawał się… szalony. Niezrównoważony.

Był 22 listopada 1942 roku, generał Friedrich von Paulus nie należał do szczęśliwych ludzi. Miał do napisania depeszę, a z całą pewnością był oficerem wypełniającym swoje obowiązki.

Wziął głęboki oddech i wreszcie przyłożył pióro do papieru: „Armee eingeschlossen”, rozpoczął. „Armia jest otoczona…”1.

***

Dla niemieckiej armii, Wehrmachtu, klęska pod Stalingradem była czymś więcej aniżeli tylko porażką. Była chwilą, w której tradycyjna, wielowiekowa kultura wojskowa, „sposób prowadzenia wojny”, jak moglibyśmy rzec, rozbiła się w zderzeniu z realiami uprzemysłowionej wojny XX wieku2. Ten sposób prowadzenia wojny narodził się w Królestwie Prus niemal 300 lat wcześniej i umożliwił zrodzenie w ogniu wojen zjednoczeniowych, a po nich utrzymanie tak zwanej Drugiej Rzeszy. Załamał się w czasie I Wojny Światowej, jednak jedynie po to, by odrodzić się lepszym i skuteczniejszym niż kiedykolwiek wcześniej w okresie międzywojennym i w pierwszych latach II Wojny Światowej. Jednakże do czasu gdy generał Paulus usiadł, by napisać swoją depeszę pod Stalingradem, okazał się być przestarzały. Prawdę mówiąc w kontekście tej wielkiej wojny światowej, na którą Niemcy się zdecydowały i rozpętały, otaczał go delikatny powiew nostalgii. Stał się wręcz staromodny.

Niemieccy oficerowie opisywali swoją metodę uprawiania wojny jako Bewegungskrieg, wojnę manewrową na szczeblu operacyjnym. Bewegungskrieg mająca korzenie w księstwie Brandenburgii za rządów Fryderyka Wilhelma II, Wielkiego Elektora, po raz pierwszy rozkwitła za panowania króla pruskiego Fryderyka Wielkiego (1740-1786), zyskała szeroką podbudowę filozoficzną dzięki Carlowi Gottliebowi von Clausewitzowi i po raz drugi objawiła się w pełnej chwale dzięki feldmarszałkowi Helmuthowi von Moltke, podczas wojen zjednoczeniowych. Bewegungskrieg ewoluowała jako sposób, dzięki któremu niewielkie, stosunkowo ubogie królestwo mogło głośno dać o sobie znać na polu spraw międzynarodowych i militarnych. Jako że ich kraj był wtłoczony w ciasny punkt na nizinie północnoniemieckiej, brakowało mu dogodnych do obrony granic i był otoczony przez rzeczywistych oraz potencjalnych wrogów, dla prusko-niemieckich planistów oraz dowódców polowych stała się czymś w rodzaju „wyznania wiary”. Kolejnym było przekonanie, że nie będą w stanie zwyciężyć w długiej, przewlekłej wojnie na wyczerpanie. W tego rodzaju konflikcie stosunek liczebności wojsk, zasobów czy fabryk zawsze działałby na korzyść nieprzyjaciół. Tak więc prowadzenie wojny na wyczerpanie było równoznaczne z „powolnym przegrywaniem”. Niemcy musiały prowadzić krótkie, gwałtowne wojny – kurtz und vives, jak ujął to Fryderyk Wielki, „krótkie i żwawe” – cechujące się dynamicznymi i rozstrzygającymi kampaniami, dzięki którym można było zlokalizować, otoczyć i rozbić główne siły wroga w czasie kilku tygodni od wybuchu walk3.

Bewegungskrieg była rozwiązaniem owego problemu strategicznego. Choć została nazwana „wojną manewrową” lub „wojną mobilną”, nie chodziło w niej po prostu o samą ruchliwość czy też szybsze tempo marszów. W rzeczywistości armie prusko-niemieckie często były uzbrojone i wyekwipowane w bardzo podobny sposób jak wrogie oddziały, którym stawiały czoła, tak więc uzyskanie przewagi dzięki samej ruchliwości byłoby trudne. Bardziej niż jedynie na manewrowość taktyczną ten sposób prowadzenia wojny kładł nacisk na manewr wielkich formacji (dziś użylibyśmy określenia manewrowanie „na szczeblu operacyjnym”): dywizji, korpusów oraz armii. Celem było prowadzenie tych wielkich jednostek w taki sposób, by zadały głównym siłom armii przeciwnika potężny cios, być może nawet unicestwiający, na samym początku zmagań, wręcz po kilku tygodniach.

Aby to osiągnąć nie należało gromadzić sił w centralnym punkcie i wyprowadzać frontalnego uderzenia na wolno toczące się wojska wroga. Przeciwnie, Bewegungskrieg opierała się na założeniu, że Niemcy nigdy nie będą mogły sobie pozwolić na tego rodzaju kosztowny sposób wojowania. Zamiast tego od niemieckich dowódców oczekiwano, że poprowadzą kampanię w taki sposób, iż zdołają zadać silny cios jednemu ze skrzydeł wroga, obu flankom, lub nawet, gdyby pojawiła się taka możliwość, tyłom przeciwnika. Celem tych manewrów nie było jedynie otoczenie nieprzyjaciela i zmuszenie go do uległości głodem, ale sprawienie, by niemieckie formacje mogły wyprowadzić nań „operacje koncentryczne” – równoczesne uderzenia ze wszystkich kierunków. Niemieckim terminem określającym taki obrót wydarzeń było słowo Kesselschlacht, dosłownie „bitwa w kotle”, ale możemy tłumaczyć go również szerzej jako bitwę „zmierzającą do okrążenia i zniszczenia”.

Jednak o wiele łatwiej było o tym mówić, niż rzeczywiście tego dokonać. Wrogie armie rzadko spokojnie czekały w miejscu aż zostaną otoczone. Na przestrzeni wieków Niemcy przekonali się, że urzeczywistnianie Bewegungskrieg wiąże się z pewnymi zasadniczymi wymogami. Pierwszym była elastyczna forma dowodzenia, pozostawiająca znaczną inicjatywę w rękach w dowódców niższego szczebla. Na zachodzie przyjęło się określać to zjawisko mianem Auftragstaktik (taktyka zadań). Naczelne dowództwo przekazywało podległym sobie oficerom ogólne wytyczne zadań (Auftrag). Musiały być zwięzłe, jasne, a jeżeli było to możliwe, dostarczone ustnie, a nie pisemnie. Mogły być nawet tak proste, jak wskazanie jakiegoś punktu terenowego z większej odległości. Następnie do dowódcy niższego szczebla należało opracowanie sposobów i metod wypełnienia misji. Jednakże studiując zapiski historyczne z większą dokładnością zauważamy, iż sami Niemcy używali terminu Auftragstaktik bardzo rzadko. Bardziej poprawnie można mówić, jak czynili to sami Niemcy, o Selbständigkeit der Unterführer, „samodzielności dowódcy niższego szczebla”, w ramach której oficer w polu był dosłownie „panem samego siebie” jeżeli chodzi o schemat planowanego manewru i podejście operacyjne4.

Oczywisty zarzut, jaki współczesny badacz może wysunąć pod adresem tej koncepcji – że z łatwością może przerodzić się w serię odosobnionych, prywatnych wojenek toczonych poza zintegrowanym planem prowadzenia wojny – jest dość uzasadniony. Kroniki historii prusko-niemieckiej wojskowości z całą pewnością zawierają nazwiska jednych z najbardziej wprawnych i skutecznych dowódców wszechczasów, takich jak Georg von Derfflinger i Fryderyk Wielki, Friedrich Wilhelm von Seydlitz i Gebhard Leberecht von Blücher, Moltke i Schlieffen czy Guderian i Manstein. Ale musimy być uczciwi: są wśród nich również postacie mniej wybitne, jak Eduard von Flies, który nierozsądnie zaatakował dwukrotnie większą armię hanowerską pod Langensalza i w toku bitwy praktycznie rzecz biorąc wytracił swoje wojska zaledwie trzy dni przed tym, gdy okoliczności i tak zmusiły Hanowerczyków do kapitulacji5; Karl von Steinmetz, którego pochopne ruchy w pierwszych dniach wojny francusko-pruskiej nieomal całkowicie zrujnowały pieczołowicie opracowany plan manewru Moltkego6; i być może stanowiący klasyczny przykład Hermann von François, dowódca I Korpusu podczas kampanii w Prusach Wschodnich w 1914 r., który nie tylko poprowadził swój korpus wprost nadchodzącą rosyjską 1. Armię, ale również ostrzegł Rosjan przed troskliwie przygotowaną zasadzką całej armii, a przy okazji przyprawił swojego dowódcę, generała Maxa von Prittwitza z 8. Armii, o coś na wzór załamania nerwowego7.

Tak więc w prusko-niemieckiej tradycji wojskowej nie istniała jakaś specjalna szczepionka zwalczająca złe dowodzenie. Istniały za to dwa czynniki, które pomagały zapobiec temu, by Auftragstaktik przerodziło się w samowolkę. Pierwszym była wspólna tradycja nakazująca dowódcom przyjmowanie agresywnej postawy niezależnie od okoliczności. Nie miało znaczenia czy oficer jest szczególnie uzdolniony czy też nie; oczekiwano że w marszu będzie kierował się odgłosem dział i zazwyczaj właśnie tak postępował. W praktycznie wszystkich pruskich i niemieckich wojnach podejście operacyjne nie było zbyt skomplikowane: zakładało zlokalizowanie wroga, a zwłaszcza jego wrażliwych skrzydeł oraz tyłów, a następnie wyprowadzenie wysoce agresywnego ataku. W tradycji pruskiej dowódcy polowi ogromnie chlubili się zadaniem pierwszego ciosu, wykazując się nie tylko względem przeciwnika, ale często także innych oficerów z własnej armii. Fryderyk Wielki powiedział kiedyś „armia pruska zawsze atakuje”. Owo podejście z całą pewnością miało swoje wady jako ogólna zasada prowadzenia operacji wojskowych; jednakże przyczyniało się do umiarkowanej synergii systemu dowodzenia, który w innym przypadku byłby zbyt luźny.

Drugim czynnikiem łagodzącym chaotyczne implikacje Auftragstaktik był dokładnie opracowany system sztabowy, w którym każdy dowódca polowy szczebla operacyjnego (od dywizji w górę) miał u swego boku szefa sztabu, spełniającego rolę jego głównego doradcy wojskowego. Stanowili oni intelektualną elitę armii. Ukończyli te same szkoły (głównie Kriegsakademie), cechował ich ten sam ogólny ogląd spraw, a podczas analizowania tej samej sytuacji na polu bitwy, wykazywali się tendencją do udzielania nadzwyczajnie podobnych rad. Ostateczna odpowiedzialność za przebieg wydarzeń nadal spoczywała na barkach dowódcy, ale co lepsi z nich dokładnie wsłuchiwali się w opinie swoich szefów sztabów.

Agresja (dowódca) temperowana przez intelekt (oficer sztabowy): tak wyglądał niemiecki przepis na sukces militarny. Choć my, ludzie współcześni, mamy tendencję do spoglądania bardziej przychylnym okiem na drugi z tych czynników, to niemieccy oficerowie niekoniecznie podzielali nasze uprzedzenia. Człowiek śmiały, wyprowadzający ataki niezależnie od sytuacji, szamoczący się na smyczy przełożonych – tego rodzaju dowódcy zdecydowanie nie byli potępiani i przeważnie zdobywali aprobatę swoich współpracowników. Po 1914 r. historycy wojskowości zapełniali swoje książki na temat Tannenbergu krytyką porywczości generała François; współcześni mu członkowie armii mieli inne zdanie. To samo można powiedzieć o Steinmetzu i Fliesie, a także innych wspomnianych wcześniej dowódcach. Wyprowadzanie frontalnego ataku na dwukrotnie liczniejszego wroga zasadniczo nie jest dobrym pomysłem. Jednak Fryderyk Karol, Czerwony Książę i zarazem dowódca pruskiej 1. Armii w 1866 r., tak właśnie postąpił na początku bitwy pod Sadową8. Dzięki niej stał się bohaterem; nie dzięki ważeniu szans i racjonalnemu postępowaniu, lecz dzięki zignorowaniu kalkulacji i podążaniu za swoim instynktem. Starszy Moltke mógł być mózgiem armii – któż mógłby w to wątpić? – lecz Czerwony Książę był jej sercem, a w oczach wielu mu współczesnych członków armii, to właśnie on był prawdziwym zwycięzcą spod Sadowy. „Nie przegrałeś bitwy, dopóki nie masz poczucia, że zostałeś pokonany”, napisał kiedyś o późniejszej bitwie, w czasie której wpadł w tarapaty, „A ja nie miałem takiego poczucia”9. Dla Czerwonego Księcia, a także dla tak wielu podobnych mu pruskich oficerów na przestrzeni wieków, wszystko było kwestią woli. Kiedy przychodziło do bardziej racjonalnych kalkulacji, na przykład dobierania środków do celów – cóż, to był problem kogoś innego.

PROBLEM: ZAGŁADA WEHRMACHTU?

Z perspektywy tak wielu lat powinno być dla nas widoczne, że klęska pod Stalingradem (i niemal równoczesna miażdżąca porażka niemiecko-włoskiej Armii Pancernej feldmarszałka Erwina Rommla pod El Alamein) skruszyła te fundamentalne, niemieckie przekonania o naturze wojny10. Wojna manewrowa? Została wyhamowana z piskiem opon, praktycznie rzecz biorąc jednocześnie w trzech, bardzo od siebie oddalonych, miejscach na mapie. Bewegungskrieg ustąpiła pola statycznej wojnie pozycyjnej (Stellungskrieg) pod Alamein, na Kaukazie i pod Stalingradem. Doszło do wyczerpujących, mozolnych zmagań, pochłaniających wielu ludzi oraz materiałów wojennych, było to dokładnie to, czego z historycznego punktu widzenia Niemcy starali się unikać. Cnota agresywnego dowodzenia w polu? W przewężeniu pod Alamein Rommel, niemal dosłownie, wyczerpał swoje siły do ostatniego żołnierza i ostatniego czołgu, co pozostawiło go praktycznie bezbronnym w obliczu ofensywy wyprowadzonej przez lepiej zaopatrzoną 8. Armię generała Bernarda Law Montgomery’ego. Generał Paulus również spędził całą jesień 1942 r. na posyłaniu kolejnych dywizji piechoty w żarna młyna miejskich walk w Stalingradzie. Pod koniec nie miał żadnej rezerwy, nie miał oddziałów, które mógłby poświęcić do osłony skrzydeł lub utrzymania łączności z sąsiednimi armiami, a także najmniejszej zdolności do odpowiedzi na Operację Uran, dobrze zaplanowaną radziecką kontrofensywę na północ i południe od miasta. Na Kaukazie w listopadzie Niemcy wykonali ostatni skok na Ordżonikidze, miasto będące wrotami do Gruzińskiej Drogi Wojskowej, a tym samym rozległych radzieckich pól naftowych położonych dalej na południu. Podeszli blisko – na mniej więcej 1,5 km do samego miasta, lecz i tutaj w trakcie walk całkowicie wyczerpali swoje siły. Rosyjski kontratak odrzucił Niemców, a ich wysunięte jednostki ledwie zdołały przebić się z okrążenia11. W innym rejonie Kaukazu dwie niemieckie armie, 1. Pancerna na wschodzie i 17. na zachodzie, ugrzęzły w górach, padły ofiarą kłopotów logistycznych, trudnego terenu i utwardzonej linii obronnej Rosjan, lecz przede wszystkim padły ofiarą nazbyt ambitnego i agresywnego planu operacyjnego.

Wreszcie, owe bliźniacze katastrofy obeszły się brutalnie także z ostatnim symbolem prusko-niemieckiego sposobu uprawiania wojny, niezależnie czy nazwiemy go Auftragstatktik, czy też „samodzielnością dowódcy niższego szczebla”. Z całą pewnością nazistowskie Niemcy wydają się mało prawdopodobnym miejscem rozwoju swobody myśli i działania dowódcy polowego. W toku kampanii 1942 r. Adolf Hitler zdjął kilka skalpów w korpusie oficerskim ściśle nadzorując, nękając i dymisjonując swoich dowódców – generała Franza Haldera, szefa sztabu od czasu wybuchu wojny, feldmarszałka Wilhelma Lista, dowódcę Grupy Armii A, generała Ferdinanda Heima, dowódcę nieszczęsnego XXXXVIII Korpusu Pancernego; a także wielu innych12. W pewnym momencie Führer nawet sam przejął dowodzenie Grupą Armii A, co miało łatwy do przewidzenia wpływ na jej dokonania na polu bitwy.

Niemniej w tym miejscu musimy być ostrożni w naszych ocenach. Obwinianie Hitlera za wszystko co poszło nie tak na wschodzie w roku 1942 jest jednym z najbardziej żywotnych mitów wojny i rzadko zatrzymujemy się, aby rozważyć jak wygodną wymówką dla korpusu oficerskiego Führer stał się po wojnie. Rozmiar oraz rozproszenie rozmaitych frontów, a także ich oddalenie od Niemiec, nadal zapewniały dowódcom polowym dużą dozę swobody w bieżącym prowadzeniu działań. Jednakże Hitler mógł i interweniował gdzie chciał, a jego interwencje przeszkadzały jeszcze bardziej przez swoją nieprzewidywalność oraz kapryśność. Na wcześniejszych etapach wojny być może towarzyszyło mu szczęście nowicjusza, na przykład podczas planowania i prowadzenia kampanii 1940 roku. Jednakże, jak z całą pewnością słusznie dowodzi niemiecka historia oficjalna, w pewnym momencie 1942 r. jego sposób podejmowania decyzji ze świeżego i niekonwencjonalnego stał się „nieprofesjonalny i wadliwy”13. „Podwójna kampania” – decyzja o uderzeniu na Stalingrad i Kaukaz równocześnie zamiast po kolei – była tego niefortunnym rezultatem14.

Koniec końców rok 1942 ukazał słabości tradycyjnego, niemieckiego sposobu prowadzenia wojny. Metody wojowania, które narodziły się w maleńkim księstewku, a dojrzały w niewielkim królestwie radzącym sobie z prowadzeniem dynamicznych kampanii na dystansie nawet 150-300 km, zależnym od dobrej sieci dróg oraz stosunkowo prężnie działającej infrastruktury, zawiodły gdy stanęły przed wyzwaniem podboju Kanału Sueskiego, brzegów Wołgi oraz pól naftowych Baku. Trudno wskazać dokładny moment, w którym Niemcy przegrały II Wojnę Światową; spory dotyczące punktu zwrotnego wojny toczącą się od dziesięcioleci i nigdy nie ustaną. Niemniej z całą pewnością możemy stwierdzić, że obiektywnie rzecz biorąc, gdy nadszedł rok 1943 niemiecka armia nie mogła już żywić realnej nadziei na zwycięstwo poprzez Bewegungskrieg – czyli poprzez szybkie i rozstrzygające działania ofensywne. W tym sensie w 1942 r. naprawdę miała miejsce zagłada Wehrmachtu.

Tak, możemy rzec, ale co z tego? Wojna – a zwłaszcza jej XX-wieczna, uprzemysłowiona odmiana – jest starciem narodów, systemów politycznych oraz struktur ekonomicznych. Nie stanowi jedynie abstrakcyjnego pojedynku pomiędzy kulturami wojskowymi. Jest zjawiskiem nazbyt złożonym, by można traktować je w tak ograniczony sposób, zbyt przypadkowym, zbyt mocno zależnym od tysięcy różnych czynników, które mogą zmieniać się w różnych jej okresach. Kiedy niemiecka tradycja militarna okazała się niewystarczająca, zdecydowane zwycięstwo Wehrmachtu nie było już możliwe, o ile kiedykolwiek było. Lecz w krótkiej perspektywie abstrakcyjny fakt zmienił się w niewielkim stopniu. Nadal toczyła się wojna i należało walczyć.

Bądźmy bardziej dokładni. Wprowadzenie „kultury” jako areny działań historyków wojskowości postawiło w minionej dekadzie wiele pytań i przeniknęło wiele tajemnic. Mogą obejmować dyskusje na temat odrębnych, „narodowych” sposobów prowadzenia wojny, kultur wojskowych, które mają determinować jak walczą poszczególne armie15. Mogą obejmować instytucjonalną kulturę wojskową, sposób w jaki dany establishment wojskowy postrzega sam siebie, swoją historię oraz relację ze społeczeństwem. Wreszcie, mogą obejmować badania kultury narodowej, rdzenia, z którego wyrosły instytucje wojskowe. We wszystkich tych przypadkach kultura służy jako basen, w którym pływają ludzcy aktorzy; basen wypełniony niewyartykułowanymi założeniami oraz narzuconymi z góry zasadami, których ci mogą być jedynie mgliście świadomi. Stanowi otoczkę możliwości i oczekiwań, w której funkcjonują. Jest swoistym „pudełkiem”, a myślenie wykraczające poza jego ramy jest o wiele trudniejsze, niż mogłoby się wydawać.

Jednakże pomimo znaczenia owych kulturowych uwarunkowań, w żaden sposób nie przyczyniają się one do czegoś co przypominałoby historyczną nieuchronność. Historyczni aktorzy mogą odczuwać i przyjmować pewne postawy, często nieświadomie, ale nadal mają swoje żywoty do przeżycia i wybory oraz działania do podjęcia. Pożyczając kilka terminów z bogatej historiografii Holokaustu, historycy wojskowości muszą wziąć pod uwagę zarówno „intencjonalizm” (rolę jaką w kreowaniu własnej historii odgrywają ludzie), jak i „strukturalizm” czy też „funkcjonalizm” (stopień w jakim ludzką historię determinują uwarunkowania, długotrwałe procesy i czynniki systemowe)16.

Musimy o tym pamiętać, gdy spoglądamy na sytuację, z jaką mierzyła się Rzesza pod koniec tego koszmarnego roku. Ci z nas, którzy badają wojnę, mogą mieć trudności, a wręcz uznać za niemożliwe wyobrażenie sobie jak nazistowskie Niemcy mogłyby zapobiec porażce po 1942 r. Siła Wielkiej Koalicji dopiero zaczęła narastać; zwłaszcza potężne zasoby materiałowe i przemysłowe Stanów Zjednoczonych ledwie zaczęły pojawiać się na teatrze działań. Potencjalnie Alianci mogli rozgnieść Niemcy niczym muchę. Jednak „potencjalne zwycięstwo” a „rzeczywiste zwycięstwo” to dwie zupełnie różne sprawy. Pomimo wszystkich rzeczy, które poszły źle i pomimo rozwiania ostatniej nadziei Niemców na rozstrzygający sukces na polu bitwy, a także nieodwracalnej straty 6. Armii pod Stalingradem, w naczelnym dowództwie nikt nie proponował kapitulacji. Niemcy miały walczyć dalej. „Stworzymy 6. Armię od nowa”, powiedział Hitler z dużą dozą pewności swojemu szefowi sztabu, generałowi Kurtowi Zeitzlerowi, a w 1943 roku działania będą szaleć na dosłownie wszystkich frontach17.

Istnieje słynna, choć najwyraźniej apokryficzna opowieść z samego początku wojny. Owego pamiętnego dnia września 1939 r., gdy po raz pierwszy pojawiły się wieści, że Wielka Brytania zamierza wypowiedzieć wojnę Niemcom, Hitler miał odwrócić się do swojego ministra spraw zagranicznych, Joachima von Ribbentropa i zadać mu proste pytanie. Pytanie w obliczu którego stał Wehrmacht na początku 1943 r. brzmiało dokładnie tak samo, jak to zadane wówczas przez Hitlera: „Co teraz?”18.

KSIĄŻKA O PROWADZENIU PRZEGRANEJ WOJNY

Odwrót Wehrmachtu zaprezentuje szczegółową analizę operacyjną wielkich kampanii lądowych niemieckiego Wehrmachtu – a właściwie Heer, czyli armii – z 1943 roku. Podobnie jak dwie moje wcześniejsze prace, The German Way of War: From the Thirty Years’ War to the Third Reich (2005) i Zagłada Wehrmachtu (wydanie polskie, Napoleon V, 2014) podejmie próbę umiejscowienia tych niedawnych wydarzeń w kontekście pewnych wieloletnich tradycji niemieckiej historii i kultury wojskowej. Powyższe prace starają się badać niemieckie operacje militarne przez pryzmat, jak określił to Fernand Braudel, longue durée. Takie długoterminowe spojrzenie – obejmujące całe wieki – jest pomocne w objaśnianiu pozornie niewytłumaczalnych wydarzeń, poprzez odsłanianie często pomijanego czynnika: co dokładnie sami aktorzy historii sądzili, że robią w danym momencie. Bez wdawania się w szczegóły poprzednich książek –zachęcam czytelnika do zaznajomienia się z zawartym w nich wywodem z długiej perspektywy – niniejsza praca w podobny sposób zajmie się niemieckimi kampaniami 1943 roku. Położy wyjątkowy nacisk na korpus oficerski, jego założenia dotyczące operacji wojskowych, spojrzenie na prusko-niemiecką historię wojen oraz profesjonalną ocenę wrogich armii, z którymi się mierzył. Innymi słowy, spróbujemy opisać mentalność niemieckiej kasty wojskowej w okresie kiedy losy wojny stanowczo odwróciły się na niekorzyść Wehrmachtu.

Z konieczności książka omawiająca kampanie 1943 roku musi rozpocząć się w środku toczących się wydarzeń. Gdy rok się rozpoczynał, działania wojenne trwały. Niemieckie armie znajdowały się w gorączkowym odwrocie w Egipcie, nad Donem i na Kaukazie, a Alianci robili co w ich mocy, żeby je ścigać. Rozpoczniemy nad Morzem Śródziemnym, od przybycia nowego uczestnika zmagań, U.S. Army. Wraz ze swoimi doświadczonymi już towarzyszami, Brytyjczykami, w listopadzie 1942 r. Amerykanie wylądują na plażach Francuskiej Afryki Północnej w ramach Operacji Torch („Pochodnia”). Po wylądowaniu siły inwazyjne rozpoczną wyścig do Tunisu, aby odciąć drogę odwrotu uchodzącej po bitwie pod El Alamein Armii Pancernej feldmarszałka Erwina Rommla. Tak naprawdę nie był to prawdziwy wyścig, bowiem Niemcy dotarli na miejsce dzień po lądowaniu Aliantów. Niemniej, była to fascynująca kampania charakteryzująca się armiami kieszonkowego rozmiaru, rozmaitością zaciętych walk grup bojowych (Kampfgruppen) w trudnym terenie i nieuniknionymi emocjami towarzyszącymi śledzeniu drogi U.S. Army do osiągnięcia odpowiedniej sprawności bojowej. Nie będzie to łatwe. Aliantom nie udało się zdobyć Tunisu przed końcem 1942 r., a po Nowym Roku obie strony były solidnie wzmocnione na potrzeby czekającej je, „właściwej” kampanii.

Podczas gdy Niemcy mogli uznać pierwszą fazę walk w Tunezji za niewielkie zwycięstwo, na wschodzie radzieckie armie wdeptywały ich w ziemię. Gdy rosyjskie czołówki pancerne znalazły się kilkaset kilometrów bliżej Rostowa niż niemieckie wojska na Kaukazie, sytuacja dojrzała do kolejnej katastrofy na miarę Stalingradu. To właśnie podczas radzieckiej „kampanii donbaskiej” feldmarszałek Manstein napisze od nowa podręcznik zmechanizowanych operacji defensywnych na wielką skalę. Kilka dekad później, gdy NATO szykowało się na wojnę z Układem Warszawskim, osiągnięcie Mansteina – powstrzymanie o wiele znaczniejszych sił nieprzyjaciela, wymierzenie im częstych i dobrze zgranych w czasie kontruderzeń oraz ostateczne ich rozbicie – wzbudzi wielkie zainteresowanie planistów U.S. Army19.

Z Donbasu powrócimy do wielkiej kampanii w Tunezji. Umiejętność Rommla do zdystansowania sił ścigających go po El Alamein, pozwoliła mu połączyć się z niemieckimi wojskami broniącymi Tunezji, 5. Armią Pancerną generała Hansa-Jürgena von Arnima, co dało siłom Osi bezsprzeczną, choć jedynie tymczasową, przewagę liczebną. Rommel i Arnim wykorzystali ją do wyprowadzenia bliźniaczych ofensyw (Operacje Morgenluft i Frühlingswind) przeciwko amerykańskim siłom w Tunezji (II Korpusowi pod wodzą generała Lloyda R. Fredendalla). Ofensywy przebiją się przez kolejne amerykańskie pozycje obronne, w tym przełęcz Kasserine, lecz ostatecznie zakończą niepowodzeniem, padając ofiarą pośpiesznego planowania, pogmatwanego systemu dowodzenia oraz niewystarczającego wsparcia logistycznego. Jednakże pomimo rezultatu, walki na przełęczy Kasserine miały potężny wpływ na psychikę oraz zachowanie amerykańskich, brytyjskich i niemieckich armii przez resztę wojny.

Koniec kampanii tunezyjskiej w maju 1943 r. zastał Wehrmacht pogrążony w planowaniu kolejnej ofensywy na wschodzie. Operacja Zitadelle była prostym, oskrzydlającym uderzeniem obliczonym na zniszczenie radzieckich sił rozlokowanych wewnątrz łuku kurskiego, rozległego wybrzuszenia frontu na północnej Ukrainie. Operacja Zitadelle stała się przedmiotem wielkiego zainteresowania po wojnie i rzeczywiście, literatura podejmująca tematykę frontu wschodniego nadal opisuje ją jako „największą bitwę pancerną wszechczasów”20. Wynikało to zwłaszcza z apogeum bitwy, starcia pomiędzy II Korpusem Pancernym SS, a V Gwardyjską Armią Pancerną niedaleko Prochorowki. Jednakże w ostatnim czasie historycy pomniejszali wielkość Kurska, redukując jego znaczenie z ogólnej próby strategicznego przełamania na wzór działań z lat 1941-1942, do operacji o bardziej ograniczonych celach: utrzymaniu inicjatywy na wschodzie oraz wyprowadzeniu ataku uprzedzającego, który miał zniszczyć siły radzieckie gromadzące się na centralnym odcinku frontu.

Spod Kurska narracja przeniesie się do południowej Europy, podążając za Aliantami z Tunezji na Sycylię. To właśnie tam ogromny i złożony plan inwazji (Operacja Husky) ukazał jak potężna może być strategiczna siła Aliantów Zachodnich: żadne wybrzeże w Europie nie mogło być uznawane za bezpieczne wobec tak gigantycznych sił marynarki, lotnictwa i wojsk lądowych. Sam Hitler twierdził, że zatrzymał ofensywę pod Kurskiem w półbiegu, aby odpowiedzieć na aliancką inwazję. Większość historyków szydzi z tego „wymysłu”, jednak, jak zobaczymy, Führer mówił prawdę. Operacja Husky była niewielką kampanią o strategicznych rezultatach: obaliła Benito Mussoliniego i wstrząsnęła Osią u samych podstaw. Niemniej na szczeblu operacyjnym kampania okazała się frustrująca na wielu płaszczyznach. Siły złożone z około 500 000 żołnierzy, cieszące się zdecydowaną przewagą w powietrzu i absolutną dominacją na morzu, nie zdołały uwięzić i zniszczyć znacznie skromniejszego garnizonu wyspy, składającego się zasadniczo z trzech niemieckich dywizji. Państwa Osi zdołały ewakuować całość swoich sił przez Cieśninę Mesyńską na teren kontynentalnych Włoch – doprawdy, było to dla Aliantów „gorzkie zwycięstwo”21.

Z Sycylii jeszcze raz udamy się na wschód. Później niemieccy oficerowie często będą określać niemieckie niepowodzenie pod Kurskiem jako „porzucone zwycięstwo”, utrzymując, że Wehrmacht był u progu przełamania, kiedy Hitler odciął operacji prąd. Owe twierdzenia nie biorą pod uwagę tego, co zdarzyło się bezpośrednio potem: potężnych radzieckich kontruderzeń na północ i południe od wybrzuszenia. Operacja Kutuzow, przeciwko wybrzuszeniu orłowskiemu, i Operacja Rumiancew, wymierzona w Biełgorod i Charków, ukazały niedawno dojrzałą radziecką „sztukę operacyjną” w akcji, tworząc z brutalnej siły, zmasowania wojsk oraz doktrynalnego wyrafinowania niemal niemożliwą do powstrzymania mieszankę. W 1943 roku Wehrmacht przekonał się, że nie ma takiej pozycji, którą byłby w stanie obronić, gdyby Rosjanie pragnęli jej na tyle mocno, iż byliby skłonni ponieść w walce o nią wysokie straty – a byli niemal zawsze. Jesienią Niemcy będą wycofywać się, w pewnym nieporządku, na całym południowym odcinku frontu, a cztery potężne radzieckie grupy armii ścigać ich będą za Dniepr. Nieudana obrona nawet tej linii potężnej rzeki pokazała jak bardzo wydarzenia tego roku wykrwawiły Niemców.

I wreszcie, po raz ostatni wybierzemy się nad Morze Śródziemne. Po Sycylii siły brytyjsko-amerykańskie przeprowadziły jedną z najbardziej kontrowersyjnych kampanii wojny, nad którą zwłaszcza amerykańscy historycy nadal debatują. Alianci skoordynowali inwazję Włoch (trzy oddzielne operacje o kryptonimach Baytown, Slapstick i Avalanche) z włoską kapitulacją, licząc na wykorzystanie zmienionych uwarunkowań politycznych przynajmniej do szybkiego opanowania południowej części półwyspu. Spotkało ich jednak coś zupełnie innego: piorunująca kampania Niemców, w czasie której rozbroili swojego niedawnego sojusznika i objęli okupacją praktycznie rzecz biorąc całe Włochy (Operacja Achse); walki na bliskim dystansie na plażach pod Salerno, gdzie amerykańską 5. Armię (generał Mark W. Clark) niemal spotkała katastrofa; oraz mozolne przebijanie się w górę wąskiego, górzystego półwyspu, który Wszechmogący najwyraźniej stworzył do obrony. Najpierw doszło do utwardzenia frontu na Linii Zimowej (Winterstellung), jak zwali ją Niemcy; następnie do całkowitego zastoju na Linii Gustawa, na południe od Monte Cassino. Opisy kampanii często określają Niemców jako mistrzów obrony, choć sprawa nie jest tak jednoznaczna. W każdym razie Niemcy bronili się dość umiejętnie, nawet w obliczu potężnej przewagi materiałowej Aliantów. Koniec 1943 roku zastanie alianckie armie tkwiące w błocie w pewnej odległości od Rzymu i zastanawiające się, jak wyrwać się ze swej niedoli. Odpowiedź pojawi się w styczniu 1944 r., w miejscu o nazwie Anzio.

Z narracji wyłoni się wszechogarniająca sieć powiązań łącząca różne fronty tej „wielofrontowej” wojny22. Zaściankowość nadal stanowi „ryzyko zawodowe” historyków piszących o II Wojnie Światowej: europejskie teatr działań kontra Pacyfik, a na samym ETO [European Theater of Operations – dop. tłum.] front zachodni kontra front wschodni. W rzeczywistości historia wojny winna integrować poszczególne fronty kiedy to tylko możliwe, a zwłaszcza gdy stara się badać postawę Macht in der Mitte, „potęgi środka” – Niemiec23. Jak zobaczymy każdego dnia niemieccy planiści mogli zajmować się operacjami pancernymi toczącymi się daleko w głębi Związku Radzieckiego, próbować określić cel alianckiej floty inwazyjnej i decydować gdzie skierować coraz skromniejsze środki i wzmocnienia, a wszystko to jednocześnie. Czasami radzili sobie lepiej, a czasami gorzej, musiały również trafiać im się takie dni, kiedy już samo wstanie z łóżka wydawało się nienajlepszym pomysłem.

Podobnie jak we wszystkich swoich książkach, również w Odwrocie Wehrmachtu postaram się powstrzymać przed pouczaniem aktorów historii. Wystrzegać się podejścia typu „dobry generał – zły generał” wobec historii wojskowości24, zakładającego, że każdy problem na polu bitwy posiada jasne rozwiązanie, a laury zwycięstwa spadają na generała, który potrafi znaleźć właściwą odpowiedź. Nowoczesna sztuka wojenna jest dalece zbyt złożona, abyśmy mogli oceniać ją niczym test zawierający jedynie odpowiedzi „prawda” i „fałsz”. W każdym razie, już samo wyjaśnienie dlaczego aktorzy historii postąpili tak a nie inaczej jest wystarczająco trudne, o ich ocenianiu nie wspominając. Niniejsza książka nie podejmie również próby przedstawienia w jaki sposób Niemcy mogliby wygrać wojnę, gdyby tylko przeprowadzili ten lub tamten sprytny manewr operacyjny, albo też uniknęli takiego czy owakiego błędu – to prawda, że może być to interesującym ćwiczeniem intelektualnym, do tego całkiem zabawnym, ale jednak nie podejmę się go w tym miejscu.

Zamiast tego spróbuję odpowiedzieć na bardziej zasadnicze pytania. Na przykład, jak reagował establishment wojskowy historycznie zorientowany na Bewegungskrieg – niepohamowaną agresję, bezwzględne uderzenia i mobilne operacje ofensywne – gdy nagle i niespodziewanie został zmuszony do obrony? Jak niemieccy dowódcy postrzegali swojego najnowszego przeciwnika, U.S. Army? Z Brytyjczykami walczyli już od ponad trzech lat, a z Rosjanami od półtorej roku i mieli dość dobre pojęcie, jak reagują ci oponenci. Amerykanie, z ich niemal nieograniczoną bazą materiałową, doktryną prowadzenia wojny opartą na sile ognia oraz stopniem zmechanizowania wojsk, z którym Wehrmacht nie mógł się równać, byli nową niewiadomą w całym równaniu. Jak Niemcy poradzili sobie z tym nowym wyzwaniem pola walki? Wreszcie, jako że to Alianci posiadali inicjatywę (das Gesetz des Handelns) przez większą część 1943 r. i mogli wybierać gdzie i kiedy rozpoczną swoje ofensywy, Odwrót Wehrmachtu przeanalizuje ich operacje równie drobiazgowo. Będzie to szczególnie widoczne w pierwszych rozdziałach opisujących debiut nowego przeciwnika Niemców, U.S. Army. Pojawienie się amerykańskiej armii, niezdarnej i nie posiadającej jeszcze pełnej wartości bojowej, ale za to po zęby uzbrojonej i wyposażonej, na wielu płaszczyznach jest najważniejszym wydarzeniem 1943 roku i zasługuje na dokładne omówienie oraz analizę. Wówczas, gdy na europejskim teatrze działań znalazły się potężne siły całej Wielkiej Koalicji, Niemcy z całą pewnością przegrały wojnę. Dlaczego, pomimo już przecież ogromnej przewagi liczebnej i materiałowej, Alianci nie byli w stanie przemienić roku 1943 w coś bardziej rozstrzygającego?

1 Jeżeli chodzi o „Armee eingeschlossen...” zobacz depeszę generała Friedricha Paulusa, dowódcy 6. Armii, przedrukowaną w Manfred Kehrig, Stalingrad: Analyse und Dokumentation einer Schlacht (Stuttgart, 1974), s. 559-560.

2 Jeżeli chodzi o pełniejsze omówienie tego zagadnienia, zobacz Robert M. Citino, The German Way of War: From the Thirty Years’ War to the Third Reich (Lawrence, 2005).

3 „Unsere Kriege kurtz und vives seyn müssen, massen es uns nicht konveniret die Sachen in die Länge zu ziehen, weil ein langwieriger Krieg ohnvermerkt Unsere admirable Disciplin fallen machen, und das Land depeupliren, Unsere Resources aber erschöpfen würde”. Hugo von Freytag-Loringhoven, Feldherrngrösse: Von Denken und Haldeln bevorragender Heerführer (Berlin, 1922), s. 56.

4 Spośród licznych przykładów w niemieckiej literaturze, zobacz, „Ueber Selbstthätigkeit der Unterführer im Kriege”, Beihefte zum Militär-Wochenblatt 1894 (Berlin, 1894), s. 17-55, z tekstu wykładu wygłoszonego przed Towarzystwem Wojskowym w Berlinie 29 listopada 1893 r. Zobacz także, generał Wilhelm von Blume, „Selbstthätigkeit der Führer im Kriege”, Beihefte zum Militär-Wochenblatt (Berlin, 1896), s. 479-534. Jeżeli chodzi przykłady z XX wieku, zobacz Erich Weniger, „Die Selbständigkeit der Unterführer und ihre Grenzen”, Militärwissenschaftliche Rundschau 9, nr 2 (1944): s. 101-115.

5 Jeżeli chodzi o wojnę 1866 roku, miarodajnymi pracami są Geoffrey Wawro, The Austro-Prussian War: Austria’s War with Prussia and Italy in 1866 (Cambridge, 1996), i Dennis E. Showalter, The Wars of German Unification (London, 2004), choć Gordon Craig, The Battle of Königgrätz: Prussia’s Victory over Austria, 1866 (Philadelphia, 1964), nadal można uznać za pożyteczną pracę. Jeżeli chodzi o kampanię zachodnią, zobacz starszą literaturę niemiecką: generał major Oscar von Lettow-Vorbeck, Geschichte des Krieges von 1866 in Deutschland, t. 1, Gastein-Langensalza (Berlin, 1896); a jeżeli chodzi o pracę jednego z najbardziej błyskotliwych pruskich pisarzy, zobacz Theodor Fontane, Der deutsche Krieg von 1866, t. 2, Der Feldzug in West- und Mitteldeutschland (Berlin, 1871).

6 Jeżeli chodzi o wpływ Steinmetza na bitwę pod Spicheren, zobacz Citino, German Way of War, s. 176-179.

7 Miarodajnym źródłem na temat bitwy pod Tannenbergiem jest Dennis E. Showalter, Tannenberg: Clash of Empires (Washington, 2004). Zobacz także Citino, German Way of War, s. 224-230.

8 Jeżeli chodzi o znakomite studium charakteru Czerwonego Księcia, które utożsamia jego geniusz z jego „śmiałością” (Kühnheit), zobacz Hans Delbrück, „Prinz Friedrich Karl”, w Historische und Politische Aufsätze (Berlin, 1907), s. 302-316.

9 Wolfgang Foerster, „Prinz Friedrich Karl”, Militärwissenschaftliche Rundschau 8, nr 2 (1943): s. 90.

10 Jeżeli chodzi o wyczerpujące omówienie tej tezy, zobacz Robert M. Citino, Zagłada Wehrmachtu: Kampanie 1942 r. (Oświęcim, 2014).

11 Jeżeli chodzi o ostatnie natarcie na Ordżonikidze, zobacz Earl F. Ziemke i Magna E. Bauer, Moscow to Stalingrad: Decision in the East (Washington, 1987), s. 453-454, a także Citino, Zagłada Wehrmachtut, s. 289-293.

12 Hitler zdymisjonował Haldera i Lista w czasie wielkiego „kryzysu przywództwa” w kwaterze Führera w Winnicy we wrześniu 1942 r. Jeżeli chodzi o szczegóły, zobacz niemiecka historia oficjalna, Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg (dalej jako DRZWk), t. 6, Die Ausweitung zum Weltkrieg und derWechsel der Initiative, 1941–1943 (Stuttgart, 1990), dalej jako DRZWk, cz. 6, „Der Krieg gegen Die Sowjetunion, 1942–43”, autorstwa Bernda Wegnera. Zobacz zwłaszcza fragmenty w „Hitlers ‘zweiter Feldzug’: Militärische Konzeption und strategtische Grundlagen” (s. 761-815) oraz „Der Beginn der Sommeroffensive” (s. 868-898), i „September in Vinnica: Der Huohepunkt der Krise”, s. 951-961. Heim stracił dowództwo XXXXVIII Korpusu Pancernego za niezdolność do wystarczająco energicznej reakcji na radzieckie przełamanie nad północnym Donem w czasie Operacji Uran. Zobacz Hans Doerr, Der Feldzug nach Stalingrad: Versuch eines operativen Uberblickes (Darmstadt, 1955), s. 63-66, Richard L. DiNardo, Germany and the Axis Powers: From Coalition to Collapse (Lawrence, 2005), s. 150-153, Kehrig, Stalingrad, s. 132-133; i Citino, Zagłada Wehrmachtu, s. 343-433.

13 Zobacz DRZWk, cz. 6, Wegner, „Der Krieg gegen Die Sowjetunion,1942-43”, 6:954: „oft genug nicht nur unkonventioneller, sondern auch unprofessioneller und fehlerhafter operativer Entschlüsse Hitlers”.

14 Jeżeli chodzi o szczegóły „Podwójnej Kampanii”, zobacz Citino, Zagłada Wehrmachtu, s. 307-312.

15 Termin „sposoby prowadzenia wojny”, wraz z wynikającymi z niego odrębnymi i wyjątkowymi kulturami wojskowymi, po raz pierwszy pojawił się w pionierskiej pracy Russella F. Weigley’a, The American Way of War: A History of United States Military Strategy and Policy (New York, 1973), lecz w dyskursie historii wojskowości o wiele bardziej nagłośniony został w ostatnim czasie. Zobacz między innymi: Citino, German Way of War; Isabel V. Hull, Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany (Ithaca, 2005); Brian McAllister Linn, The Echo of Battle: The Army’s Way of War (Cambridge, 2007), i Peter A. Lorge, The Asian Military Revolution: From Gunpowder to the Bomb (Cambridge,2008). Jeżeli chodzi o użyteczne wprowadzenie do tematu, zobacz „Comparative Ways of War: A Roundtable”, Historically Speaking 11, nr 5 (listopad 2010): s. 20-26, pozycję obejmującą teksty Citino, „The German Way of War Revisited”; Linn, „The American Way of War Debate: An Overview”; Lorge, „The Many Ways of Chinese Warfare”; i James Jay Carafano, „Wending through the Way of War.”

16 Dwa nurty w historiografii Holokaustu mogą być najlepiej reprezentowane przez: Christopher R. Browning, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (New York, 1992), jeżeli chodzi o funkcjonalistów oraz Lucy S. Dawidowicz, The War against the Jews, 1933-1945 (New York, 1975), lub Daniel Jonah Goldhagen, Hitler’s Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust (New York, 1996), ze strony intencjonalistów.

17 Pośród wielu nawiązań do tego cytatu, zobacz Adolf Heusinger, Befehl im Widerstreit: Schicksalsstunden der deutschen Armee 1923-1945 (Tübingen, 1950), s. 235. Heusinger był szefem wydziału operacyjnego (Operationsabteilung) niemieckiego Sztabu Generalnego przez znaczną część wojny, a w czerwcu 1944 r., kiedy generał Kurt Zeitzler był chory, miał służyć jako szef Sztabu Generalnego. Po wojnie zostanie pierwszym inspektorem generalnym sił zbrojnych Republiki Federalnej Niemiec, Bundeswehry.

18 Sytuacja jest apokryficzna. Jeżeli chodzi o pierwotne źródło, zobacz Paul Schmidt, Statist auf diplomatischer Bühne, 1923-45: Erlebnisse des Chefdolmetschers im Auswärtigen Amt mit den Staatsmännern Europas (Bonn, 1949), s. 464.

19 Jeżeli chodzi o częściową listę źródeł, zobacz poniższe prace aktywnych oficerów amerykańskich: David A. Shunk, „Field Marshal von Manstein’s Counteroffensive of Army Group South, February-March, 1943: The Last Operational Level Victory of the Panzer Forces on the Eastern Front” (praca magisterska, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, Kans., 1986); Lawrence L. Izzo, „An Analysis of Manstein’s Winter Campaign on the Russian Front, 1942-43: A Perspective of the Operational Level of War and its Implications” (artykuł studencki, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, Kans., 1986); Russell J. Goehring, „Sequencing Operations: The Critical Path of Operational Art” (monografia, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, Kans., 1987); Richard J. Rowe Jr., „Counterattack: A Study of Operational Priority” (monografia, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, Kans., 1987); Albert Bryant Jr., „Agility: A Key to the Operational Art” (monografia, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, Kans., 1988); oraz Herbert L. Frandsen, „Counterblitz: Conditions to a Successful Counteroffensive” (monografia, U.S. Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth, Kans., 1990).

20 Jeżeli chodzi o zwięzłe i miarodajne wprowadzenie do historiografii bitwy na łuku kurskim, zobacz pracę mistrza niemieckich historyków operacyjnych, Karl-Heinz Frieser, „Schlagen aus der Nachhand-Schlagen aus der Vorhand: Die Schlachten von Ch’arkov und Kursk 1943”, w Gezeitenwechsel im Zweiten Weltkrieg? Die Schlachten von Ch’arkov und Kursk im Frühjahr und Sommer 1943 in operativer Anlage, Verlauf und politischer Bedeutung, red. Roland G. Foerster (Berlin, 1996), s. 101-135.

21 Zobacz Carlo D’Este, Bitter Victory: The Battle for Sicily, 1943 (New York, 1988).

22 Od czasu publikacji autorytatywnej pracy Gerharda L. Weinberga A World at Arms: A Global History of World War II, wydanej po raz pierwszy w 1994 r., a obecnie wydanej po raz drugi (Cambridge, 2005), z jej naciskiem na „wzajemne powiązania pomiędzy różnymi teatrami działań a wyborami, przed którymi stali przywódcy” (s. xxiv-xxv), śledzenie owych powiązań stało się warunkiem sine qua non naukowców zajmujących się II Wojną Światową. Jeżeli chodzi o dwie nowsze, jednotomowe prace, które również podkreślają globalną i przenikającą się wzajemnie naturę wydarzeń wojny, zobacz Evan Mawdsley, World War II: A New History (Cambridge, 2009), oraz Thomas W. Zeiler, Annihilation: A Global Military History of World War II (Oxford, 2011).

23 Zobacz Michael Stürmer, The German Empire: A Short History (New York, 2000), s. 12-13.

24 Jeżeli chodzi o przegląd najnowszych trendów w naukowej historii wojskowości, zobacz Robert M. Citino, „Military Histories Old and New: A Reintroduction”, American Historical Review 112, nr 4 (październik 2007): s. 1070-1090.

ROZDZIAŁ IOSTATNIE ZWYCIĘSTWO? WYŚCIG DO TUNISU

WPROWADZENIE: MIESIĄC, KTÓRY WSTRZĄSNĄŁ ŚWIATEM (23 PAŹDZIERNIKA-23 LISTOPADA 1942 R.)

Jakże wiele ludowych przysłów ukuła ludzkość na przestrzeni tysiącleci, by móc rozprawiać na temat złych rzeczy, które wydają się spadać na nią w tym samym czasie. „Nieszczęścia chodzą parami”, mawiamy. Często stwierdzamy, że mamy „zły dzień”, kiedy to na raz pojawia się zbyt wiele problemów. Czasami obwiniamy za to biorytm. Zdarza się nam nawet brać na cel poszczególne liczby: mówimy „pechowy piątek 13-tego”.

Mając to na uwadze rzućmy okiem na pewne wydarzenia z przeszłości, przyjrzyjmy się bliżej krótkiemu okresowi długiej i niezwykle wyniszczającej wojny. Dla niemieckiego Wehrmachtu to czas pełen napięć, zacięte bitwy szaleją pod Stalingradem, na Kaukazie i na egipskiej pustyni.

***

Piątek, 23 października: dowódca brytyjskiej 8. Armii, generał Bernard Law Montgomery, wprowadza ostatnie szlify do Operacji Lightfoot, wielkiej ofensywy pod El Alamein, wymierzonej w stojące naprzeciw jego wojsk niemiecko-włoskie siły Armii Pancernej Afryka feldmarszałka Erwina Rommla.

Niedziela, 25 października: atak niemieckiej 79. Dywizji Piechoty skierowany na fabryki Krasnyj Oktiabr i Barrikady w północnej, przemysłowej części Stalingradu, załamuje się i przynosi Niemcom ciężkie straty. Ubytki w szeregach piechoty osiągają katastrofalne rozmiary, a 79. Dywizja dołącza do długiej listy jednostek uznanych za „niezdolne do działań ofensywnych” (angriffsunfähig)1.

Ta sama niedziela: daleko w głębi Kaukazu niemiecki III Korpus Pancerny (generał Eberhard von Mackensen) wyprowadza ofensywę na kluczowe miasto Ordżonikidze. Wobec zbliżającej się zimy jest to ostania szansa Wehrmachtu na osiągnięcie zdecydowanego sukcesu na tym teatrze działań.

Ta sama niedziela: Rommel powraca do Afryki. Po tym jak zdał sobie sprawę, że główny ciężar ataku Montgomery’ego znajduje się na lewym skrzydle Armii Pancernej, rozkazuje przybyć z południa doświadczonej w bojach 21. Dywizji Pancernej. Jej siły stanowią jego jedyną rezerwę operacyjną.

Czwartek, 29 października: po sześciu dniach obrony siły Rommla kruszeją pod potężnym uderzeniem 8. Armii; z drugiej strony Montgomery czuje konieczność przyśpieszenia biegu wydarzeń. Dochodzi do oczywistego wniosku – „niezwykle ważne staje się, by w jakimś miejscu uzyskać przełamanie”2.

Ten sam czwartek: korpus pancerny Mackensena dociera do miejscowości Ardon na początku Osetyjskiej Drogi Wojskowej. Droga na Ordżonikidze wydaje się stać otworem.

Poniedziałek, 2 listopada: Montgomery przegrupowuje swoje siły pancerne, rzuca do walki kolejną świeżą jednostkę, 7. Dywizję Pancerną, i rozpoczyna Operację Supercharge, skoncentrowane uderzenie skierowane na lewą (północną) flankę Rommla. Uzyskuje niemal natychmiastowe przełamanie.

Wtorek, 3 listopada: Zdając sobie sprawę, że cała Armia Pancerna stoi na krawędzi zagłady, Rommel decyduje się na odwrót. O swojej decyzji informuje Hitlera3.

Ten sam wtorek: Czołowe jednostki Mackensena docierają na zaledwie nieco ponad kilometr od Ordżonikidze. Po okresie rozczarowań byłoby to ważne zwycięstwo Wehrmachtu. Radziecki opór tężeje, ale czy nie za późno?

Środa, 4 listopada: Hitler komunikuje się z Rommlem i odmawia mu pozwolenia na odwrót. Führer stwierdza, że oto nadszedł czas, w którym należy „trzymać się wytrwale, nie stawiać ani kroku wstecz i rzucić każde działo oraz każdego człowieka, jakiego da się znaleźć, do bitwy”. Rommel jest w szoku: „To tak jakby wszystkich nas zdzielono w tył głowy”, napisał później4.

Piątek, 6 listopada: Pat w Stalingradzie. Generał Alfred Jodl z Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht, OKW) jest zmieszany. „Praktycznie zdobyliśmy Stalingrad”, zauważa, lecz najwyraźniej rosyjscy obrońcy miasta mają na ten temat inne zdanie5.

Ten sam piątek: Radzieckie kontruderzenie na obrzeżach Ordżonikidze spada na nazbyt rozciągniętą szpicę sił Mackensena. Natarcie na miasto dobiega końca, podobnie jak kampania kaukaska dla Wehrmachtu.

Niedziela, 8 listopada: Ogromne siły brytyjsko-amerykańskie lądują na północnych wybrzeżu Francuskiej Afryki Północnej, w Maroko, pod Oranem i Algierem. Ostatecznym celem Operacji Torch jest Tunis, kluczowy port śródziemnomorski.

Poniedziałek, 9 listopada: W czasie rozmowy z włoskim ministrem spraw zagranicznych, hrabią Galeazzo Ciano, Hitler oświadcza, że „Państwa Osi muszą umocnić swoją pozycję w Tunisie”, nim zrobią to Amerykanie6. Informuje Ciano, że podjął już decyzję o wysłaniu jednostek Luftwaffe do Tunezji.

Ten sam poniedziałek: Hitler podejmuje decyzję o obronie „przyczółka tunezyjskiego”. Tej nocy niemieckie jednostki powietrznodesantowe zostają przerzucone do Tunisu i przejmują kontrolę nad znajdującym się w mieście lotniskiem.

Środa, 11 listopada: Wehrmacht rozpoczyna Operację Hubertus, ostatnią próbę zdobycia Stalingradu przed nadejściem zimy.

Ta sama środa: Wehrmacht rozpoczyna Operację Anton, okupację Francji Vichy oraz Korsyki.

Czwartek, 12 listopada: niemieccy spadochroniarze zajmują Tunis.

Niedziela, 15 listopada: lokalne radzieckie kontrataki doprowadzają do odbicia z rąk Niemców skromnych zdobyczy uzyskanych przez Wehrmacht w czasie Operacji Hubertus.

Poniedziałek, 16 listopada: Pierwszy śnieg w Stalingradzie.

Wtorek, 17 listopada: Hitler wysyła Paulusowi Führerbefehl, który ma zostać odczytany wszystkim żołnierzom 6. Armii. Odwołuje się do ich energii oraz ducha (Schneid) i wzywa ich do jeszcze większych wysiłków7.

Czwartek, 19 listopada: radzieckie armie rozpoczynają Operację Uran, potężną kontrofensywę na północ i południe od Stalingradu.

Poniedziałek, 23 listopada: radzieckie kolumny zmechanizowane łączą się daleko na tyłach Stalingradu, pod Kałaczem nad Donem, zamykając tym samym okrążenie znajdującej się w mieście niemieckiej 6. Armii. Jest to największa armia polowa w niemieckich szeregach – katastrofalna strata, której nigdy nie uda się wyrównać.

***

Bez wątpienia był to dla Wehrmachtu ciężki miesiąc. W czasie tego krótkiego okresu czasu stan Wehrmachtu ze stabilnego przemienił się w krytyczny. Niemieckim urzędnikom oraz oficerom zaangażowanym w procesy planistyczne musiało wydawać się, że dosłownie każdy dzień przynosi ze sobą nowe nadzieje, kolejne kryzysy i nowe klęski. Pod koniec owego miesiąca coś, czego niektórzy członkowie niemieckiego korpusu oficerskiego mogli oczekiwać lub też przeczuwać już w grudniu 1941 roku, nagle dla praktycznie rzecz biorąc wszystkich z nich stało się widoczne z koszmarną wręcz ostrością. Nie mogło być więcej wątpliwości: Niemcy prowadziły przegraną wojnę.

Operacja Supercharge, Operacja Torch, Operacja Uran. Być może ludowe powiedzenie jest prawdziwe: nieszczęścia naprawdę chodzą parami.

NAJNOWSZY PRZECIWNIK

Uwaga Hitlera o „osiągnięciu Tunisu przed Amerykanami” jest znamienna. Najwyraźniej uważał, że pojawili się samotnie i był nieświadomy, iż siły amerykańskie płynęły do Afryki wraz z Brytyjczykami jako część koalicyjnych wojsk ekspedycyjnych. Oczekiwał na ten moment od długiego czasu. Już w jego tak zwanej „Drugiej Książce”, napisanej w roku 1928, jeszcze przed dojściem do władzy, przewidział konfrontację pomiędzy Rzeszą a Stanami Zjednoczonymi (lub też „Unią Amerykańską”, jak je nazywał). Ameryka była w niej przedstawiona w dalece bardziej pozytywnym – i bardziej niebezpiecznym – świetle, zupełnie odmiennym od zdegenerowanego państwa „mieszańców”, uzależnionego od „pół-Żyda Rosenfelta”, jak będzie określał Stany Zjednoczone w rozmowach towarzyskich w czasie wojny. Już wówczas było to, jak napisał, mocarstwo ustanawiające nowe standardy siły i dobrobytu. Państwo, które skorzystało na emigracji najlepszych i najzdolniejszych elementów „nordyckich” z całej Europy, „młodych, rasowo wybranych ludzi, których przeznaczeniem było osiągnięcie ,hegemonii’ w sprawach światowych”8. Przyszły Führer napisał, że zadaniem rządu narodowosocjalistycznego będzie przygotowanie Niemiec na wojnę z Ameryką.

Wojna tworzy swoje własne, dziwne opowieści. Na przekór powszechnie podzielanego, amerykańskiego spojrzenia na II Wojnę Światową, jako świętą walkę o zgniecenie faszyzmu i przywrócenie wolności uciskanym narodom świata, antyhitlerowską „krucjatę w Europie”, Stany Zjednoczone z całą pewnością nie śpieszyły się z zaangażowaniem w konflikt9. Zwróćmy uwagę na kilka ram czasowych: wojna trwała niemal dokładnie sześć lat, jeżeli za jej początek uznamy inwazję na Polskę (1 września 1939 r.), a za koniec japońską kapitulację na pokładzie U.S.S. Missouri (2 września 1945 r.). Amerykańskie uczestnictwo objęło mniej niż cztery lata całości, czyli niewiele ponad połowę wojny. Możemy spojrzeć na to również w inny sposób: Stany Zjednoczone przegapiły pierwsze trzy z siedmiu „sezonów” prowadzenia kampanii, a aktywne były jedynie w czterech ostatnich. Przed zaangażowaniem Stanów Zjednoczonych wojna na pełną skalę szalała w Europie już od dwóch lat a w Azji od czterech. Do tego czasu Japonia zalała większą część Chin, a niemiecki Wehrmacht mógł poszczycić się podobnymi wyczynami w Europie.

Gdy Stany Zjednoczone wreszcie przystąpiły do wojny, nie było to wynikiem ich własnego wyboru. Dygnitarze wojskowi z Tokio wciągnęli Amerykę w konflikt 7 grudnia 1941 r., a kilka dni później dołączył do nich Hitler, wypowiadając jej wojnę. Jednakże niemal rok później, całą wieczność w epoce nowoczesnych społeczeństw i mediów masowego przekazu, amerykańska armia nadal nie mogła pochwalić się choćby jednym strzałem oddanym w kierunku niemieckiego adwersarza. Kiedy obie armie nareszcie spotkały się na polu bitwy, pod koniec 1942 r., bój nie toczył się w Europie – logicznym miejscu starcia. Zamiast tego miał miejsce w Tunezji, francuskiej kolonii w Afryce, która – by ująć rzecz delikatnie – jeszcze kilka miesięcy wcześniej nie zajmowała znaczącego miejsca w niemieckim i amerykańskim procesie planowania. Innymi słowy, pilna krucjata w Europie rozpoczęła się późno i w niezwykle nieoczekiwanej części świata.

Normalnie, zarysowany powyżej scenariusz byłby korzystny dla mocarstwa wkraczającego w konflikt z opóźnieniem. Walczące państwa zwarły się w walce, wymieniły liczne ciosy i wyczerpały znaczną część swoich sił. Interweniujące mocarstwo dysponuje pełnym potencjałem, jest świeże i chętne do wypróbowania swoich sił, tym samym może stać się czymś w rodzaju języczka u wagi całych zmagań. Może przystąpić do wojny, rozstrzygnąć kwestię, a następnie dyktować warunki innym stronom wojującym, zarówno wrogim, jak i sojuszniczym. W przypadku II Wojny Światowej Stany Zjednoczone miały całe lata na przygotowania i osiągnięcie maksymalnej gotowości. Jednakże nawet pomimo tego zapasu czasu oraz dwóch lat prowadzenia coraz bardziej agresywnej polityki zagranicznej, mającej zakomunikować wszystkim zainteresowanym, że Stany Zjednoczone nie zamierzają biernie się przyglądać i pozwolić Japonii oraz Niemcom na podbój świata, nie można było uznać, że U. S. Army jest w jakikolwiek sposób przygotowana na walkę w II Wojnie Światowej. W depeszy przesłanej tuż po Pearl Harbor do Londynu przez feldmarszałka sir Johna Dilla, głównego brytyjskiego przedstawiciela wojskowego w USA, można dojrzeć wyraźny ton zakłopotania. Wyraża w nim opinię, iż nowi partnerzy Wielkiej Brytanii byli nie tylko nie przygotowani, ale „mniej gotowi na wojnę niż można sobie wyobrazić”10.

Gdyby Dill miał dłuższą pamięć, mógłby wrócić wspomnieniami do roku 1917. To właśnie wówczas Stany Zjednoczone przystąpiły do I Wojny Światowej i również wtedy były rażąco nieprzygotowane. W tym czasie na doświadczenia wojenne U.S. Army składało się gonienie za Pancho Villą po pograniczu Stanów Zjednoczonych i Meksyku. W kwietniu 1917 r. naród musiał szykować się nie tylko na dużą wojnę, ale także dużą wojnę zamorską, coś zupełnie nowego w amerykańskiej historii. Zgromadzenie, wyszkolenie i przerzucenie armii do Europy miało zająć Stanom Zjednoczonym rok, a już po przybyciu Amerykański Korpus Ekspedycyjny (AEF – American Expeditionary Force) pod dowództwem generała Johna Pershinga musiał korzystać z francuskiej broni. Czołgi Renault FT-17, myśliwce SPAD XIII, artyleria 75 mm i 155 mm – wszystko to pochodziło z francuskich arsenałów. Tak więc paradoksalnie amerykański przemysł, największe i najbardziej produktywne zaplecze przemysłu ciężkiego na świecie, miał odegrać stosunkowo niewielką rolę w uzbrajaniu U.S. Army na potrzeby wielkiego, zamorskiego starcia.

W okresie po 1917 r. Stany Zjednoczone przeszły do typowego, powojennego okresu redukcji sił zbrojnych. Na wykresie przecinają się tu przynajmniej trzy ważne linie: interes dbających o budżet polityków, pragnących przywrócić dobrą kondycję finansową państwa; zmęczeni wojną obywatele, tęskniący za powrotem do normalności po niedawnych nieprzyjemnościach; oraz setki tysięcy żołnierzy wdzięcznych, że udało im się przetrwać próbę, której zostali poddani, w głowach pakujący swoje wojskowe plecaki na pierwszą wieść o zakończeniu wojny. W demokratycznym społeczeństwie powstała w związku z tym potężna siła, a rządzący Ameryką po I Wojnie Światowej nie byli w stanie się jej oprzeć skuteczniej niż wielu innych wcześniej i później. Armia skurczyła się do rozmiaru ledwie ułamka swojej wielkości z okresu wojny, a nastawiona bardzo izolacjonistycznie amerykańska opinia publiczna nigdy nie wyrażała mniejszego zainteresowania sprawami wojskowymi. W 1939 roku Stany Zjednoczone były siedemnastą największą potęgą wojskową na świecie, tuż za szesnastą – Rumunią. U.S. Army składała się z zaledwie trzech w pełni obsadzonych dywizji piechoty i jednej dywizji kawalerii. Na wiosnę 1940 r., gdy Wehrmacht wystawiał 136 dywizji, a w Chinach Japończycy mieli już ponad milion żołnierzy, USA miały pięć dywizji piechoty. W jednym z numerów magazynu Life z 1938 r. znajduje się fascynujące zdjęcie podpisane: „Oto połowa jedynej zmechanizowanej brygady kawalerii U.S. Army”, przedstawiające garstkę „pojazdów bojowych” oraz ciężarówek zgromadzonych do fotografii11. Nie wyglądało to na element świadomej kampanii „potrząsania szabelką” ze strony Life i w istocie nim nie było.

Niemniej problemy armii były o wiele głębsze, niż tylko sama jej liczebność, ugrzęzła bowiem w ogromnym nieładzie dotyczącym doktryny – jej pomysłów, podejścia oraz procedur prowadzenia wojny. Okres międzywojnia był wyjątkowo żywy w sprawach militarnych, był to czas wielkiej, międzynarodowej debaty nad kwestią mechanizacji – innymi słowy roli, jaką czołg i samolot odegrają w przyszłych konfliktach. Dla większości obserwatorów czołg okazał się kluczem do przełamania pata walk w okopach w ostatnim roku I Wojny Światowej, a tym samym wydawał się być bronią przyszłości. W Wielkiej Brytanii pułkownik J. F. C. Fuller oraz kapitan w stanie spoczynku B. H. Liddell Hart opisali nowoczesne armie skupione wokół czołgów i samolotów, wykorzystujących swoją wysoką ruchliwość do oskrzydlenia i zniszczenia stałych pozycji obronnych nieprzyjaciela, co w I Wojnie Światowej sprawiało tak wiele trudności12.

W Niemczech reformatorzy tacy jak generał Hans von Seeckt i pułkownik Heinz Guderian również snuli wizję zmechanizowanych armii przyszłości, a zarówno przed-hitlerowska Reichswera, jak i Wehrmacht z okresu rządów Nazistów prowadziły ćwiczenia na wielką skalę, chcąc wypróbować w polu formacje zmotoryzowane i zmechanizowane. Owe manewry zaowocowały powstaniem dywizji pancernej, jednostki której główną siłą uderzeniową były czołgi, lecz zawierała również pełen zestaw wspierających je elementów sił zbrojnych: piechotę zmechanizowaną, artylerię samobieżną, tabor pojazdów zaopatrzeniowych, jednostki inżynieryjne i inne. Innymi słowy, dywizja pancerna była formacją połączonych rodzajów broni, „w której inne bronie dostosowano do standardów ruchliwości czołgów”, jak klasycznie ujął to Guderian13.

W porównaniu z mocarstwami europejskimi, Stany Zjednoczone całkowicie przegapiły debatę na temat mechanizacji. Nie chodzi o to, że nikt w amerykańskich siłach zbrojnych nie dbał o tę kwestię lub też nie rozumiał jak pożyteczne są siły pancerne. AEF wykorzystywał czołgi i samoloty w I Wojnie Światowej, a armia powołała nawet Korpus Czołgów (Tank Corps), samodzielną formację złożoną tylko z tych maszyn. Jednostka wzięła udział w ciężkich walkach, a pod koniec wojny dysponowała około 5000 pojazdów i 20 000 personelu14. Jednak dla Stanów Zjednoczonych wojna była krótka, a powojenna armia wydawała się pozostawać wierna konserwatywnym poglądom. W 1920 roku National Defense Act zezwalał na służbę zaledwie 17 000 oficerów i 280 000 żołnierzy w armii regularnej15. Dla porównania, była to liczebność równa około jednej trzeciej armii francuskiej, podczas gdy Francja dysponowała około jedną trzecią ludności Stanów Zjednoczonych. Ponadto dokument likwidował Korpus Czołgów i przydzielał wszystkie jego pojazdy do piechoty, w efekcie sprawiał, że siły pancerne stały się podrzędne względem piechoty. Dwaj z jego czołowych dowódców, pułkownik George Patton i podpułkownik Dwight D. Eisenhower, powrócili do swoich poprzednich rodzajów sił zbrojnych, odpowiednio kawalerii i piechoty. Co typowe dla owej kieszonkowej armii, obaj wrócili również do swojego przedwojennego stopnia kapitana. Oficjalna doktryna była odzwierciedleniem tego zachowawczego okresu. Regulaminy polowe armii z 1923 r. widziały tylko jedno przeznaczenie dla lotnictwa i sił pancernych: wsparcie piechoty. Wersja z 1939 r. była nieco bardziej zachowawcza („z zasady”, jak stwierdzała, czołgi miały „wspierać natarcie niezmotoryzowanych oddziałów piechoty”)16.

Odosobnione jednostki nadal nawoływały do reform. Patton argumentował za większą rolą sił pancernych, a generał brygadier William „Billy” Mitchell głosił ewangelię potęgi powietrznej tak donośnym tonem, że w 1925 r. stanął przed sądem wojskowym pod zarzutem niesubordynacji. Mitchell uważał, że dowiódł zasadności swoich poglądów w czasie testowych bombardowań przejętego niemieckiego pancernika Ostfriesland z lipca 1921 r., jednak nie wszyscy się z nim zgodzili17. Ogólnie rzecz ujmując, „klika” reformatorska pozostała bez wpływów. Jako że Patton służył w kawalerii – gdzie był jednym z najlepszych jeźdźców w historii U.S. Army – to z wyroku prawa miał zakaz utrzymywania kontaktu z siłami pancernymi. W każdym razie, armia była tak mała i tak bardzo rozproszona, a budżet na uzbrojenie tak skromny, że nie mogło być wielkich nadziei na zaprojektowanie oraz produkcję nowych typów broni, czy też testowanie ich w warunkach choćby zbliżonych do rzeczywistych realiów pola walki.

Jednak za niepowodzeniem mechanizacji amerykańskiej armii stały o wiele głębiej zakorzenione problemy. Podobnie jak wszystkie siły zbrojne, U.S. Army musiała działać w obrębie swojej własnej kultury i historii. W 1939 r. armia miała 163 lata. W tym okresie stoczyła jeden wielki konflikt: Wojnę Secesyjną. Brała udział również w szeregu mniejszych wojen przeciwko europejskim armiom lub też armiom budowanym według europejskich wzorców (Wojna o Niepodległość, wojna 1812 r., wojna z Meksykiem lat 1846-1847, czy też wojna z Hiszpanią z 1898 r.). Wreszcie, jako AEF, w roku 1918 doświadczyła kilku miesięcy intensywnych walk I Wojny Światowej. Odejmując około trzynaście lat trwania powyższych konfliktów, pozostałe 150 ze 163 lat armia spędziła na obronie granic i polowaniu na nieuchwytne plemiona Indian, osiągając przy tym różne rezultaty. Innymi słowy, spędziła znacznie więcej czasu w roli „straży granicznej” niż na prowadzeniu walki na dużą skalę w europejskim stylu. W efekcie na przestrzeni lat wykształciło się uprzywilejowanie pewnych przymiotów: wysokiej ruchliwości, niewielkich oddziałów, lekkiego uzbrojenia, twardości, samowystarczalności żołnierza oraz deprecjonowania znaczenia broni udzielających wsparcia18.

W najlepszym wypadku kultura wojskowa danej armii może służyć jako klucz objaśniający, pomagający zrozumieć żołnierzom toczące się wydarzenia. W najgorszym może przerodzić się w samonapędzający się zbiór przesądów i uprzedzeń. Udział Stanów Zjednoczonych w I Wojnie Światowej jest przykładem drugiej możliwości. Niemal nie zmienił U.S. Army. AEF wkroczył do walk zdeterminowany, by nie utknąć w śmiertelnie wykrwawiającej Europę wojnie okopowej. Przybył do Francji wraz z doktryną zwaną „wojną otwartą”, zasadniczo obywającą bez długiego ognia przygotowawczego artylerii i zakładającą posyłanie naprzód piechoty wspieranej jedynie przez własną broń strzelecką19. Niestety, otwarta wojna była jedynie hipotezą. Nie została przetestowana, ani dopracowana we wszystkich szczegółach. Jej zastosowanie w 1918 r. niemal doprowadziło do katastrofy. Amerykańskie oddziały poniosły gigantyczne straty w pierwszych walkach i nie zmieniały swojego podejścia do czasu, aż dowódcy polowi nie zaczęli słuchać wyrażanych w dobrej wierze napomnień ich francuskich oraz brytyjskich odpowiedników. Sojuszniczy postrzegali amerykańską taktykę jako samobójczą i szczerze mówiąc wiedzieli o czym mówią, bowiem przeszli przez tę samą szkołę kilka lat wcześniej. Pod koniec wojny AEF polegał na ciężkiej broni i prowadził potężne nawały ogniowe przed wysłaniem piechoty do walki, podobnie jak wszystkie inne armie, począwszy od 1915 roku. Była to trudna lekcja i podobnie jak wszystkie inne w czasie wojny, nauka została okupiona krwią.

Lecz prócz tego, została również zapomniana. W 1919 roku armia zwołała komisję, która miała ocenić doświadczenia niedawno zakończonej wojny. W swoich ustaleniach komisja stwierdzała, że wojna w okopach wyrosła z „braku agresywności po obu stronach” i przestrzegała przed tym na przyszłość, „piechota musi być samowystarczalna”, a nie opierać się w nadmiernym stopniu na „broniach pomocniczych”, które mają skłonność do „tłumienia inicjatywy”. Prawdopodobnie powyższe wnioski są poprawne, nawet jeżeli akurat w tym przypadku mają wątpliwe zastosowanie. O wiele trudniej obronić oświadczenie komisji, że rezultaty walk niejako legitymizowały amerykański koncept otwartej wojny20. W rzeczywistości było zupełnie odwrotnie.