Tytuł ory­gi­nału:

What Eve­ry Body Is Say­ing. An Ex-FBI Agent’s Gu­ide to Spe­ed-Re­ading Pe­ople

Copyright © by Joe Navarro, 2008

Copyright for the Polish edition © by Burda Media Polska Sp. z o.o., 2019

02-674 Warszawa, ul. Marynarska 15

Dział handlowy: tel. 22 360 38 42

Sprzedaż wysyłkowa: tel. 22 360 37 77

Wydanie drugie

Redaktor prowadzący wydania drugiego: Marcin Kicki

Tłumaczenie: Barbara Grabska-Siwek

Redakcja: Joanna Zioło

Korekta: Małgorzata Grudnik-Zwolińska

Zdjęcia: Mark Wemple

Rysunki: David R. Andrade

Redakcja techniczna: Mariusz Teler

Projekt okładki: Justyna Tarkowska/MileWidziane.pl

ISBN: 978-83-8053-674-6

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kopiowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie w jakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych – również częściowe – tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

www.kultowy.pl

www.burdaksiazki.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Mo­jej bab­ce Ade­li­nie, której zwiędłe dłonie ukształtowały ze mnie, małego chłopca, mężczyznę.

– JOE NA­VAR­RO

Mo­jej żonie Edyth, która na­gro­dziła mnie swoją miłością i na­uczyła, co zna­czy być tro­skli­wym człowie­kiem.

– MA­RVIN KAR­LINS

WSTĘP

Wiem, o czym myślisz

dr Ma­rvin Kar­lins

Mężczy­zna sie­dział ze sto­ic­kim spo­ko­jem przy końcu stołu, sta­ran­nie for­mułując swo­je od­po­wie­dzi na py­ta­nia agen­ta FBI. Nie uważano go za główne­go po­dej­rza­ne­go w spra­wie o mor­der­stwo. Jego ali­bi było wia­ry­god­ne, a to, co mówił, wy­da­wało się szcze­re, lecz agent kon­ty­nu­ował przesłucha­nie. Za zgodą po­dej­rza­ne­go zadał mu serię pytań do­tyczących narzędzia zbrod­ni:

„Gdy­byś popełnił to mor­der­stwo, czy użyłbyś bro­ni pal­nej?”.

„Gdy­byś popełnił to mor­der­stwo, czy użyłbyś noża?”.

„Gdy­byś popełnił to mor­der­stwo, czy użyłbyś szpi­kul­ca do lodu?”.

„Gdy­byś popełnił to mor­der­stwo, czy użyłbyś młotka?”.

Jed­no z tych narzędzi, a mia­no­wi­cie szpi­ku­lec do lodu, rze­czy­wiście zo­stało wy­ko­rzy­sta­ne do popełnie­nia mor­der­stwa, ale owej in­for­ma­cji nie ujaw­nia­no. A za­tem je­dy­nie zabójca wie­działby, który z wy­mie­nio­nych przed­miotów był praw­dzi­wym narzędziem zbrod­ni. Py­tając o po­szczególne ro­dza­je bro­ni, agent FBI bacz­nie ob­ser­wo­wał po­dej­rza­ne­go. Gdy wy­mie­nił szpi­ku­lec do lodu, przesłuchi­wa­ny na­raz opuścił po­wie­ki i nie otwie­rał oczu aż do mo­men­tu, w którym padło ko­lej­ne py­ta­nie. Agent na­tych­miast zro­zu­miał zna­cze­nie ru­chu po­wiek, który do­strzegł, i od tej chwi­li „dru­gorzędny” po­dej­rza­ny stał się główną po­sta­cią w śledz­twie. Później przy­znał się do zbrod­ni.

Punkt dla Jo­ego Na­var­ro, nie­zwykłego człowie­ka, który nie dość, że zde­ma­sko­wał zabójcę posługującego się szpi­kul­cem do lodu, to w swo­jej chlub­nej dwu­dzie­sto­pięcio­let­niej ka­rie­rze w FBI zde­ma­sko­wał wie­lu przestępców, w tym również „ważnych szpiegów”. Jak udało mu się to wszyst­ko? Gdy­by go o to za­py­tać, od­po­wie­działby: „Przy­pi­suję to zdol­ności od­czy­ty­wa­nia ludz­kich myśli”.

Joe całe za­wo­do­we życie poświęcił stu­dio­wa­niu, do­sko­na­le­niu i sto­so­wa­niu sztu­ki ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej – ob­ser­wa­cji min, gestów, ruchów ciała (ki­ne­za), od­ległości za­cho­wy­wa­nej w sto­sun­ku do in­nych (prok­se­mi­ka), od­ru­cho­we­go do­ty­ka­nia, po­staw, a na­wet spo­sobów ubie­ra­nia się – aby od­szy­fro­wać, co lu­dzie myślą, jak za­mie­rzają postąpić i czy ich oświad­cze­nia są praw­dzi­we, czy fałszy­we. Nie jest to do­bra wia­do­mość dla przestępców, ter­ro­rystów i szpiegów, gdyż jego ba­daw­cze spoj­rze­nie zwy­kle od­czy­tu­je sy­gnały nie­wer­bal­ne, ja­kie wysyłają ich ciała, i ich myśli oraz in­ten­cje stają się dla nie­go przej­rzy­ste.

Jest to jed­nak bar­dzo do­bra in­for­ma­cja dla cie­bie, czy­tel­ni­ku, po­nie­waż ta sama wie­dza nie­wer­bal­na, na ja­kiej opie­rał się Joe, by stać się mi­strzem w chwy­ta­niu szpiegów, „de­tek­to­rem kłamstw w ludz­kiej po­sta­ci” oraz in­struk­to­rem i wykładowcą w FBI, sta­nie się te­raz i two­im udziałem, żebyś mógł le­piej zro­zu­mieć od­czu­cia, myśli oraz za­mia­ry ota­czających cię lu­dzi. Jako zna­ny au­tor i szko­le­nio­wiec Joe na­uczy cię, jak pro­wa­dzić fa­cho­we ob­ser­wa­cje, wy­kry­wając i roz­szy­fro­wując nie­wer­bal­ne za­cho­wa­nia in­nych, aby móc sku­tecz­niej z nimi współdziałać. Ta wie­dza wzbo­ga­ci two­je życie w pra­cy i w wol­nych chwi­lach.

Wie­lu aspektów wie­dzy, którą Joe po­dzie­li się z tobą w tej książce, jesz­cze piętnaście lat temu na­uka nie trak­to­wała poważnie. Do­pie­ro dzięki nie­daw­ne­mu postępowi w tech­ni­ce ba­da­nia mózgu i me­to­dach ob­ra­zo­wa­nia układu ner­wo­we­go na­ukow­cy mo­gli przy­znać słuszność ana­li­zom za­cho­wań opi­sy­wa­nym przez Jo­ego. Czer­piąc z ostat­nich od­kryć w psy­cho­lo­gii, neu­ro­bio­lo­gii, me­dy­cy­nie, so­cjo­lo­gii, kry­mi­no­lo­gii, na­uce o ko­mu­ni­ka­cji społecz­nej i an­tro­po­lo­gii, a także gro­ma­dzo­nych przez ćwierć wie­ku doświad­czeń w za­sto­so­wa­niu za­cho­wań nie­wer­bal­nych w swo­jej pra­cy agen­ta FBI, Joe zdo­był wyjątko­we kwa­li­fi­ka­cje do tego, by po­ma­gać lu­dziom w zro­zu­mie­niu nie­wer­bal­ne­go spo­so­bu po­ro­zu­mie­wa­nia się. Jego kom­pe­ten­cje do­cze­kały się uzna­nia na całym świe­cie, a lu­dzie pragną ko­rzy­stać z jego wie­dzy. Oprócz tego, że Joe re­gu­lar­nie występuje w ta­kich pro­gra­mach, jak To­day Showsta­cji NBC, CNN He­adli­ne News, Fox Ca­ble News orazGood Mor­ning Ame­ri­ca w ABC, wciąż pro­wa­dzi se­mi­na­ria na te­mat ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej dla FBI i CIA oraz in­nych or­ga­ni­za­cji wy­wia­dow­czych. Jest też kon­sul­tan­tem w branży ban­ko­wej i ubez­pie­cze­nio­wej, jak również w dużych fir­mach praw­ni­czych w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i za gra­nicą. Po­nad­to wykłada na Sa­int Leo Uni­ver­si­ty oraz w różnych szkołach me­dycz­nych w całych Sta­nach Zjed­no­czo­nych, gdzie jego nie­zwykłe spo­strzeżenia na te­mat ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej spo­ty­kają się z żywym za­in­te­re­so­wa­niem wie­lu lu­dzi, między in­ny­mi le­ka­rzy chcących traf­niej i szyb­ciej oce­niać stan pa­cjentów. Połącze­nie dy­dak­tycz­nych zdol­ności Jo­ego z kwa­li­fi­ka­cja­mi za­wo­do­wy­mi – w powiąza­niu z mi­strzowską ana­lizą spo­sobów po­ro­zu­mie­wa­nia się poza słowa­mi w ważnych co­dzien­nych sy­tu­acjach – sta­wia go na cze­le eks­pertów w tej dzie­dzi­nie, o czym można się prze­ko­nać, czy­tając tę książkę.

Pra­co­wałem z Joem, uczęszczałem na jego se­mi­na­ria i wpro­wa­dzałem jego po­mysły we własne życie, dla­te­go zde­cy­do­wa­nie uważam, że ma­te­riał przed­sta­wio­ny na tych stro­nach uka­zu­je znacz­ny postęp w ro­zu­mie­niu wszyst­kie­go, co nie­wer­bal­ne. Piszę to jako za­wo­do­wy psy­cho­log; za­an­gażowałem się w pro­jekt na­pi­sa­nia tej książki, po­nie­waż za­fra­po­wały mnie pio­nier­skie od­kry­cia Jo­ego, po­le­gające na wy­ko­rzy­sta­niu na­uko­wej wie­dzy na te­mat ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej do osiągnięcia celów za­wo­do­wych i suk­ce­su oso­bi­ste­go.

Byłem też pod wrażeniem jego prze­myśla­ne­go i sta­ran­ne­go po­dejścia do te­ma­tu. Choć ob­ser­wo­wa­nie tego, co nie­wer­bal­ne, po­zwa­la nam traf­nie od­czy­tać wie­le ro­dzajów za­cho­wań, Joe ostrze­ga, że odwoływa­nie się do języka ciała w celu wy­kry­cia oszu­stwa jest szczególnie trud­nym i am­bit­nym za­da­niem. To ważne spo­strzeżenie – rzad­ko re­spek­to­wa­ne przez zwykłych lu­dzi czy funk­cjo­na­riu­szy or­ganów ochro­ny porządku pu­blicz­ne­go – po­win­no nam przy­po­mi­nać, abyśmy byli bar­dzo ostrożni, za­nim orzek­nie­my na pod­sta­wie nie­wer­bal­nych za­cho­wań, że ktoś jest uczci­wy lub też nieuczci­wy.

W odróżnie­niu od wie­lu in­nych książek na te­mat za­cho­wań nie­wer­bal­nych in­for­ma­cje przed­sta­wio­ne tu­taj ba­zują bar­dziej na fak­tach na­uko­wych oraz spraw­dzo­nych od­kry­ciach niż oso­bi­stych prze­ko­na­niach i teo­re­tycz­nych spe­ku­la­cjach. Co więcej, w tej książce pod­kreślono igno­ro­waną często przez inne pu­bli­ka­cje pod­sta­wową rolę układu lim­bicz­ne­go ludz­kie­go mózgu w ro­zu­mie­niu i sku­tecz­nym sto­so­wa­niu sy­gnałów nie­wer­bal­nych.

Nie­my język ciała można do­sko­na­lić. Jeśli stu­diu­jesz nie­wer­bal­ne za­cho­wa­nia dla­te­go, że chcesz zro­bić postępy w pra­cy lub po pro­stu le­piej po­ro­zu­mie­wać się z przy­ja­ciółmi i ro­dziną, od­nie­siesz dużą ko­rzyść z lek­tu­ry tej książki. Zy­ska­nie wpra­wy w opi­sa­nej dzie­dzi­nie będzie wy­ma­gało sta­ran­ne­go prze­stu­dio­wa­nia ko­lej­nych roz­działów oraz poświęce­nia cza­su i ener­gii na ucze­nie się i sto­so­wa­nie za­le­ceń Jo­ego w życiu co­dzien­nym.

Sku­tecz­ne „od­czy­ty­wa­nie” lu­dzi – po­zna­wa­nie, od­szy­fro­wy­wa­nie i wy­ko­rzy­sty­wa­nie za­cho­wań nie­wer­bal­nych do prze­wi­dy­wa­nia po­czy­nań in­nych – to za­da­nie war­te uwa­gi, a wysiłek w nie włożony przy­nie­sie dużo pożytku. A za­tem stań pew­nie na no­gach, przejdź na ko­lejną stronę i przy­go­tuj się do tego, by po­znać i ob­ser­wo­wać owe tak ważne za­cho­wania nie­wer­bal­ne, które opi­su­je Joe. Już wkrótce prze­ko­nasz się, co wyraża ciało ludz­kie – a wy­star­czy do tego rzut oka.

PO­DZIĘKO­WA­NIA

Kiedy zacząłem sporządzać pierw­sze szki­ce do tej książki, uświa­do­miłem so­bie, że już od daw­na pra­co­wałem nad tym pro­jek­tem. Nie wzięło się to z za­in­te­re­so­wa­nia czy­ta­niem pu­bli­ka­cji do­tyczących za­cho­wań nie­wer­bal­nych ani z teo­re­tycz­nych badań tej kwe­stii, ani też z pra­cy w FBI. Tak na­prawdę wszyst­ko zaczęło się wie­le lat wcześniej, a źródłem za­in­te­re­so­wa­nia te­ma­tem była moja ro­dzi­na.

Na­uczyłem się od­czy­ty­wać za­cho­wa­nia in­nych głównie dzięki lek­cjom, ja­kich udzie­li­li mi moi ro­dzi­ce, Al­bert oraz Ma­ria­na Lo­pez, oraz moja bab­ka, Ade­li­na Pa­nia­gua Espi­no. Każde z nich na swój sposób prze­ka­zało mi coś in­ne­go na te­mat zna­cze­nia i mocy nie­wer­bal­nych spo­sobów ko­mu­ni­ka­cji. Od mat­ki do­wie­działem się, jak cen­ne w kon­tak­tach z in­ny­mi ludźmi jest to, co ist­nie­je poza słowa­mi. Jakiś sub­tel­ny gest – mówiła – może za­po­biec kłopo­tli­wej sy­tu­acji lub spra­wić, że ktoś po­czu­je się całko­wi­cie swo­bod­nie. I taką umiejętnością sama bez wysiłku posługi­wała się przez całe życie. Od ojca zaś na­uczyłem się o mocy eks­pre­sji; jed­nym spoj­rze­niem po­tra­fił za­ko­mu­ni­ko­wać bar­dzo dużo, i to z nie­zwykłą ja­snością. Ten człowiek wzbu­dzał sza­cu­nek samą obec­nością. A od bab­ki, której de­dy­kuję tę książkę, do­wie­działem się, że drob­ne ge­sty mają wiel­kie zna­cze­nie: uśmiech, po­chy­le­nie głowy, de­li­kat­ny do­tyk we właści­wym cza­sie mogą wy­ra­zić bar­dzo dużo; po­tra­fią na­wet uzdra­wiać. Moi bli­scy uczy­li mnie tego wszyst­kie­go co­dzien­nie i, postępując w ten sposób, przy­go­to­wa­li do bacz­niej­sze­go ob­ser­wo­wa­nia ota­czającego świa­ta. Na stro­nach tej książki za­warłem na­uki ode­bra­ne od nich, a także od wie­lu in­nych lu­dzi.

Na Bri­gham Young Uni­ver­si­ty do­wie­działem się dużo o pra­cy w po­li­cji i ob­ser­wa­cji przestępców od J. We­sleya Sher­wo­oda, Ri­char­da Town­sen­da i dzie­ka­na Cli­ve’a Win­na II. Później, w FBI, lu­dzie, tacy jak Do­ugh Gre­go­ry, Tom Ri­ley, Ju­lian „Jay” Ko­er­ner, dok­tor Ri­chard Ault oraz Da­vid G. Ma­jor, prze­ka­za­li mi wie­le in­for­ma­cji na te­mat niu­ansów za­cho­wań związa­nych z kontr­wy­wia­dem i szpie­go­stwem. Je­stem im wdzięczny za wy­szli­fo­wa­nie mo­ich umiejętności ob­ser­wo­wa­nia lu­dzi. Chciałbym również po­dziękować dok­torowi Joh­no­wi Scha­fe­ro­wi, byłemu agen­to­wi FBI i ko­le­dze po fa­chu, który po­dob­nie jak ja wziął udział w eli­tar­nym Pro­gra­mie Ana­li­zy Be­ha­wio­ral­nej, podjętym przez naszą in­sty­tucję, i zachęcał mnie do pi­sa­nia, a także wie­lo­krot­nie za­pra­szał do współpra­cy w swo­ich pro­jek­tach wy­daw­ni­czych. Marc Re­eser, który długo ścigał wraz ze mną szpiegów, także zasłużył na wy­ra­zy uzna­nia. Do in­nych mo­ich ko­legów, a było ich wie­lu w Wy­dzia­le Bez­pie­czeństwa Na­ro­do­we­go FBI, kie­ruję po­dzięko­wa­nia za wspar­cie.

Przez lata FBI dbało, aby szko­li­li nas naj­lep­si, więc od wykładowców, ta­kich jak Joe Ku­lis, Paul Ek­man, Mau­re­en O’Sul­li­van, Mark Frank, Bel­la M. De­Pau­lo, Al­dert Vrij, Reid Me­loy i Judy Bur­go­on, otrzy­małem wiedzę o ba­da­niach do­tyczących ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej, bez­pośred­nio od nich lub z na­pi­sa­nych przez nich tekstów. Za­przy­jaźniłem się z wie­lo­ma z tych osób, a także z Da­vi­dem Gi­ven­sem, pro­wadzącym Ośro­dek Badań Za­cho­wań Nie­wer­bal­nych w Spo­ka­ne w sta­nie Wa­szyng­ton, którego pu­bli­ka­cje, na­uki i uwa­gi wziąłem so­bie do ser­ca. Ich ba­da­nia oraz tek­sty wzbo­ga­ciły moje życie i w tej książce za­warłem to, cze­go do­wie­działem się od nich, a także od ta­kich sław, jak De­smond Mor­ris, Edward Hall oraz Ka­rol Dar­win, od którego no­wa­tor­skie­go dzieła O wy­ra­zie uczuć u człowie­ka i zwierząt (wyd. pol., War­sza­wa 1959) wszyst­ko się zaczęło.

Ci ba­da­cze do­star­czy­li pod­staw na­uko­wych, inni zaś również przy­czy­ni­li się na swój sposób do re­ali­za­cji tego pro­jek­tu i pragnę po­dziękować im od­dziel­nie. Moja dro­ga przy­ja­ciółka Eli­za­beth Lee Bar­ron z Tam­pa Uni­ver­si­ty to ist­ny dar nie­bios, jeśli cho­dzi o zbie­ra­nie in­for­ma­cji. Czuję się też zo­bo­wiązany po­dziękować dok­to­ro­wi Phi­lo­wi Qu­in­no­wi z tejże uczel­ni oraz pro­fe­so­ro­wi Bar­ry’emu Glo­ve­ro­wi z Sa­int Leo Uni­ver­si­ty za ich długo­let­nią przy­jaźń i chęć do­sto­so­wy­wa­nia się do mo­je­go ter­mi­na­rza, wypełnio­ne­go podróżami.

Książka nie zy­skałaby osta­tecz­ne­go kształtu bez zdjęć, dla­te­go też je­stem wdzięczny zna­ko­mi­te­mu fo­to­gra­fi­ko­wi Mar­ko­wi Wemp­le’owi za jego wkład. Dziękuję też Ash­lee B. Ca­stle, swo­jej asy­stent­ce ad­mi­ni­stra­cyj­nej, która, za­py­ta­na, czy nie miałaby ocho­ty na za­pre­zen­to­wa­nie różnych min do zdjęć w tej książce, od­po­wie­działa po pro­stu: „Ja­sne, cze­mu nie?”. Dziękuję z całego ser­ca. Składam także po­dzięko­wa­nia gra­fi­ko­wi z Tam­pa Uni­ver­si­ty, Da­vi­do­wi R. An­dra­de, za jego ilu­stra­cje.

Mój nie­zmier­nie cier­pli­wy współpra­cow­nik z wy­daw­nic­twa Har­per­Col­lins, Mat­thew Ben­ja­min, zre­da­go­wał cały tekst; zasłużył na po­chwałę za to, że jest dżen­tel­me­nem i wspa­niałym pro­fe­sjo­na­listą. Wy­ra­zy uzna­nia prze­ka­zuję również kie­row­nic­twu ze­społu re­dak­cyj­ne­go na cze­le z Toni Sciarrą, która wy­trwa­le dążyła do re­ali­za­cji owe­go pro­jek­tu. Mat­thew i Toni pra­cują ze wspa­niałym ze­społem lu­dzi w wy­daw­nic­twie Har­per­Col­lins, do którego należy między in­ny­mi ad­iu­sta­tor­ka Pau­la Co­oper, której win­ny je­stem szczególne po­dzięko­wa­nia. Po­now­nie pragnę po­dziękować dok­to­ro­wi Ma­rvi­no­wi Kar­lin­so­wi za nada­nie moim po­mysłom for­my książki oraz za jego miłe słowa za­war­te we wstępie.

Wyrażam wdzięczność swo­jej dro­giej przy­ja­ciółce, dok­tor Eli­za­beth A. Mur­ray, praw­dzi­wej uczo­nej i wykładow­czy­ni, która zna­lazła czas w swo­im napiętym rozkładzie zajęć, aby zre­da­go­wać wcze­sne szki­ce tej książki i po­dzie­lić się swoją ob­szerną wiedzą na te­mat ciała ludz­kie­go.

Całej swo­jej ro­dzi­nie – bli­skiej i da­le­kiej – dziękuję za to, że zno­si mnie i moje pi­sa­nie, któremu się poświęcam, za­miast od­po­czy­wać w jej gro­nie. Mu­ito ob­ri­ga­do („wiel­kie dzięki”), Luca. Co­dzien­nie dziękuję też mo­jej córce Ste­pha­nie za jej ko­chającą duszę.

Wszyst­kie te oso­by przy­czy­niły się w pe­wien sposób do po­wsta­nia tej książki; dzięki niej dzielę się, w większym lub mniej­szym stop­niu, ich wiedzą. Na­pi­sałem ją, zdając so­bie ja­sno sprawę z tego, że wie­lu czy­tel­ników wy­ko­rzy­sta w co­dzien­nym życiu za­war­te w niej in­for­ma­cje. Dla­te­go też pra­co­wałem wy­trwa­le, by za­pre­zen­to­wać je tak od stro­ny na­uko­wej, jak i em­pi­rycz­nej w sposób przej­rzy­sty i sta­ran­ny. Jeśli w ni­niej­szej książce zna­lazły się ja­kieś błędy, od­po­wie­dzial­ny za nie je­stem wyłącznie ja.

Zna­my pew­ne sta­re łacińskie po­wie­dze­nie: Qui do­cet, di­scit (Ten, kto na­ucza, sam się uczy). Pod wie­lo­ma względami pi­sa­nie nie różni się od na­uczania; to pro­ces po­zna­wa­nia i rozróżnia­nia, który w końcu sta­je się przy­jem­nością. Mam na­dzieję, że po lek­tu­rze tej książki również zy­skasz dogłębną wiedzę na te­mat spo­sobów ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej, a two­je życie sta­nie się bo­gat­sze dzięki po­zna­niu tego, co mówi ciało.

Joe Na­var­ro

Tam­pa, Flo­ry­da

Sier­pień 2007

ROZ­DZIAŁ PIERW­SZY

Se­kre­ty ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej

Kiedy na­uczam o mo­wie ciała, za­wsze po­ja­wia się py­ta­nie: „Joe, co cię skłoniło do za­in­te­re­so­wa­nia się ba­da­niem za­cho­wań nie­wer­bal­nych?”. Nie było to coś, czym pla­no­wałem się zająć ani też nie wy­ni­kało z wie­lo­let­niej fa­scy­na­cji tym te­ma­tem. Przy­czy­ny mo­jej pa­sji są przy­ziem­ne. Było to za­in­te­re­so­wa­nie, które na­ro­dziło się z po­trze­by, ko­niecz­ności sku­tecz­ne­go przy­sto­so­wa­nia się do całkiem no­we­go spo­so­bu życia. Kie­dy miałem osiem lat, przy­je­chałem do Stanów Zjed­no­czo­nych, emi­grując z Kuby. Wy­je­cha­liśmy za­le­d­wie kil­ka mie­sięcy po ak­cji w Za­to­ce Świń i na­prawdę myśleliśmy, że będzie­my tu­taj, w USA, tyl­ko krótko jako uchodźcy.

Nie znając początko­wo an­giel­skie­go, postąpiłem tak jak tysiące in­nych imi­grantów przy­by­wających do tego kra­ju. Szyb­ko prze­ko­nałem się, że, aby do­pa­so­wać się do mo­ich ko­legów i koleżanek ze szkoły, muszę roz­po­zna­wać „inny” język, ja­kim „mówio­no” wokół mnie – język za­cho­wań nie­wer­bal­nych – i wy­czu­lić się na nie­go. Od­kryłem, że jest to język, który po­tra­fię przetłuma­czyć i na­tych­miast zro­zu­mieć. W swo­im młodym umyśle po­strze­gałem ciało ludz­kie jako coś w ro­dza­ju afi­sza, który prze­ka­zu­je (ogłasza) po­przez ge­sty, miny i ru­chy ciała, co dana oso­ba myśli – a w ta­kiej for­mie mogłem to od­czy­tać. Po pew­nym cza­sie na­uczyłem się oczy­wiście an­giel­skie­go – a na­wet utra­ciłem nie­co wpra­wy w posługi­wa­niu się hisz­pańskim – ale nig­dy nie za­po­mniałem języka nie­wer­bal­ne­go. Od­kryłem w młodym wie­ku, że za­wsze mogę po­le­gać na ko­mu­ni­ka­cji po­zasłownej.

Na­uczyłem się wy­ko­rzy­sty­wać język ciała do od­szy­fro­wy­wa­nia tego, co moi szkol­ni ko­le­dzy i na­uczy­cie­le próbo­wa­li mi prze­ka­zać i co do mnie czu­li. Jed­nym z pierw­szych gestów, ja­kie za­uważyłem, było to, że ucznio­wie lub na­uczy­cie­le, którzy na­prawdę mnie lu­bi­li, uno­si­li (lub wy­gi­na­li w łuk) brwi, gdy spo­strze­ga­li, jak wchodzę do kla­sy. Z ko­lei ci, którzy nie byli zbyt przy­ja­ciel­scy w sto­sun­ku do mnie, mrużyli lek­ko oczy, kie­dy się po­ja­wiałem – gdy ktoś raz to zo­ba­czy, nig­dy tego nie za­po­mni. Szyb­ko wy­ko­rzy­sty­wałem te nie­wer­bal­ne in­for­ma­cje, po­dob­nie jak robiło to wie­lu imi­grantów, do oce­nia­nia i nawiązy­wa­nia przy­jaźni, po­ro­zu­mie­wa­nia się mimo ba­rie­ry języ­ko­wej, uni­ka­nia osób wro­go na­sta­wio­nych i roz­wi­ja­nia zdro­wych re­la­cji. Wie­le lat później od­czy­ty­wałem ta­kie same ko­mu­ni­ka­ty nie­wer­bal­ne prze­ka­zy­wa­ne ocza­mi, kie­dy roz­wiązywałem spra­wy kry­mi­nal­ne jako agent spe­cjal­ny w Fe­de­ral­nym Biu­rze Śled­czym (FBI) (patrz ram­ka 1).

RAM­KA 1: W MGNIE­NIU OKA

Za­cho­wa­niem nie­wer­bal­nym, które może wystąpić w chwi­li, gdy czu­je­my się za­grożeni i/lub nie po­do­ba nam się to, co wi­dzi­my, jest blo­ko­wa­nie oczu. Mrużenie oczu (jak w opi­sa­nym wcześniej przy­pad­ku z ko­le­ga­mi ze szkoły) i za­my­ka­nie lub przesłania­nie ich to ge­sty, które wy­kształciły się po to, by chro­nić mózg przed „uj­rze­niem” nie­pożąda­nych obiektów, i za­ko­mu­ni­ko­wać in­nym naszą po­gardę.

Jako śled­czy posłużyłem się wiedzą o blo­ko­wa­niu oczu, po­ma­gając w pro­wa­dze­niu do­cho­dze­nia w spra­wie tra­gicz­ne­go pożaru w ho­te­lu w Por­to­ry­ko, w którym zginęło dzie­więćdzie­siąt sie­dem osób. Pe­wien pra­cow­nik ochro­ny od razu tra­fił na listę po­dej­rza­nych, po­nie­waż pożar wy­buchł w miej­scu, które człowiek ten nad­zo­ro­wał. Jed­nym ze spo­sobów, dzięki którym uzna­liśmy, że nie ma on nic wspólne­go z pod­pa­le­niem, było za­da­wa­nie mu kon­kret­nych pytań do­tyczących tego, gdzie był przed pożarem oraz w trak­cie jego roz­prze­strze­nia­nia się i czy to on podłożył ogień. Po każdym py­ta­niu ob­ser­wo­wałem jego twarz, szu­kając cha­rak­te­ry­stycz­nych oznak blo­ko­wa­nia oczu. Zasłonił oczy tyl­ko wte­dy, gdy za­py­ta­liśmy go, gdzie znaj­do­wał się w mo­men­cie wy­buchu pożaru. O dzi­wo, nie wy­da­wał się zakłopo­ta­ny py­ta­niem: „Czy podłożył pan ogień?”. Dzięki temu zo­rien­to­wałem się, że tak na­prawdę cho­dzi o to, gdzie ochro­niarz prze­by­wał w trak­cie zaprósze­nia ognia, a nie o to, że jest za­mie­sza­ny w pod­pa­le­nie. Był później przesłuchi­wa­ny w tej spra­wie przez głównych śled­czych i w końcu przy­znał, że opuścił sta­no­wi­sko, żeby od­wie­dzić swoją dziew­czynę, która również pra­co­wała w tym ho­te­lu. Nie­ste­ty, wte­dy gdy się od­da­lił, pod­pa­la­cze wtargnęli do miej­sca, którego war­tow­nik miał pil­no­wać, i podłożyli ogień.

W tej spra­wie gest przesłonięcia oczu przez strażnika dał nam in­for­mację, którą drążyliśmy w trak­cie przesłucha­nia, co po­zwo­liło zna­leźć osta­tecz­ne roz­wiąza­nie. W końcu aresz­to­wa­no i ska­za­no trzech pod­pa­la­czy, którzy spo­wo­do­wa­li ów tra­gicz­ny pożar. Pra­cow­nik ochro­ny, choć po­twor­nie nie­su­mien­ny i obar­czo­ny wiel­kim po­czu­ciem winy, nie był jed­nak głównym wi­no­wajcą.

Ba­zując na swo­im po­cho­dze­niu, wy­kształce­niu i wy­szko­le­niu, pragnę na­uczyć in­nych po­strze­gać świat tak, jak wi­dzi go eks­pert od ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej z FBI: jako żywe i dy­na­micz­ne śro­do­wi­sko, w którym wszel­kie wza­jem­ne ludz­kie re­la­cje pełne są in­for­ma­cji, oraz okazję do wy­ko­rzy­sta­nia nie­me­go języka ciała do wzbo­ga­ce­nia wie­dzy na te­mat tego, co lu­dzie myślą, czują i ja­kie mają za­mia­ry. Pomoże ci to wyróżniać się spośród in­nych. Będzie też sta­no­wiło ro­dzaj ochro­ny i da ci, wcześniej nie­dostępny, wgląd w za­cho­wa­nie lu­dzi.

CZYM WŁAŚCI­WIE JEST KO­MU­NI­KA­CJA NIE­WER­BAL­NA?

Po­ro­zu­mie­wa­nie się po­zasłowne, często określane jako za­cho­wa­nie nie­wer­bal­ne lub mowa ciała, to sposób prze­ka­zy­wa­nia in­for­ma­cji taki sam jak słowo mówio­ne, tyle że z użyciem min, gestów, do­ty­ku, ruchów ciała (ki­ne­zy), po­sta­wy, przy­stra­ja­nia ciała (ubra­nia, biżute­ria, fry­zu­ra, ta­tuaże itp.), a także tonu, bar­wy i natężenia głosu (nie zaś sa­mej treści wy­po­wie­dzi). Za­cho­wa­nia nie­wer­bal­ne sta­no­wią około 60–65 pro­cent ko­mu­ni­ka­cji in­ter­per­so­nal­nej, a pod­czas upra­wia­nia sek­su mogą do­cho­dzić na­wet do 100 pro­cent, będąc je­dyną w tym cza­sie formą po­ro­zu­mie­wa­nia się part­nerów (Bur­go­on, 1994, s. 229–285).

Ko­mu­ni­ka­cja po­zasłowna może ujaw­niać praw­dzi­we myśli, od­czu­cia i in­ten­cje człowie­ka. Dla­te­go też tego typu za­cho­wa­nia na­zy­wa­my nie­kie­dy „prze­ka­za­mi” (prze­ka­zują nam one in­for­ma­cje na te­mat praw­dzi­wego sta­nu umysłu da­nej oso­by). A jako że lu­dzie nie za­wsze są świa­do­mi tego, że po­ro­zu­mie­wają się nie­wer­bal­nie, mowa ciała od­zna­cza się często większą szcze­rością niż wy­po­wie­dzi słowne, które są świa­do­mie for­mułowa­ne po to, by mówiący mógł osiągnąć swo­je cele (patrz ram­ka 2).

RAM­KA 2: CZY­NY PRZE­MA­WIAJĄ GŁOŚNIEJ NIŻ SŁOWA

Pe­wien pamiętny przykład tego, że mowa ciała bywa cza­sem bar­dziej szcze­ra niż wy­po­wia­da­ne słowa, do­ty­czył gwałtu do­ko­na­ne­go na młodej ko­bie­cie w in­diańskim re­zer­wa­cie Par­ker w Ari­zo­nie. Przesłuchi­wa­no po­dej­rza­ne­go w tej spra­wie. Mówił do rze­czy i wia­ry­god­nie. Twier­dził, że nie wi­dział ofia­ry, a kie­dy prze­cho­dził opo­dal za­go­nu bawełny, odwrócił się w lewo i po­szedł pro­sto do domu. Kie­dy moi ko­le­dzy no­to­wa­li to, co słysze­li, ja nie spusz­czałem wzro­ku z po­dej­rza­ne­go i zo­ba­czyłem, że kie­dy opo­wia­dał hi­sto­rię o tym, jak skręcił w lewo, wy­ko­nał ręką gest w prawą stronę, dokład­nie w kie­run­ku miej­sca, w którym doszło do gwałtu. Gdy­bym na nie­go nie pa­trzył, nie wy­chwy­ciłbym roz­bieżności między jego wy­po­wie­dzią („po­szedłem w lewo”) a za­cho­wa­niem nie­wer­bal­nym (wska­za­niem ręką na pra­wo). Kie­dy jed­nak to zo­ba­czyłem, zacząłem po­dej­rze­wać, że ten człowiek kłamie. Od­cze­kałem trochę, następnie przy­cisnąłem go po­now­nie i w końcu przy­znał się do winy.

Za­wsze kie­dy ob­ser­wo­wa­nie nie­wer­bal­ne­go za­cho­wa­nia dru­giej oso­by po­ma­ga zro­zu­mieć jej od­czu­cia, in­ten­cje oraz działania – lub wyjaśnia wy­po­wia­da­ne przez nią słowa – wte­dy można z po­wo­dze­niem od­szy­fro­wać ich sens i wy­ko­rzy­stać ów nie­my śro­dek ko­mu­ni­ka­cji.

JAK ZA­CHO­WA­NIA NIE­WER­BAL­NE WZBO­GA­CAJĄ ŻYCIE

Na­ukow­cy do­wie­dli, że lu­dzie, którzy po­tra­fią sku­tecz­nie od­czy­ty­wać i in­ter­pre­to­wać nie­wer­bal­ne prze­ka­zy i kie­ro­wać tym, jak inni ich po­strze­gają, cieszą się w życiu większym po­wo­dze­niem niż ci, którym bra­ku­je tych umiejętności (Go­le­man, 1995, s. 13–92). Ce­lem tej książki jest wyjaśnie­nie, jak ob­ser­wo­wać ota­czający nas świat i określać zna­cze­nie ko­mu­ni­katów po­zasłownych w każdej sy­tu­acji. Ta cen­na wie­dza wzmoc­ni two­je re­la­cje z in­ny­mi i wzbo­ga­ci two­je życie, tak jak wzbo­ga­ciła moje.

W za­cho­wa­niach nie­wer­bal­nych fa­scy­nujące jest ich uni­wer­sal­ne za­sto­so­wa­nie. Ta for­ma ko­mu­ni­ka­cji spraw­dza się wszędzie, gdzie tyl­ko lu­dzie kon­tak­tują się między sobą. Jest wszech­obec­na i wia­ry­god­na. Kie­dy wia­do­mo, co ozna­cza kon­kret­ne za­cho­wa­nie, można wy­ko­rzy­stać tę infor­mację w wie­lu różnych oko­licz­nościach i wszel­kie­go ro­dza­ju śro­do­wi­skach. Tak na­prawdę bez prze­kazów nie­wer­bal­nych trud­no sku­tecz­nie nawiązywać wza­jem­ne kon­tak­ty. Czy kie­dy­kol­wiek za­sta­na­wiałeś się, dla­cze­go lu­dzie wciąż la­tają sa­mo­lo­ta­mi na spo­tka­nia w erze kom­pu­terów, wia­do­mości tek­sto­wych, e-ma­ili, te­le­fonów i wi­de­okon­fe­ren­cji? Czy­nią tak z po­trze­by wyrażania i ob­ser­wo­wa­nia na żywo ko­mu­ni­katów nie­wer­bal­nych. Nic nie prze­bi­je możliwości uj­rze­nia owych prze­kazów oso­biście i z bli­ska. Dla­cze­go? Dla­te­go że za­cho­wa­nia nie­wer­bal­ne mają wielką moc i zna­cze­nie. Wszyst­ko, cze­go do­wiesz się z tej książki, będziesz mógł za­sto­so­wać w każdej sy­tu­acji i sce­ne­rii. A oto przykład (patrz ram­ka 3).

RAM­KA 3: WIE­DZA PO­MOC­NA LE­KA­RZO­WI

Kil­ka mie­sięcy temu pro­wa­dziłem se­mi­na­rium dla gru­py po­ke­rzystów na te­mat tego, jak wy­ko­rzy­sty­wać ko­mu­ni­ka­ty nie­wer­bal­ne do od­czy­ty­wa­nia kart prze­ciw­ni­ka i wy­gry­wa­nia większych sum. Po­ker jest grą, w której na­cisk kładzie się na ble­fo­wa­nie i zwo­dze­nie, dla­te­go też gra­cze byli bar­dzo za­in­te­re­so­wa­ni umiejętnością od­czy­ty­wa­nia nieświa­do­mych prze­kazów opo­nen­ta. Roz­szy­fro­wa­nie ko­mu­ni­katów po­zasłownych jest dla nich pod­stawą suk­ce­su. Wie­lu z nich wyrażało wdzięczność za moje spo­strzeżenia, ale bar­dzo za­sko­czyło mnie to, jak wie­lu uczest­ników se­mi­na­rium po­tra­fiło do­strzec war­tość zro­zu­mie­nia i wy­ko­rzy­sta­nia za­cho­wań nie­wer­bal­nych poza po­ke­ro­wym sto­li­kiem.

Dwa ty­go­dnie po se­sji do­stałem ma­ila od jed­ne­go z jej uczest­ników, le­ka­rza z Tek­sa­su. „Naj­bar­dziej mnie zdu­mie­wa – na­pi­sał – że to, cze­go do­wie­działem się na pańskim se­mi­na­rium, po­ma­ga mi również w mo­jej prak­ty­ce le­kar­skiej. Prze­ka­zy nie­wer­bal­ne, o których nas pan uczył po to, abyśmy mo­gli od­czy­ty­wać myśli gra­czy w po­ke­ra, po­ma­gają mi również le­piej ro­zu­mieć pa­cjentów. Te­raz po­tra­fię wy­czuć, kie­dy są zakłopo­ta­ni lub pew­ni sie­bie bądź też nie­zu­pełnie szcze­rzy”. List tego le­ka­rza świad­czy o uni­wer­sal­ności ko­mu­ni­katów po­zasłownych oraz ich zna­cze­niu we wszel­kich aspek­tach życia.

DO­SKO­NA­LE­NIE UMIEJĘTNOŚCI KO­MU­NI­KA­CJI NIE­WER­BAL­NEJ WY­MA­GA CZYN­NE­GO WSPÓŁDZIAŁANIA

Je­stem prze­ko­na­ny, że każdy człowiek o prze­ciętnej in­te­li­gen­cji może na­uczyć się wy­ko­rzy­sty­wać po­zasłowne spo­so­by po­ro­zu­mie­wa­nia się do do­sko­na­le­nia sie­bie. Wiem to, po­nie­waż przez ostat­nie dwa­dzieścia lat prze­ka­załem tysiącom lu­dzi wiedzę o tym, jak z po­wo­dze­niem od­szy­fro­wy­wać za­cho­wa­nia nie­wer­bal­ne i wy­ko­rzy­sty­wać te in­for­ma­cje do wzbo­ga­ca­nia swo­je­go życia, a także życia swo­ich bli­skich, oraz osiąga­nia tak oso­bi­stych, jak i za­wo­do­wych celów. Jed­nakże, aby się to udało osiągnąć, po­trzeb­na jest czyn­na współpra­ca między mną a tobą i każdy musi wnieść coś war­tościo­we­go do na­szych wspólnych sta­rań.

Prze­strze­ga­nie dzie­sięciu przy­ka­zań sku­tecz­nej ob­ser­wa­cji i roz­szy­fro­wy­wa­nia ko­mu­ni­katów nie­wer­bal­nych

Sku­tecz­ne od­czy­ty­wa­nie lu­dzi – zbie­ra­nie po­zasłownych in­for­ma­cji w celu po­zna­nia czy­ichś myśli, uczuć i za­miarów – to umiejętność wy­ma­gająca ciągłej prak­ty­ki i od­po­wied­nie­go tre­nin­gu. Aby pomóc ci się w tym wyćwi­czyć, chcę prze­ka­zać pew­ne ważne wskazówki – czy też przy­ka­za­nia – które mak­sy­mal­nie zwiększą sku­tecz­ność od­czy­ty­wa­nia prze­kazów nie­wer­bal­nych. Gdy za­sto­su­jesz te za­le­ce­nia w co­dzien­nym życiu i uczy­nisz je częścią swo­ich ru­ty­no­wych zajęć, wkrótce staną się twoją drugą na­turą i nie będą wy­ma­gać zbyt dużego świa­do­me­go wysiłku. Przy­po­mi­na to w dużej mie­rze naukę jaz­dy. Pamiętasz, jak po raz pierw­szy pro­wa­dziłeś sa­mochód? Pew­nie, po­dob­nie jak ja, byłeś tak skon­cen­tro­wa­ny na kie­ro­wa­niu au­tem, że trud­no ci było śle­dzić to, co ro­bisz, i sku­piać się jed­no­cześnie na tym, co dzie­je się na dro­dze. Do­pie­ro gdy po­czułeś się do­brze za kie­row­nicą, mogłeś objąć uwagą wszyst­ko, co wiąże się z jazdą sa­mochodem. Tak samo jest z za­cho­wa­niem nie­wer­bal­nym. Kie­dy udo­sko­na­lisz tech­nikę sku­tecz­ne­go posługi­wa­nia się po­zasłowny­mi for­ma­mi ko­mu­ni­ka­cji, sta­nie się to au­to­ma­tycz­ne i będziesz mógł sku­pić całą uwagę na od­szy­fro­wy­wa­niu oto­cze­nia.

Przy­ka­za­nie pierw­sze: Bądź do­brym ob­ser­wa­to­rem swo­je­go oto­cze­nia. To naj­bar­dziej pod­sta­wo­we wy­ma­ga­nie dla każdego, kto pra­gnie roz­szy­fro­wy­wać i wy­ko­rzy­sty­wać nie­wer­bal­ne spo­so­by po­ro­zu­mie­wa­nia się.

Wy­obraź so­bie, jak niemądre byłoby słucha­nie kogoś, mając za­tycz­ki w uszach. Nie mo­gli­byśmy nic usłyszeć i wszyst­ko, co zo­stałoby po­wie­dzia­ne, umknęłoby nam. Dla­te­go też ci, którzy bar­dzo chcą coś usłyszeć, nie noszą za­ty­czek w uszach! A mimo to, jeśli cho­dzi o po­strze­ga­nie nie­me­go języka za­cho­wań nie­wer­bal­nych, wie­lu ob­ser­wujących równie do­brze mogłoby mieć prze­pa­ski na oczach, tak bar­dzo bo­wiem są nieświa­do­mi sy­gnałów prze­ka­zy­wa­nych przez ciała ota­czających ich lu­dzi. Za­stanówmy się nad tym. Tak jak uważne słucha­nie jest pod­stawą poj­mo­wa­nia wer­bal­nych oświad­czeń, tak samo bacz­na ob­ser­wa­cja sta­no­wi za­sad­ni­czy wa­ru­nek ro­zu­mie­nia mowy ciała. Hola, nie tak prędko! Nie prze­my­kaj się przez to zda­nie, żeby czy­tać da­lej. To, o czym ono mówi, ma de­cy­dujące zna­cze­nie. Bacz­na (wy­ma­gająca wysiłku) ob­ser­wa­cja jest ab­so­lut­nie niezbędna do roz­szy­fro­wy­wa­nia lu­dzi i sku­tecz­ne­go wy­kry­wa­nia ich prze­kazów pozawer­bal­nych.

Pro­blem po­le­ga na tym, że większość lu­dzi pa­trzy, ale tak na­prawdę nie do­strze­ga – jak to po­wie­dział Sher­lock Hol­mes, skru­pu­lat­ny an­giel­ski de­tek­tyw, do swo­je­go przy­ja­cie­la, dok­to­ra Wat­so­na: „Wi­dzisz, ale nie ob­ser­wu­jesz”. Nie­ste­ty większość lu­dzi pa­trzy na swo­je oto­cze­nie, nie wy­si­lając zbyt­nio zmysłu ob­ser­wa­cji. Ta­kie oso­by nie uświa­da­miają so­bie sub­tel­nych zmian za­chodzących w świe­cie. Nie zdają so­bie spra­wy z mnóstwa de­ta­li po­ja­wiających się w ich oto­cze­niu, ta­kich jak nie­znacz­ny ruch czy­jejś dłoni lub sto­py, który może zdra­dzić praw­dzi­we myśli lub in­ten­cje da­ne­go człowie­ka.

Różne ba­da­nia na­uko­we wy­ka­zały, że lu­dzie są na ogół kiep­ski­mi ob­ser­wa­to­ra­mi. Na przykład kie­dy mężczy­zna prze­bra­ny za go­ry­la prze­szedł przed stu­den­ta­mi w trak­cie zajęć, połowa gru­py na­wet go nie za­uważyła (Si­mons i Cha­bris, 1999, 1059–1074)!

Mar­nym ob­ser­wa­to­rom bra­ku­je „przy­tom­ności sy­tu­acyj­nej”, jak pi­lo­ci sa­mo­lotów na­zy­wają zda­wa­nie so­bie w każdej chwi­li spra­wy z tego, gdzie się znaj­du­je­my. Tacy lu­dzie nie poj­mują dokład­nie, co dzie­je się wokół nich, a na­wet przed ich ocza­mi. Po­prośmy ich, żeby we­szli do ob­ce­go po­ko­ju pełnego lu­dzi i ro­zej­rze­li się wokoło, a po­tem po­prośmy, by za­mknęli oczy i po-wie­dzie­li, co zo­ba­czy­li. Będzie­my zdzi­wie­ni ich nie­zdol­nością przy­po­mnie­nia so­bie na­wet naj­bar­dziej oczy­wi­stych cech da­ne­go po­miesz­cze­nia.

Przygnębiające jest to, jak często spo­ty­ka­my kogoś lub czy­ta­my o kimś, kto za­wsze wy­da­je się ślepy na wy­da­rze­nia ze swo­je­go życia. Skar­gi są nie­mal za­wsze ta­kie same:

„Moja żona właśnie wystąpiła o rozwód. Nie miałem pojęcia, że czu­je się nieszczęśliwa w na­szym małżeństwie”.

„Psy­cho­log szkol­ny mówi, że mój syn zażywa ko­ka­inę od trzech lat. Nie wie­działam, że ma pro­blem z nar­ko­ty­ka­mi”.

„Spie­rałem się z tym fa­ce­tem i ni z tego, ni z owe­go, ten du­pek mnie walnął. Nie wi­działem, że się na to za­no­si”.

„Wy­da­wało mi się, że szef jest całkiem za­do­wo­lo­ny z mo­jej pra­cy. Nie miałam pojęcia, że za­mie­rza mnie zwol­nić”.

To stwier­dze­nia wy­po­wia­da­ne przez mężczyzn i ko­bie­ty, którzy nig­dy nie na­uczy­li się sku­tecz­nie ob­ser­wo­wać ota­czającego ich świa­ta. Prawdę mówiąc, taki brak traf­nej oce­ny nie jest za­ska­kujący. Kie­dy doj­rze­wa­my i z dzie­ci prze­obrażamy się w do­rosłych, nikt nam nie mówi, jak zwra­cać uwagę na wskazówki nie­wer­bal­ne ko­mu­ni­ko­wa­ne przez in­nych. Nie ma ta­kich lek­cji w szko­le pod­sta­wo­wej, śred­niej czy wyższej, na których uczo­no by nas, jak roz­wi­jać świa­do­mość sy­tu­acyjną. Gdy ktoś ma szczęście, sam wy­pra­cu­je so­bie większą spo­strze­gaw­czość. A jeśli nie, to nie będzie po­tra­fił do­strzec mnóstwa pożytecz­nych in­for­ma­cji, dzięki którym unik­nie pro­blemów i le­piej będzie mu się wiodło na rand­kach, w pra­cy, w życiu ro­dzin­nym.

Na szczęście umiejętność ob­ser­wa­cji to zdol­ność, której można się na­uczyć. Nie mu­si­my iść przez życie z prze­wiąza­ny­mi ocza­mi. Poza tym, jako że jest to ro­dzaj sztu­ki, możemy ją do­sko­na­lić po­przez od­po­wied­ni tre­ning. Jeśli two­ja zdol­ność ob­ser­wa­cji jest „upośle­dzo­na”, nie załamuj się. Możesz po­ko­nać tę słabość, jeśli tyl­ko chcesz poświęcić czas i ener­gię na przygląda­nie się świa­tu z większą uwagą.

Po­wi­nie­neś po pro­stu uważnie ob­ser­wo­wać to, co się w życiu dzie­je. Mieć świa­do­mość tego, że ota­czający cię świat nie jest nie­zmien­ny. Ta­kie za­mie­rzo­ne działanie wy­ma­ga wysiłku, ener­gii i sku­pie­nia, a także nie­ustan­nej prak­ty­ki. Ob­ser­wo­wa­nie przy­po­mi­na mięsień, który sta­je się sil­niej­szy, gdy go używa­my, i za­ni­ka, kie­dy pozosta­je w bez­ru­chu. Ćwicz więc swój „mięsień ob­ser­wa­cyj­ny”, a sta­niesz się lep­szy w roz­szy­fro­wy­wa­niu ota­czającego cię świa­ta.

A przy oka­zji, kie­dy mówię o świa­do­mej ob­ser­wa­cji, to proszę o wy­ko­rzy­sta­nie wszyst­kich zmysłów, nie tyl­ko wzro­ku. Za­wsze gdy wchodzę do swo­je­go miesz­ka­nia, biorę głęboki wdech. Gdy nie pach­nie ono „nor­mal­nie”, wpa­dam w nie­pokój. Pew­ne­go razu po po­wro­cie do domu z podróży wy­czułem lekką woń dymu ty­to­nio­we­go. Mój nos ostrzegł mnie przed możli­wym nie­bez­pie­czeństwem znacz­nie wcześniej, za­nim mogłem się ro­zej­rzeć po miesz­ka­niu. Oka­zało się, że człowiek zaj­mujący się kon­ser­wacją bu­dyn­ku był u mnie, żeby na­pra­wić cieknącą rurę, i za­pach jego prze­siąkniętych dy­mem pa­pie­ro­so­wym ubrań i skóry wciąż utrzy­my­wał się w po­wie­trzu kil­ka go­dzin później. Na szczęście był to mile wi­dzia­ny in­truz, ale równie do­brze mógłby to być włamy­wacz czający się w sąsied­nim po­ko­ju. Cho­dzi o to, że ko­rzy­stając ze wszyst­kich zmysłów, po­tra­fiłem le­piej oce­nić, co się dzie­je w moim oto­cze­niu, i za­dbać o własne bez­pie­czeństwo.

Przy­ka­za­nie dru­gie: Ob­ser­wo­wa­nie w określo­nym kon­tekście to klucz do zro­zu­mie­nia prze­kazów nie­wer­bal­nych. Im le­piej poj­mie­my sens kon­tek­stu, w ja­kim się po­ja­wiają po­zasłowne ko­mu­ni­ka­ty, czy­li sy­tu­acji z praw­dzi­we­go życia, tym jaśniej zro­zu­mie­my ich zna­cze­nie. Na przykład po wy­pad­ku dro­go­wym lu­dzie są w szo­ku i chodzą bez celu, spra­wiając wrażenie oszołomio­nych. Trzęsą im się ręce i mogą na­wet po­dej­mo­wać błędne de­cy­zje i wyjść na ruch-liwą ulicę. (Dla­te­go właśnie po­li­cjan­ci proszą ta­kie oso­by o po­zo­sta­nie w sa­mo­cho­dzie). Dla­cze­go tak się dzie­je? Po wy­pad­ku lu­dzie cier­pią na sku­tek całko­wi­te­go przejęcia kon­tro­li nad „myślącym” mózgiem przez jego ob­szar zwa­ny układem lim­bicz­nym. W re­zul­ta­cie po­ja­wiają się ta­kie re­ak­cje, jak drżenie, dez­orien­ta­cja, zde­ner­wo­wa­nie oraz zakłopo­ta­nie. W ta­kim kon­tekście należy się spo­dzie­wać po­dob­nych za­cho­wań, gdyż wypływają one ze stre­su spo­wo­do­wa­ne­go wy­pad­kiem. Pod­czas roz­mo­wy kwa­li­fi­ka­cyj­nej z kan­dy­da­ta­mi na jakąś po­sadę spo­dzie­wam się, że będą oni zde­ner­wo­wa­ni na początku roz­mo­wy, ale po­tem nie­pokój znik­nie. Kie­dy zanie­pokojenie po­ja­wia się po­now­nie, gdy za­daję określone py­ta­nia, wte­dy muszę się za­sta­no­wić, dla­cze­go taka re­ak­cja na­gle zno­wu wystąpiła.

Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej