Ludzie, miejsca, wydarzenia — z dziejów walk batalionu „Zośka” w Powstaniu Warszawskim. Część 2. Starówka ebook

Część II Starówka

12 VIII 1944 r. — bój o Stawki

Walki na Woli zakończyły się o trzy dni później niż przewidywała koncepcja dowódcy Zgrupowania „Północ” pułkownika Karola Ziemskiego „Wachnowskiego”. Płk. „Radosław” nadal forsował koncepcję wycofania swoich oddziałów do Kampinosu co jednak nie znalazło zrozumienia wśród sztabu dowodzącego obroną Starówki. Dodatkowe trzy dni walki kosztowały wiele ofiar, jednak dały czas na formułowanie oddziałów i odcinków obrony Starego Miasta. Po dramatycznych wydarzeniach 11 sierpnia mocno przetrzebiony batalion „Zośka” kwaterował na Stawkach, które stały się najbardziej wysuniętym bastionem obrony Zgrupowania „Północ”. Dzień rozpoczął się od nawały ognia na pozycje polskie, co nie przeszkodziło jednak w odprawieniu uroczystej mszy św. na której przemówił do swoich żołnierzy dowódca kpt. Ryszard Białous „Jerzy”. Wspominał akcję pod „Arsenałem” i inne akcje, minutą ciszy uczczono poległych na Woli[1]. Nikt nie przypuszczał, że po 12 sierpnia będzie ich niestety, dużo więcej. Około godziny 10:00 nastąpił zmasowany atak niemiecki, który doprowadził do utraty szkoły i magazynów na Stawkach[2].

Zdjęcie

1

Teren Stawek w chwili obecnej. Świadczy to o tym, że zabudowa, która była tu przed wojną uległa całkowitemu zniszczeniu

O 16:00 ruszyło jednak kontrnatarcie Zgrupowania „Radosław” w wyniku którego odzyskano utracone pozycje. Suchy język komunikatów frontowych nie oddaje dramatyzmu tych wydarzeń. Kontratak prowadzi por. Andrzej Romocki „Morro” na czele plutonów „Alek” i „Sad” 2 kompanii „Rudy”. Początkowo żołnierze byli w radosnych nastrojach, co wiązało się z dobrym przyjęciem ich przez ludność cywilną. Wstępem do zdobycia Stawek było opanowanie Urzędu Celnego na ul. Inflanckiej. Po wykonaniu tego zadania, żołnierze „Zośki” chcieli zlikwidować niemiecką „Panterę”, która swoim ogniem uniemożliwia dalsze natarcie. Niestety, akcję tę swoim życiem przypłacili: urodzony w Warszawie 3 stycznia 1923 r. kpr. Jan Nowocień „Poręba”. Jego ojcem był Piotr, który posiadał gospodarstwo rolne pod Warką, a matką Helena z domu Ćwiek. Ojciec zapisał piękną kartę w wojnie polsko — bolszewickiej zgłaszając się do wojska na ochotnika. Po zakończeniu działań wojennych cała rodzina zamieszkała w Warszawie, a Piotr Nowocień uzyskał zatrudnienie jako pracownik fizyczny w Powszechnej Kasie Oszczędności. Jan Nowocień szkołę powszechną ukończył w 1937 r. Przed wybuchem wojny nie był związany z organizacją harcerską. Podczas okupacji uzupełniał wykształcenie w Zawodowej Szkole Średniej (ul. Sandomierska) i w 1943 r., po jej ukończeniu, uzyskał kwalifikacje technika mierniczego. W konspiracji Szarych Szeregów od 1942 r. — hufiec „Wola” („WL 400”). Początkowo — od września 1943 r. — w III plutonie „Ryszard” 2 kompanii „Rudy”. Po reorganizacji batalionu uzyskał ostateczny przydział do I plutonu „Sad” 2 kompanii „Rudy” (rozkaz z 6 VI 1944 r.). Ukończył kurs podoficerski „Belweder” — Szkoła Niższych Dowódców, oraz kurs minerski. Wraz ze swoim plutonem brał udział w walkach na Woli i Starym Mieście. Poległ niedaleko Urzędu Celnego na Stawkach podczas próby odbicia magazynów[3]. W trakcie tej samej akcji zginął kpr. Rajmund Jaszczuk ”Zebek” (ur. 15 VIII 1925 r. w Warszawie — rodzice to Jan i Stanisława). Podobnie jak „Poręba” był harcerzem hufca „Wola”. Takie same były również jego przydziały w batalionie „Zośka”: początkowo III pluton 2 kompanii, a po jego rozwiązaniu I pluton „Sad” 2 kompanii „Rudy”[4]. Przewaga ogniowa nieprzyjaciela była niwelowana przez bohaterstwo Powstańców. To właśnie wtedy, usiłując zniszczyć czołg wroga, został ciężko ranny, w momencie, kiedy usiłował cisnąć granat w jego kierunku, (już po zdobyciu magazynów) brat „Morro”, dobrze zapowiadający się poeta, Jan Romocki „Bonawentura”. Wielki wpływ na ukształtowanie postawy patriotycznej braci Romockich wywarł ich ojciec Paweł. Była to niezwykle barwna postać i z całą pewnością można powiedzieć, że bardzo ważna w trakcie odzyskiwania i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., dlatego warto tutaj o niej wspomnieć. Na świat przyszedł 17 IV 1880 r. w Marzeninie (Wólce Marzeńskiej?), w rodzinie o wielkich tradycjach patriotycznych. Już jako uczeń Wyższej Szkoły Rzemieślniczej brał udział w pracach organizacji o charakterze niepodległościowym i w skutek tego nie miał szans na podjęcie studiów w Warszawie dlatego studiował najpierw w Hannowerze, gdzie prowadził działalność oświatową wśród polskich rodzin robotniczych i Petersburgu, gdzie podczas studiów na Instytucie Technologicznym uczestniczył w działaniach Związku Młodzieży Narodowej. Po wybuchu I wojny światowej powołany do armii carskiej z której na własną prośbę wystąpił w maju 1915 r. jednocześnie wstępując do Legionu Puławskiego. Po kolejnych reorganizacjach był kolejno w: Brygadzie Strzelców Polskich oraz Korpusie Wschodnim i w grudniu 1916 r. otrzymał awans na porucznika. Następnie mianowany komisarzem 3 Dywizji Strzelców Polskich (w składzie I Korpusu Polskiego). Za ten okres walk uzyskał dwukrotnie Krzyż Walecznych (za tworzenia armii polskiej w Rosji i zajęciu, oraz oddaniu w ręce polskie czterech armat rosyjskich). Następnie w I Pułku Ułanów Krechowickich. Poddanie I Korpusu Polskiego Niemcom skończyło służbę Pawła Romockiego w jednostce (4 VI 1920 r.). Jednak już dzień później, jako dowódca baterii wyruszył na wojnę z bolszewikami, biorąc czynny udział w walkach z nimi. 17 X 1920 r. wystosowany został wniosek na Krzyż Virtuti Militari kl. V dla naszego bohatera: za poprowadzenie celnego ostrzału przeciwnika, bez czekania na piechotę, z odległości 500 m. (miało to miejsce na dwa dni przed napisaniem wniosku). 25 VII 1921 r. Paweł Romocki zakończył służbę wojskową w stopniu majora, a w 1934 r. otrzymał jeszcze Krzyż i Medal Niepodległości. W II Rzeczpospolitej udowodnił, że opinie przełożonych wojskowych o nim nie były przesadzone: w latach 1922 i 1928 był wybrany na posła do sejmu, a także kierował spółdzielnią mieszkaniowo — budowlaną „Zdobycz Robotnicza”. Dwukrotnie pełnił też urząd ministra kolei i komunikacji (w 1926 i 1928 r.). To właśnie wtedy powstało samodzielne przedsiębiorstwo Polskie Koleje Państwowe. Był także dyrektorem Izby Przemysłowo — Handlowej w Wilnie i Zakładów Górniczych w Sierszy (1933 — 1938). Jednomyślnie wybrany na dyrektora Unii Polskiego Przemysłu Górniczo — Hutniczego w Katowicach (1938 r.). W 1927 r. spotkał go wielki zaszczyt: przeniósł urnę z sercem Kościuszki z pociągu wiozącego ją ze Szwajcarii na Zamek Królewski. Po nieudanej próbie wstąpienia do wojsk dowodzonych prze gen. Władysława Sikorskiego (1939 r.) cała rodzina Romockich znalazła się w Warszawie, a Paweł włączył się w prace konspiracji dokumentując polskie straty wojenne. Zginął przejechany przez samochód prowadzony przez niemieckich żołnierzy 28 VI 1940 r.[5].Ważną rolę w życiu braci odegrała również ich matka Jadwiga z domu Niklewicz, która zajmowała się wychowaniem chłopców i prowadzeniem domu. Jan Romocki urodził się 17 kwietnia 1925 r. w Warszawie. Po ukończeniu szkoły powszechnej uczył się w Męskim Gimnazjum i Liceum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej i podczas nauki należał do 21 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. gen. I. Prądzyńskiego. Maturę zdał na tajnych kompletach (prawdopodobnie w 1943 r.) wykazując od młodości wrażliwość na problemy społeczne i etyczne. To właśnie na początku lat 40 — tych XX w. ujawniły się jego talenty poetyckie, najpełniej w wierszu „Modlitwa Bonawentury”, napisanym po śmierci ojca przejechanego samochodem przez pijanych żołnierzy niemieckich (czerwiec 1940 r.):

Od wojny nędzy i od głodu,

Sponiewieranej krwi Narodu,

Od łez wylanych obłąkaniem,

Uchroń nas Panie.

Od niepewności każdej nocy,

Od rozpaczliwej rąk niemocy.

Od lęku przed tym co nastanie,

Uchroń nas Panie.

Od bomb, granatów i pożogi,

I gorszej jeszcze w sercu trwogi.

Od trwogi strasznej jak konanie,

Uchroń nas Panie.

Od rezygnacji w dobie klęski,

Lecz i od pychy w dzień zwycięski.

Od krzywd, lecz i od zemsty za nie,

Uchroń nas Panie.

Uchroń od zła i nienawiści,

Niechaj się odwet nasz nie ziści,

Na przebaczenie im przeczyste,

Wlej w nas moc o Chryste[6].

Ale znane są też inne jego utwory: „Strach”, „Groźba”, „Gdy zabraknie łez”. Do konspiracji wciągnięty przez swojego kuzyna Stanisława Leopolda „Rafała”, późniejszego dowódcę kompanii w batalionie „Parasol”. A pierwszą jego organizacją konspiracyjną był „Pet” („Przyszłość”) — młodzi ludzie kładli głównie nacisk na samo kształcenie. Należał do koła mokotowskiego, którym kierował jego brat Andrzej Romocki „Morro”. Podczas spotkań młodzi ludzie dyskutowali światopoglądowo, a ich głównym tematem była powojenna przyszłość Polski, jednak z czasem to przestało im wystarczać, dlatego wraz ze swymi współtowarzyszami przystąpił do Organizacji Małego Sabotażu „Wawer” działającej na terenie wawerskiego Okręgu Południe. Od 1942 r. po włączeniu „Pet -u” do Szarych Szeregów w Grupach Szturmowych (GS) stał się członkiem drużyny „Sad 400” w hufcu „Południe” — była ona częścią Oddziału Specjalnego „Jerzy” podporządkowanego Kedywowi Komendy Głównej AK. Przeszedł intensywne szkolenie na kursach Wielkiej Dywersji. Brał udział w dwukrotnej próbie przeprowadzenia akcji odbicia więźniów pod Jaktorowem, która nie doszła jednak do skutku. Po utworzeniu batalionu „Zośka” mianowany dowódcą 4 drużyny w II plutonie „Alek” 2 kompanii „Rudy”. Na początku 1944 r. powrócił ze swoją drużyną do I plutonu „Sad” (jego wcześniejsze odejście wynikało z tego, że nie chciał podlegać bratu i w momencie kiedy z dowódcy plutonu awansował on na dowódcę kompanii ta przeszkoda zniknęła), a na początku tego samego roku ukończył II turnus Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty (SPRP) „Agricola” uzyskując stopień kaprala podchorążego. Na czele swojej drużyny brał udział w akcji „Tryńcza” (wysadzenie mostu na Wisłoku pod Tryńczą) po której mianowany został na stopień plutonowego podchorążego. 1 VIII 1944 r. mianowany podharcmistrzem. W Powstaniu Warszawskim nadal dowodził 1 drużyną I plutonu „Sad” 2 kompanii „Rudy” — przechodząc szlak bojowy na Starówkę. Podczas walk na Woli szczególnie zasłużył się 4 sierpnia kiedy to jego drużyna wraz z częściami batalionów „Wigry” i „Parasol” zaatakowała kolumnę samochodów niemieckich na ul. Ostroroga. „Bonawentura” poderwał swoich żołnierzy do ataku. Obrzucili oni wroga granatami rozbijając i rozpraszając Niemców. Efektem ataku było zdobycie 4 samochodów ciężarowych, sporej ilości broni i amunicji oraz kilkunastu jeńców wraz z jednym oficerem. Za tą akcję Jan Romocki otrzymał Krzyż Walecznych. Ciężka rana brzucha, którą odniósł w ataku na Stawki nie okazała się śmiertelna. Odwiedzający brata w szpitalu „Morro” po rozmowie z dr Zygmuntem Kujawskim „Bromem” był pełen nadziei. Niestety, tego dnia (18 sierpnia) szpital na Miodowej 23 został zbombardowany i „Bonawentura” zginął. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari kl. V za „…wyjątkową odwagę osobistą wykazaną w walkach i za bohaterskie, pełne poświęcenia prowadzenie natarcia w rejonie Powązek” i na wniosek dowództwa Grupy „Północ” pośmiertnie mianowany podporucznikiem[7]. Już po zdobyciu magazynów na Stawkach, próbując kontynuować natarcie, zginął ppor. Zygmunt Brzosko„Nowina” (ur. 11 VII 1923 r. w Warszawie), trafiony odłamkami z granatnika. Bardzo prosił tuż przed swoją śmiercią by jego ciała nie zostawiać na pastwę wroga. Tak też się stało, jednak po wojnie nie udało się zlokalizować miejsca jego pochówku. Wychowywany był przez matkę pracującą w Banku Rolnym. Po szkole powszechnej uczył się w Państwowym Gimnazjum i Liceum Męskim im. S. Batorego. Od roku 1940 uczeń Liceum Chemicznego, a dwa lata później rozpoczął naukę na dopiero co utworzonej Państwowej Wyższej Szkole Technicznej — Wydział Chemiczny. Przez kontakty z braćmi Romockimi znalazł się początkowo w II plutonie „Alek” 2 kompanii „Rudy”, a następnie (styczeń 1944 r.) przeniesiony do I plutonu „Sad” jako zastępca dowódcy drużyny. W jego mieszkaniu znajdowała się konspiracyjna skrytka broni. Ukończył SPRP „Agricola”. Brał udział w akcji „Tryńcza”. Odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari kl. V. Był uwielbiany przez swoich podwładnych zyskując ich uznanie energią i koleżeńskością[8]. W mniej więcej podobnych okolicznościach ranni zostali: odznaczony Krzyżem Walecznych ppor. Andrzej Zagrodzki „Żak” (ur. 19 II 1925 r.), który raniony w brzuch umarł dzień później. Był członkiem komórki „AK — zrzuty” i absolwentem SPRP „Agricola”[9], spoczywający dzisiaj razem z nim w grobie ppor. Andrzej Sobolewski „Dan”,„Okura”, którego sekcja miała duży udział w transporcie broni organizowanym przez dowódcę I plutonu „Sad” 2 kompanii „Rudy” ppor. Wojciecha Morbitzera „Cisa”. Zadanie nie było proste bo transport był z kolonii lotniczej na Obserwatorów, a miejsce koncentracji na drugim końcu miasta w fabryce „Telefunken” na Mireckiego. To właśnie w jego mieszkaniu przy ul. Kredytowej 1 Andrzej Romocki „Morro” odczytał rozkaz o terminie wybuchu Powstania i miejscu koncentracji batalionu „Zośka”. W konspiracji, podobnie jak „Żak” w komórce „AK — zrzuty” i absolwent SPRP „Agricola”. Uczestniczył w akcji „Tryńcza”[10].. Poległ niestety również sierż. Edward Schweitzer „Farys” (ur. 13 VIII 1922 r.). Do konspiracji wciągnięty przez swojego kolegę z klasy Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej Jana Romockiego „Bonawenturę”. Uczestnik akcji „Sieczychy” i „Wilanów” — podczas tej akcji niegroźnie ranny w rękę, członek komórki „AK — zrzuty”. Odznaczony Krzyżem Walecznych. Zmarł 14 sierpnia w szpitalu Św. Jana Bożego[11]. W jednej z nim mogile pochowany jest żołnierz tego samego plutonu plutonowy Wiesław Denel „Orzech”. Ciężko ranny w walkach o Stawki 12 sierpnia umarł tydzień później w szpitalu przy ul. Długiej 7 (wcześnie był w szpitalu Jana Bożego, skąd przeniesiono go właśnie na Długą). „Orzech” urodził się 8 VI 1923 r. w Łodzi. Jego ojciec — Fryderyk pracował w fabryce włókienniczej, matką była Janina z domu Helbing. W latach 1930 — 1937 r. uczęszczał do szkoły powszechnej (Miejska Eksperymentalna Szkoła Pracy), a następnie do Gimnazjum im. W. Reymonta w którym wstąpił do harcerstwa. Od 1940 r. wraz z całą rodziną przeprowadził się do Warszawy i przez dwa lata był studentem Państwowej Szkoły Budowy Maszyn. Do przerwania nauki zmusiło go aresztowanie ojca, który został zamordowany w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Spowodowało to też, że „Orzech” musiał podjąć pracę w celu utrzymania rodziny (matka i siostra). Wykazywał się w tym wielką pomysłowością i zdolnościami: sam skonstruował warsztat tkacki na którym produkował „włosiankę”. W 1944 r. aresztowano matkę, którą osadzono najpierw na Pawiaku, a następnie w obozach koncentracyjnym w Ravensbruck i Belsen — Bergen. Przydział do „Zośki” otrzymał Wiesław w 1944 r. po dekonspiracji grupy NN „Prawdzica” w której działał. Ciężko ranny w obie nogi[12]. W toku tych walk polegli jeszcze: ppor. Wojciech Morbitzer „Cis” (zginął wraz z całą obsługą karabinu maszynowego od wybuchu granatu). Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari kl. V i Krzyżem Walecznych. Uczestnik akcji „Tryńcza”. Tuż przed wybuchem Powstania odpowiedzialny za transport broni z dalekiego magazynu przy ul. Obserwatorów na miejsce koncentracji w fabryce „Telefunken” na Woli[13], plut. Stefan Brzózy „Stefan”, odznaczony Krzyżem Walecznych, walczący w II plutonie 3 kompanii „Giewonta”. Przed wybuchem Powstania harcerz hufca „Żoliborz” i żołnierz nowych Grup Szturmowych (GS). Poległ 1 IX 1944 r. w Centralnym Szpitalu Chirurgicznym nr 1 na Długiej 7[14]. Podobny los spotkał sierż. Zbigniewa Dembowskiego, który używał pseudonimów „Zlik” lub „Bolek” (ur. 1 I 1923 r.). Walczył w I plutonie „Sad” 2 kompanii „Rudy” i również był odznaczony Krzyżem Walecznych, a jego ciała po wojnie nie odnaleziono[15]. Również w trakcie tych walk swoją śmierć znaleźli: urodzony 10 I 1927 r. w Warszawie plut. Jerzy Świderski „Pol” — jego ojciec Antoni był zawodowym oficerem WP i w stopniu kapitana walczył w wojnie obronnej Polski w 1939 r. Wiosną 1940 r. zamordowany przez sowietów w Starobielsku. Matką była Antonina z domu Krawczyk. Naukę w Publicznej Szkole Powszechnej w Sokółce koło Grodna rozpoczął w 1933 r., a od 1938 r. uczęszczał do szkoły w Bochni — przenosiny związane były z przydziałami służbowymi ojca. Podkreślić należy, że w obu tych miejscowościach należał do lokalnych drużyn harcerskich. Po zakończeniu wojny obronnej wraz z matką powrócił do Warszawy i od 1941 r. uczęszczał do Prywatnego Męskiego Gimnazjum i Liceum im. W. Górskiego. Aby uniknąć wywiezienia na roboty do Niemiec, w celu zdobycia stosownych dokumentów, oficjalnie uczył się w Szkole Zawodowej Mechanicznej. Maturę zdawał na tajnych kompletach w 1944 r. W Szarych Szeregach od 1942 r. uczestnik „Bojowych Szkół” i działań w ramach Akcji Małego Sabotażu „Wawer”. W Powstaniu Warszawskim w II plutonie „Alek” 2 kompanii „Rudy” brał udział w walkach na Woli. Poległ na terenie getta[16]. Podobnie jak urodzony 23 VIII 1925 r. w Rembertowie plut. Benicjusz Kapusta „Cichy”. W szkole słynny ze swojej urody uzyskał przezwisko „Książę Radziwiłł”. Przed wybuchem walk Powstania żołnierz nowych GS, który uzyskał przydział do II plutonu 3 kompanii „Giewonta. W harcerstwie w hufcu Żoliborz. 7 sierpnia w walkach na Woli, wraz ze swoją sekcją przepędził granatami czołg niemiecki[17]. Na Stawkach poległ również kpr. Jan Dembowski „Dąb” (ur. w 1910 r.), żołnierz I plutonu 3 kompanii „Giewonta”, który do oddziału dołączył na Woli[18], a także kpr. „NN Ryś I”, który również do oddziału dołączył na Woli i był żołnierzem III plutonu 1 kompanii[19]. Ranni zostali: plut. pchor. Mieczysław Szpinko „Marek” (ur. 3 III 1922 r.). Żołnierz Oddziału Dyspozycyjnego „A” („Kolegium A”), który poległ niestety 20 VIII 1944 r. na terenie getta[20]. Niegroźnie, jak