Leksykon resocjalizacji ebook

Anetta Jaworska

LEKSYKON RESOCJALIZACJI

Kraków 2012

LEKSYKON RESOCJALIZACJI

Wprowadzenie

Ważne jest nie to, co ze mną zrobiono, lecz to, co ja sam zrobiłem z tym, co ze mną zrobiono.

Jean Paul Sartre

Prezentowany Czytelnikowi Leksykonresocjalizacji stanowi zbiór kilkudziesięciu alfabetycznie ułożonych haseł, które dotyczą: etiologii, symptomatologii, typologii, diagnostyki niedostosowania społecznego, a przede wszystkim profilaktyki społecznej i resocjalizacji oraz zjawisk związanych z patologiami społecznymi, zachowaniami ryzykownymi i przestępczością. W oddzielnych hasłach omówiono problematykę zachowań dewiacyjnych w rodzinie i szkole, wskazując na ich skutki i możliwości przeciwdziałania im. Książka zawiera także przegląd teorii oraz zagadnień definicyjnych związanych z resocjalizacją. Znajdujące się w leksykonie hasła obejmują także aspekty prawne i organizacyjne, dotyczące historii, współczesnej polityki reintegracji społecznej w Polsce oraz funkcjonowania placówek i instytucji resocjalizacyjnych. Znaczną uwagę poświęcono zagadnieniom kary pozbawienia wolności, a zwłaszcza resocjalizacji penitencjarnej, w zakresie której wyszczególniono hasła dotyczące resocjalizacji określonych kategorii skazanych, takich jak osoby: starsze, niepełnosprawne, niebezpieczne, uzależnione czy skazane za zabójstwa lub przestępstwa seksualne. Istotną częścią opracowania jest również omówienie wszystkich stosowanych w resocjalizacji terapii, w tym terapii niekonwencjonalnych, takich jak joga, ekologia, żagloterapia czy sztuka.

Książka stanowi skompensowane podsumowanie dotychczasowych dociekań teoretycznych i empirycznych autorki dotyczących zagadnienia resocjalizacji i silnie powiązanych z nią dziedzin, takich jak patologie społeczne, kryminologia, profilaktyka społeczna czy penitencjarystyka. Większość haseł zawartych w tym tomie powstała na skutek nie tylko przeglądu literatury, ale także badań empirycznych.

Celem zbioru jest dostarczenie Czytelnikowi skompensowanego studium wiedzy o resocjalizacji i powiązanej z nią problematyce. Każde hasło zawiera odwołania bibliograficzne, co ma za zadanie ułatwić zainteresowanemu odbiorcy dotarcie do obszerniejszych prac naukowych omawiających poruszane zagadnienia. Przypisy do tekstu, obok literatury polsko- i anglojęzycznej, zawierają także odniesienie do artykułów i monografii autorki omawiających szerzej prezentowane zagadnienia.

Oddając Czytelnikowi do rąk Leksykonresocjalizacji, chciałam jednocześnie złożyć podziękowania wszystkim tym, dzięki którym tom ten mógł przybrać obecny kształt. Dziękuję spotkanym na mojej drodze dydaktyczno-naukowej wybitnym reprezentantom polskiej myśli resocjalizacyjnej (których wymienię tu w kolejności, w jakiej spotkałam ich na moim szlaku zawodowym): Profesorowi Mieczysławowi Cioskowi, Profesorowi Henrykowi Machelowi, Profesorowi Andrzejowi Bałandynowiczowi oraz Profesor Krystynie Marzec-Holce – za ich intelektualne inspiracje, za wsparcie w moich zmaganiach naukowych, a przede wszystkim za tak niezwyczajną ludzką życzliwość.

Dziękuję moim przyjaciołom (których tu nie wymienię z obawy przed niewybaczalnym pominięciem kogokolwiek) – za ich obecność i zdolność taktownego przyjmowania zarówno moich sukcesów, jak i porażek.

Dziękuję bardzo moim najbliższym: Andrzejowi – za jego wsparcie i cierpliwe znoszenie moich codziennych, wielogodzinnych zmagań przy pracy – oraz Karolinie – mojej córce – za to, że daje mi poczucie spełnienia w najważniejszej roli na świecie.

Dziękuję wreszcie Oficynie Wydawniczej „Impuls” – za wiarę w sukces książki i dofinansowanie jej wydania.

Książkę dedykuję moim Rodzicom – bo zaprzepaściłam szansę, by zrobić to za Ich życia.

A

Agresja i jej przeciwdziałanie

Przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym wśród dzieci, młodzieży i agresorów dorosłych przyjmuje wiele form, wykorzystujących zarówno działania intuicyjne, jak i przemyślane i zweryfikowane naukowo programy profilaktyczne i terapeutyczne. Owe działania opierają się głównie na założeniach terapii behawioralnej i poznawczo-behawioralnej. Formy te przybierają postać: karania za przejawy agresji; uczenia kontrolowania emocji gniewu; poszerzania zdolności empatycznych irozładowywania napięcia; terapii wielosystemowych; uczenia umiejętności rozwiązywania konfliktów; Treningu Zastępowania Agresji; autorskich programów przeciwdziałania agresji.

1. Jednym z powszechniej stosowanych sposobów eliminowania zachowań agresywnych jest karanie. Stosowanie bodźców awersyjnych (kar) jako metody wychowawczej ma powodować stan przykrego napięcia emocjonalnego w przypadku występowania zachowania destruktywnego. Za pomocą kar, należących do metod terapii behawioralnych, osiąga się dość znaczną skuteczność w eliminowaniu niepożądanego zachowania. Wspólny dla wszystkich terapii behawioralnych jest jednak także fakt, że eliminują one jedynie zewnętrzne przejawy zachowania, nie przyczyniają się natomiast do zmiany wewnętrznej gotowości do zachowań agresywnych. Wiadomo, że karanie za przejawy agresji raczej tłumi tendencje agresywne, niż je wygasza, a chwilowe tłumienie agresji (przez stosowanie kar) zwiększa jeszcze jej nasilenie po zaniknięciu groźby kary (lub podczas nieobecności karzącego) (Łobocki, 2008, s. 213–215). Karanie za przejawy agresji nie przyczynia się zatem do trwałego zaniku tendencji agresywnych, a ich silne tłumienie może doprowadzać do eskalacji zachowania na dalszych etapach życia. Kolejną niedoskonałością metody karania jest łatwość przekroczenia optymalnego progu stosowanych kar – nadmierne i zbyt częste karanie (zwłaszcza stosowanie kar fizycznych) przyczynia się bowiem nie do wyeliminowania, ale do nasilenia agresji (choćby przemieszczonej lub ukrytej – zob. hasło „Agresja – pojęcie i podział”). Skuteczność karania jest uzależniona od kilku czynników: pozytywnego stosunku karzącego do karanego (a także vice versa); akceptacji przez karanego norm, za których nieprzestrzeganie został ukarany; atmosfery, w jakiej wymierzona została kara (nie powinna być to atmosfera wroga) oraz od umiaru w stosowaniu kar (Łobocki, 2008, s. 216–218).

2. Jedną z najczęstszych emocji prowadzących do zachowań agresywnych jest gniew. Sposobem eliminowania agresji jako przejawu zachowania jest zatem zdolność radzenia sobie z gniewem (Krahe, 2005, s. 202–203). Metody radzenia sobie z gniewem mogą być jednak skuteczne jedynie wobec osób świadomych własnych reakcji i impulsów agresywnych. W tym ujęciu niezbędne okazuje się łączenie terapii behawioralnych z kognitywnymi, polegającymi na analizowaniu procesów poznawczych. Pierwszymi elementami kontroli gniewu są więc wyuczenie zdolności rozpoznawania bodźców wywołujących agresję oraz analiza potencjalnych przyczyn frustracji.

3. Sposobami redukowania zachowań agresywnych są także: zwiększenie zdolności empatycznych (aby pobudzenie emocjonalne wynikające z zachowania agresywnego nie przysłaniało cierpienia zadawanego ofierze tego typu działań) oraz rozładowanie napięcia przez humor (dobra zabawa – niezawierająca wrogich czy agresywnych podtekstów – często może eliminować zachowania agresywne). Warto o tym pamiętać podczas tworzenia zajęć wychowawczych w szkole.

4. Jednym z programów prowadzących do zmniejszania agresji u dzieci i młodzieży jest rodzinna terapia wielosystemowa, skierowana m.in. do członków rodzin zastępczych (szczególnie mierzących się z problemem agresji dzieci i młodzieży) oraz młodzieży z problemem zaburzeń w zachowaniu. Nacisk zostaje tu położony nie tylko na kształtowanie dyscypliny, ale przede wszystkim na okazywanie wsparcia i budowanie pozytywnych relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi (Komorowska, 2009, s. 9). Ta terapia społeczna, prowadzona w warunkach domowych, oparta jest na teorii ekologicznej i teorii systemów rodzinnych. Główne jej zadania to wyposażenie rodziców w niezbędne umiejętności rodzicielskie oraz nauczenie młodzieży, jak sobie radzić z problemami rodzinnymi, rówieśniczymi, szkolnymi i sąsiedzkimi (Grzywa-Bilkewicz, Śpila, Grzywa, 2011). W tej terapii, zgodnie z jej indywidualnie dobranymi planami, łączone są: strategiczna terapia rodzin – skupiająca się na objawach (nie przyczynach) niewłaściwego funkcjonowania rodziny, której celem jest zmiana podejścia do problemu wszystkich członków rodziny; strukturalna terapia rodzin – zakładająca hierarchiczne podziały w rodzinie (każdy członek rodziny stanowi swoisty subsystem i zajmuje w niej określone miejsce), jej cele stanowią doprowadzenie do współpracy pomiędzy wszystkimi członkami rodziny (subsystemami) i odnalezienie się w strukturze rodziny; rodzicielski trening behawioralny– odnoszący się do relacji pomiędzy małżonkami oraz relacji rodzic – dziecko (cele to zmiana wzajemnego postrzegania się partnerów interakcji oraz wzmacnianie relacji pozytywnych); terapia kognitywno-behawioralna orazkonsultacje społeczne – zaangażowanie rodziny w działania na rzecz środowiska lokalnego i vice versa – działanie instytucji lokalnych na rzecz rodziny.

5. Programy oparte na umiejętności rozwiązywania konfliktów – polegają głównie na podnoszeniu umiejętności społecznych i samoświadomości. Celami tego typu programów, obok ograniczenia przemocy międzyrówieśniczej, są wzrost empatii, tolerancji dla odmienności innych ludzi oraz współpraca w grupie. Programy te polegają głównie na podnoszeniu umiejętności samokontroli, zdolności relaksacyjnych (jako sposobów radzenia sobie z emocjami destruktywnymi), przyjmowaniu punktu widzenia drugiej osoby. Metody pracy opierają się na terapii poznawczo-behawioralnej. Rezultatem tego typu programów jest mediacja rówieśnicza (zob. hasło „Mediacja w resocjalizacji”).

6. Trening Zastępowania Agresji(TZA) – ang.Aggression Replacement Train- ing(ART). Ujego podstaw leży przekonanie, że agresywne zaburzenia zachowania wynikają zdeficytu umiejętności zachowań społecznych (braku: kontroli własnej impulsywności, umiejętności odmiennych od agresji sposobów zachowania, rozwoju myślenia moralnego). Autorem projektu opracowanego wInstytucie Badań nad Agresją Uniwersytetu wSyracuse wStanach Zjednoczonych jest Arnold P. Goldstein, który oparł swój projekt na skillstreamingu – profilowaniu umiejętności (Goldstein, McGinnis, 2001a). WStanach Zjednoczonych program ten funkcjonuje na terenie szkół od 1987 roku (wykorzystywany głównie wtzw. szkołach alternatywnych, przeznaczonych dla młodzieży sprawiającej problemy wychowawcze). WSzwecji powszechnie stosuje się go wterapii rodzin oraz młodocianych przestępców. WPolsce TZA prowadzony jest od 1999 roku przez Szkołę Profilaktyki Uzależnień oraz Instytut „Amity” wWarszawie. Warsztaty wykorzystujące metodę ART polegają głównie na: kształtowaniu asertywności, poprawie kontaktów zinnymi, rozwoju zdolności planowania iradzenia sobie zemocjami (lękiem, gniewem). Optymalna liczba uczestników treningu nie powinna przekraczać 6–8 osób. Metody stosowane wTZA oparte są na założeniach kognitywno-behawioralnych ipolegają na jednoczesnej pracy nad trzema obszarami funkcjonowania człowieka: zachowaniem, emocjami irozwojem moralnym. Trening Zastępowania Agresjiskłada się ztrzech głównych elementów: treningu umiejętności zachowań prospołecznych, treningu kontroli złości oraz treningu wnioskowania moralnego (poznanie wartości moralnych) (Morawski, 2004).

Pierwszym etapem programu jest trening umiejętności społecznych, którego zadanie polega na wyuczeniu pięćdziesięciu umiejętności podzielonych na sześć bloków tematycznych: podstawowe umiejętności społeczne (np. mówienie i słuchanie komplementów); zaawansowane umiejętności społeczne (np. proszenie o wsparcie, przepraszanie); umiejętności radzenia sobie z emocjami (wyrażanie uczuć); alternatywne umiejętności wobec agresji (asertywność); umiejętności radzenia sobie ze stresem (reagowanie na presję i niepowodzenia); umiejętności planowania (podejmowanie decyzji) (Goldstein, Reagles, Amann, 2001). Technikami wykorzystywanymi na tym etapie są modelowanie (odzwierciedlanie zachowań będących elementami danej umiejętności) i odgrywanie ról. Każda z umiejętności rozpisana jest na poszczególne kroki i ćwiczona kilkakrotnie.

Kolejny etap – trening kontroli złości – ma na celu wyuczenie zdolności powstrzymywania natychmiastowego wyładowania nagromadzonych negatywnych emocji. Elementami tego etapu są: identyfikacja zewnętrznych wyzwalaczy złości (identyfikacja bodźców pobudzających do agresji); identyfikacja sygnałów płynących z ciała (pozwalających rozpoznać poziom złości); uczenie technik redukujących pobudzenie fizjologiczne organizmu; nauka powstrzymywania reakcji agresywnej; formułowanie twierdzeń nagradzających samego siebie za powstrzymanie zachowania agresywnego.

Ostatnim etapem treningu jest trening wnioskowania moralnego, służący rozwijaniu zdolności podejmowania świadomych i dojrzałych decyzji. Etap ten odbywa się przez omawianie przygotowanych wcześniej „dylematów moralnych” dostosowanych do wieku uczestników grupy.

7. Na bazie ART powstają autorskie programy dostosowane do potrzeb specyficznych grup przejawiających problem zachowań agresywnych. Jednym z takich programów jest program korekcyjno-edukacyjny dla skazanych wykazujących skłonności do zachowań agresywnych „Można inaczej”, opracowany w 2011 roku w Zakładzie Karnym w Czarnem i prowadzony przez psychologów – Alicję Ławecką i Annę Mackiewicz.

Nasilenie zachowań agresywnych w zakładach karnych wynika głównie z faktu wzmożonej frustracji wywołanej skrajną deprywacją potrzeb (zob. hasło „Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych”) w warunkach izolacji, stając się formą radzenia sobie w sytuacji trudnej. Problem agresji w zakładach karnych wynika także z umieszczenia na ograniczonej przestrzeni osób o najbardziej zaburzonym zachowaniu wynikającym z patologicznych środowisk pierwotnych oraz uwarunkowanym temperamentalnie. Wielu skazanych trafiło do zakładu karnego właśnie za przestępstwa z użyciem przemocy. Zachowania agresywne są niekiedy jedynym znanym im sposobem reagowania w sytuacjach konfliktowych. Tendencje agresywne znacznie podnoszą ryzyko ponownego popełnienia przestępstwa. Cele programu oscylują wokół: nauczenia osadzonych nowego, nieagresywnego sposobu zachowania; rozwijania umiejętności radzenia sobie z frustracją, złością i gniewem; rozpoznania przez skazanych sygnałów ostrzegawczych zapowiadających zachowania agresywne; nabycia nowych umiejętności służących rozwiązywaniu konfliktów bez użycia agresji; przyswojenia umiejętności konstruktywnego wyrażania uczuć; podniesienia poziomu różnicowania między dobrem a złem i wyboru odpowiedniego postępowania. Metody działania obejmują: warsztaty, udzielanie informacji zwrotnych, dyskusje, prace w grupie oraz pracę indywidualną.

Konieczność przeciwdziałania agresji i przemocy (zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży) w Polsce regulowana jest przez akty prawne, wśród których za najważniejsze należy uznać:

a) ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty wraz ze zmianami wprowadzonymi ustawą z dnia 2 lipca 2004 r., która weszła w życie z dniem 21 sierpnia 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1808);

b) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów szkół i placówek publicznych (Dz. U. z 2001 r.Nr 61, poz. 624 z późn. zm.);

c) rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2007 r. Nr 157, poz. 1100);

d) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 15, poz. 142).

Literatura cytowana

Goldstein A.P., McGinnis E. (2001a). Skillstreaming. Kształtowanie młodego człowieka. Warszawa.

Goldstein A.P., McGinnis E. (2001b). Skillstreaming. Kształtowanie umiejętności ucznia. Warszawa.

GoldsteinA.P., Reagles K.W., Amann L.L. (2001). Umiejętności chroniące (odmawiania). Zapobieganie narkomanii wśród młodzieży. Warszawa.

Grzywa-Bilkiewicz A., Śpila B., Grzywa A. (2011). Zaburzenia opozycyjno-buntownicze izaburzenia zachowania wDSM IV. “Current Problems of Psychiatry”. No. 12(1).

Komorowska M. (2009). Przeciwdziałanie agresji. „Remedium” 2009 (luty).

Krahe B. (2005). Agresja. Gdańsk 2005.

Łobocki M. (2008). Teorie wychowania wzarysie. Kraków.

Morawski J. (2004).Trening Zastępowania Agresji wszkołach iplacówkach systemu oświaty. Warszawa.

Agresja – pojęcie i podział

Słowo „agresja” wywodzi się złacińskiegoaggressio – „napaść”,co oznacza:

„zbliżać się do czegoś”, „nacierać na to”, „stawić czoło wyzwaniom”. Agresja oznacza również: zabrać się do czegoś, wgryźć się w coś, stawiać opór (Rumpf, Bacdorf , 2003, s. 10).

Agresja bywa traktowana zarówno jako zjawisko pozytywne (konstruktywne, konieczne i naturalne), służące ochronie i przetrwaniu, jak i jako zjawisko negatywne (destrukcyjne, dewiacyjne), przejawiające się okrucieństwem (będące skrajną formą agresji) i przemocą (Wysocka, 2008).

Wśród ujęć agresji wymienia się: obiektywne – podkreślające społeczną szkodliwość czynu w formie ataku wyrządzającego krzywdę (fizyczną lub psychiczną); intencjonalne – określające agresję jako działanie podejmowane z intencją wyrządzenia krzywdy, której często towarzyszy reakcja emocjonalna – gniew; traktujące agresję jako cechę osobowości – przejawianą gotowością do agresywnego reagowania na pewne sygnały wywoławcze, określaną jako postawa wrogości (częściej i poprawniej – mianem agresywności) i przejawianą głównie przez osobowość typu A (charakteryzującą się zachowaniami rywalizacyjnymi, agresywnością i wrogością wobec innych).

Agresja (rozumiana jako cecha osobowości) może się stać czynnikiem wyzwalającym przemoc, która często utożsamiana jest ze zjawiskiem agresji. Obie kategorie dzieli przede wszystkim kryterium intencjonalności, które w przypadku agresji może być względne, nieodłącznie towarzyszy natomiast zjawisku przemocy. Z przemocą nie zawsze łączy się pobudzenie emocjonalne – może ona być przejawem dominacji (np. przemoc ekonomiczna, instytucjonalna, symboliczna, psychiczna, zaniedbywanie, przymus), która jest nierozerwalnie związana z agresją (zob. hasło „Przemoc w rodzinie i jej przeciwdziałanie”).

Wspólne dla wielu definicji agresji jest określenie jej jako

[...] reakcji polegającej na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm, inicjowanego ataku powodującego powstanie szkód materialnych lub moralnych, czy też aspołecznego sposobu zachowania się, wynikającego zwrogich reakcji(Wysocka, 2008, s. 271).

Znaną definicję agresji sformułował Arnold H. Buss. Określił ją jako „reakcję dostarczającą szkodliwych bodźców innemu organizmowi” (cyt. za: Urban, 2010, s. 15). Część teoretyków poszerza definicję agresji o jej aspekt poznawczy i odnosi to pojęcie nie tylko do sfery działań, ale również pozbawienia takiego działania (brak opieki, zaniedbywanie, nieudzielenie pomocy) oraz agresywnych intencji, myśli, życzeń (Urban, 2010, s. 15).

Szukając wspólnego mianownika dla ponad 250 definicji agresji funkcjonujących w literaturze naukowej, można podkreślić znaczenie dwóch czynników: intencjonalności zachowań oraznegatywnych następstw (fizycznych lub psychicznych) tych zachowań dla ofiary agresji. Także pod tym względem zdania naukowców bywają jednak podzielone, agresja zaś (pomimo intencjonalności wyrządzenia szkody innej osobie) czasem nie jest za taką uznawana, tj. w przypadku gdy zachowanie to jest usprawiedliwione ze społecznego punktu widzenia (np. wymierzenie kary śmierci złoczyńcy lub zabijanie osób z przeciwnego obozu podczas wojny).

Podążając za takim rozumieniem agresji, możemy wyróżnić agresję konstruktywną, której wyznacznikiem jest wyrażana wobec niej akceptacja społeczna (zawsze jest zgodna z oczekiwaniami społecznymi), oraz agresję destrukcyjną, często będącą zachowaniem przestępczym lub niezgodnym z normami moralno- -zwyczajowymi.

Dokonując innych, wielotorowych podziałów agresji, możemy wyróżnić:

1. W zależności od poziomu kontroli emocjonalnej: agresję typu afektywnego – przejawianą w postaci przestępczości gwałtownej, oraz agresję instrumentalną – przejawianą np. w postaci przestępstw przeciwko własności. Jej głównym celem nie jest wyrządzenie szkody, lecz stanowi ona drogę do realizacji jakiegoś innego zamierzenia.

2. Wzależności od przyzwolenia społecznego:agresję uprawnionąinie- uprawnioną. W tym zakresie kara śmierci stanowi jeden z najbardziej kontrowersyjnych problemów prowadzących do rozważań nad agresją. Z jednej strony spełnia ona wszelkie kryteria definicyjne agresji (chęć zadania cierpienia, wyrządzenia szkody i intencjonalność działań), z drugiej jednak jest legitymizowana przez kodeksy karne wielu państw na świecie. Jeśli karę śmierci wymierzaną w obliczu przyzwolenia społecznego uznajemy za uprawnioną formę agresji, to czy jednocześnie za taką formę powinniśmy uznać zachowania agresywne przejawiane przez grupy mniejszościowe w walce o swoje prawa? Rozważania te powinny obejmować także walkę grup separatystycznych – skoro nie nazywamy agresją kary śmierci, to może także pozostałe formy wyrządzania intencjonalnej krzywdy innym ludziom można wyłączyć z kręgu zachowań agresywnych? Może jest to uprawnione zawsze wtedy, gdy aktom agresji przyświecają jakieś inne, nadrzędne wobec dobra każdego człowieka ideologie? Nie odpowiadając tu na te pytania, należy jedynie zaznaczyć, że intencjonalność i krzywda wyrządzana ofierze wydają się wystarczającym powodem kwalifikowania zachowań jako agresywne.

3. Ze względu na bezpośredniość aktów agresji:bezpośrednią(wprzypadku bezpośredniego działania wcelu wyrządzenia szkody) ipośrednią.Agresjabezpośredniamoże być przejawiana wformiefizycznej (uderzanie, kopanie itd.), werbalnej (wyzywanie, ośmieszanie itp.) lub świadczącej ozaniechaniu (np. pozbawienie pomocy) czy niesprawiedliwym traktowaniu (np. mobbing) – zawsze jest jednak działaniem ukierunkowanym bezpośrednio na ofiarę agresji. Agresjapośrednia(Alberti, Emmos, 2003) natomiastrozumiana jest jako działanie podstępne, pozbawione konfrontacji, które bywa maskowane uśmiechem izachowaniem przyjacielskim. Ta zamaskowana postać agresji może przybierać formę podstępnego knucia, plotek lub sarkazmu, zktórego często śmieją się inni – silnie rani jednak osobę będącą jego obiektem. Wujęciu fizycznym agresja pośrednia może przybierać np. formę kopania rzeczy należących do ofiary.

4. Ze względu na czas reakcji agresywnych: odroczoną (która nie ma związku z obecną sytuacją) oraz impulsywną (instynktowną).

5. Uwzględniając formy wyrażania agresji: agresję werbalną, przejawiającą się w agresywnych aktach słownych, mających na celu psychiczne zranienie drugiej osoby (przybiera ona postać wyzwisk, arogancji, ośmieszania czy poniżania słownego), a także niewerbalną. W przypadku tej drugiej można dokonać rozróżnienia na agresję fizyczną – przejawiającą się w bezpośrednim ataku w postaci zadawania cierpienia fizycznego (bicia, kopania, popychania) i niefizyczną – polegającą na zaniedbywaniu, lekceważeniu, poniżaniu przez okazywanie wyższości.

6. Ze względu na jawność aktów agresji: agresję ukrytą – polegającą na fantazjowaniu na temat agresji, oraz agresję jawną – chęć wyrządzenia krzywdy nie jest w tym przypadku skrywana.

7. Ze względu na celowość działania: agresję zamierzoną instrumentalną – wyrządzona krzywda jest pośrednim kosztem działania nastawionego na osiągnięcie innego celu (np. faulowanie w grze sportowej, przestępczość zorganizowana) (Pilch, Lepalczyk, 2003, s. 421); agresję zamierzoną celową – ukierunkowaną na wyrządzenie szkody, w której krzywda doznana przez ofiarę jest celem samym w sobie (celowe zadawanie cierpienia innej istocie motywowane wieloma czynnikami).

8. Ze względu na motyw (Wolińska, 2000, s. 16): agresję gniewną – określaną także mianem gorącej lub spontanicznej, stanowiącą naturalną (wrodzoną) reakcję na frustrację; agresję instrumentalną – inaczej zimną lub wrogą, stanowiącą czynność wyuczoną i prowadzącą do uzyskania określonego rezultatu (np. ustępstwa, uległości ze strony ofiary); agresję zadaniową (zadaniowo-instrumentalną) – związaną z pełnieniem określonych ról społecznych (np. rodzica – zaniedbywanie potrzeb dziecka; przełożonego – niedopuszczenie do zasłużonego awansu); agresję dla przyjemności – charakterystyczną dla osób o zaburzonej osobowości, np. o skłonnościach sadystycznych; agresję zabawową – przejawiającą się w formie potyczek o charakterze zabawowym, jako sposób nawiązania kontaktu z rówieśnikami, głównie wśród dzieci.

9. Ze względu na formy:fizyczną –zzastosowaniem w agresywnym działaniu własnego ciała (np. pięści, nóg) lub innych przedmiotów;seksualną –przejawiającą się wformie gwałtów lub wymuszenia zachowań seksualnych;psychiczną – polegającą na agresywnym zachowaniu słownym (odrzucenie, wrogie uwagi, obelgi, groźby, zaczepki) lub gestykulacyjnym (poniżające i obrażające gesty, miny), a także wyrażaną przez agresywne słowa i obrazy (np. zdjęcia) przy zastosowaniu współczesnej techniki (Internetu, telefonu komórkowego) oraz mobbing (w miejscu pracy lub szkole). Jako formę agresji należy także wyróżnić zaniechanie pomocy, które choć w swej istocie jest raczej brakiem działania, może jednak stanowić intencjonalne, ukierunkowane na wyrządzenie krzywdy postępowanie.

Wieloaspektowego podziału agresji dokonała J.M. Wolińska (2000, s. 157), wyszczególniając następujące jej typy:

1)Ze względu na kierunek agresji: skierowaną na innych ludzi, bądź samoagresję i skierowaną na przedmioty; 2) Ze względu na podmiot agresji: a) indywidualną (agresor występuje jako indywidualna jednostka), b) grupową (agresorem jest grupa ludzi); 3) Ze względu na formy: bezpośrednią, pośrednią, przemieszczoną, czynną, bierną, słowną, fizyczną, jawną, ukrytą; 4) Ze względu na złożoność: prostą i złożoną; 5) Ze względu na sposób realizacji: behawioralną (agresja jawna),wyobrażeniową, symboliczną, tematyczną; 6) Ze względu na czynniki wywołujące agresję: reaktywno-emocjonalną, wywoływaną przez wewnętrzny przymus sprawiania bólu i cierpienia, jako narzędzie realizacji życiowych celów; 7) Ze względu na czynniki zewnętrzne wywołujące agresję: impulsywną, instrumentalną, frustracyjną, wyuczoną, wywołaną zachowaniem się innych osób, wywołaną wypowiedziami innych osób, wywołaną własnymi niepowodzeniami; 8)Ze względu na celowość działania: zamierzoną i niezamierzoną.

Formy agresji wykazują znaczne zróżnicowanie w zależności od płci przejawiających je osób. Mężczyźni i chłopcy wykazują na ogół więcej form agresji bezpośredniej i fizycznej, dziewczęta i kobiety natomiast częściej posługują się agresją psychiczną i pośrednią (Pufal-Struzik, 2007, s. 13–14). Mężczyźni i kobiety różnią się także w zakresie wyrażania agresji emocjonalnej i instrumentalnej. Wyrażanie agresji częściej staje się sposobem wyładowania złości u kobiet, mężczyźni natomiast częściej traktują agresję jako narzędzie.

Za Ireną Pufal-Struzik (2007, s. 10–11) możemy wyróżnić indywidualne predyspozycje poznawcze, motywacyjne i emocjonalne prowadzące do agresywnego zachowania:

[...] mniejsza, wporównaniu zrówieśnikami, wiara wsiebie; niezadowolenie zsiebie, postawy moralne ispołeczne wywołują zachowania agresywne, zuchwałość, „zgrywanie się”, arogancję; wrogie iniechętne nastawienie do innych; łatwość wpadania wirytację iemocjonalna nadwrażliwość; znaczna impulsywność; silna neurotyczność, która powoduje, że osobie częściej towarzyszy silny stres wtrudnych sytuacjach; słaby charakter; silna skłonność do dominacji; przeżywanie różnego rodzaju niepowodzeń (osobistych, szkolnych, towarzyskich zpowodu nieśmiałości, prowadzące do zamknięcia wsobie); brak poczucia bezpieczeństwa; skłonności do buntu wobronie własnego Ja icenionych wartości, ztendencją do przeżywania silnego lęku; mała atrakcyjność fizyczna, która obniża samoocenę dziecka imłodego człowieka, wzbudza lęk przed kompromitacją, krytyką, wyśmiewaniem, posądzeniem oniezręczności, staje się powodem zamknięcia się wsobie, niechęci, aprzez to poczucia samotności iniskiej wartości własnej; obwinianie innych za swój gniew, życie wprzekonaniu, że smutek ilęk są czymś wstydliwym; nuda, brak umiejętności wartościowego wypełniania wolnego czasu; wady wymowy, ubogie słownictwo, nieumiejętność wypowiedzenia się wsytuacjach społecznych, brak ogólnych wiadomości; brak tolerancji wobec opinii izachowań innych; brak zdolności asertywnych; osamotnienie ibrak pozytywnego kontaktu zrodzicami, brak ciepła domowego; przeżywanie negatywnych uczuć zpowodu rozwodu rodziców, śmierci bliskiej osoby; częste obserwowanie wzorców zachowań agresywnych wgrach komputerowych iwtelewizji; silna potrzeba stymulacji (potrzeba nowych doznań).

Przyczyny agresji wśród dzieci i młodzieży:

1. Frustracja – wynikającą m.in. z niemożności realizacji potrzeb uznania i szacunku ze strony innych (Jarzewska, 2006), autonomii, niezależności (a jednocześnie zależności emocjonalnej). Frustracja ta jest najczęściej udziałem młodych ludzi stwarzających problemy wychowawcze i odrzuconych przez grupy formalne.

2. Brak poczucia zależności emocjonalnej od matki we wczesnym dzieciństwie (Baumann, 2007) (niezaspokojona potrzeba miłości ibezpieczeństwa) prowadzący do postrzegania otaczającego świata jako wrogiego iniebezpiecznego, azatem wzrostu tendencji agresywnych jako motywu obronnego.

3. Agresja przejawiana przez najbliższe otoczenie: rodziców, rodzeństwo, rówieśników, sąsiadów – wyuczone i zaobserwowane wzorce postępowania – modelowanie postaw agresywnych.

4. Autorytarny model wychowania, który wymusza zachowania konformistyczne oraz nie sprzyja rozwojowi świadomości refleksyjnej (Wolińska, 2000).

5. Agresja: emocjonalna, psychiczna, fizyczna, seksualna – stosowane wobec dziecka w rodzinie.

6. Sceny agresji i przemocy przekazywane przez media (telewizje, Internet, gry komputerowe). Ich działanie polega na:

a) modelowaniu zachowania agresywnego;

b) zobojętnianiu widza na akty okrucieństwa;

c) kształtowaniu przekonania, że agresja jest zjawiskiem powszechnym i akceptowalnym;

d) pokazywaniu obrazu świata jako wrogiego i niebezpiecznego, gdzie agresja jest jedyną formą obrony.

7. Zaburzenia ośrodkowego systemu nerwowego (zwiększona pobudliwość emocjonalna).

8. Zaburzenia psychiczne (łącznie z przejawianiem skłonności sadystycznych), w tym psychopatia dziecięca (zob. hasło „Niedostosowanie społeczne – stan osobowości”).

9. Wysoki poziom ekstrawersji przy jednoczesnym niskim poziomie uspołecznienia i wysokim poziomie neurotyczności.

10. Zaniżona samoocena – mniejsza w porównaniu z rówieśnikami wiara w siebie.

Agresja, będąc czynnikiem rozwoju człowieka, pojawia się w sposób naturalny w okresach kryzysów rozwojowych. Pierwszym z ich jest kryzys drugiego roku życia, w którym staje się ona przejawem budowania autonomii. Kolejnym jest kryzys dorastania – okres kształtowania się tożsamości (Pospiszyl, 2008). Bunt wobec dorosłych, narzuconych z góry zasad oraz konflikty z rówieśnikami stanowią wówczas element tworzenia własnych granic i budowania tożsamości. Jako naturalna konsekwencja przechodzenia jednostki ludzkiej przez kolejne etapy rozwoju agresja staje się problemem wtedy, gdy zaburza funkcjonowanie człowieka w innych obszarach życia, przyczyniając się m.in. do powstawania problemów interpersonalnych (Komorowska, 2009, s. 8). Należy pamiętać, że czasem zachowanie agresywne staje się formą wyrażania kryzysu emocjonalnego i jest sposobem na zwrócenie na siebie uwagi otoczenia oraz próbą uzyskania pomocy.

Literatura cytowana

Alberti R., Emmos M. (2003). Asertywność – sięgaj po to, czego chcesz, nie raniąc innych. Gdańsk.

Baumann K. (2007). Agresja dobra izła. „Edukacja i Dialog”. Nr 2.

Jerzewska M. (2006). Znaleźć ujście dla agresji. „Edukacja i Dialog”. Nr 1.

Komorowska M. (2009). Agresja wróżnym wieku – przejawy ikonsekwencje. „Remedium”. Nr 4.

Łuczenko P. (2009). Przemoc iagresja wszkole. Łódź.

Pilch T., Lepalczyk I. (2003). Pedagogika społeczna. Człowiek zmieniający się wświecie. Warszawa.

Pospiszyl I. (1998). Adaptacyjne źródła agresji dorastającej młodzieży. „Edukacja”. Nr 2.

Pospiszyl I. (2008). Patologie społeczne. Warszawa.

Pufal-Struzik I. (red.). (2007). Agresja dzieci imłodzieży. Uwarunkowania indywidualne, rodzinne iszkolne. Kielce.

Rumpf J., Bacdorf M. (2003). Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja udzieci wwieku 13 lat. Gdańsk.

Urban B. (2010). Współczesne teorie wnaukach społecznych wobec przestępczości iresocjalizacji [w:] T. Sołtysiak, A. Latoś (red.). Działalność profilaktyczna iresocjalizacyjna wśrodowisku otwartym, instytucjach wychowawczych, poprawczych oraz karnych. Bydgoszcz.

Wolińska J.M. (2000). Agresywność młodzieży – problem indywidualny ispołeczny. Lublin.

Wysocka E. (2008). Diagnoza wresocjalizacji. Warszawa.

Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych

Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych

W zakresie mechanizmów powstawania agresji wymienia się trzy podstawowe grupy traktujące ją jako: wrodzony instynkt; reakcję na frustrację lub zjawisko wyuczone społecznie. Czynniki determinujące zachowania agresywne mogą zatem być ujmowane w świetle teorii biologicznych, psychologicznych i społecznych (Obuchowska, 2001, s. 45).

Wśród biologicznych modeli agresji znaczącą rolę odegrał model zaproponowany przez Konrada Lorenza. Model ten zakłada naturalne istnienie w każdym organizmie żywym (ludziach i zwierzętach) energii agresywnej, która kumulowana, doprowadza w rezultacie do zachowania agresywnego. Jego manifestacja jest uzależniona od ilości nagromadzonej energii agresywnej oraz od zewnętrznych bodźców wyzwalających agresję (im niższy poziom tej energii, tym silniejsze bodźce są potrzebne do wywołania reakcji agresywnej – i odwrotnie). Przy nadmiernym poziomie energii agresywnej w organizmie reakcja agresywna może być wywołana przez nieproporcjonalnie słabe bodźce zewnętrzne (agresja spontaniczna) (Krahe, 2006, s. 33). Przekroczenie progu krytycznego skumulowanej wewnętrznie agresji może doprowadzić do wybuchu skrajnie negatywnych form agresji i przemocy. Psychologiczne zarzuty pod adresem teorii Lorenza polegają głównie na niemożności pomiaru energii agresywnej oraz na obserwowalnym doświadczalnie fakcie, że po zachowaniu agresywnym poziom energii agresywnej często nie spada, lecz jedne akty agresji nierzadko podsycają kolejne zachowania tego typu (Krahe, 2006, s. 33–34).

Większego współcześnie znaczenia nabierają teorie socjobiologiczne, w których wskazuje się, że zachowania agresywne zwiększają potencjał reprodukcyjny osobnika. Wyraźnie zaznacza się tu jednak zróżnicowanie poziomu agresji w zależności od wpływów kultury, co jednoznacznie wskazuje, że poziom zachowań agresywnych musi być zależny nie tylko od uwarunkowań biologicznych, ale także uspołecznienia w danej kulturze (w zależności od tego, czy dane środowisko kulturowe propaguje, czy potępia agresję). Prawdopodobnie za zachowaniami agresywnymi kryją się mechanizmy genetyczne, które pozwoliły naszym przodkom przetrwać we wrogim i niebezpiecznym środowisku. Współcześnie jednak znacznie więcej uwagi poświęca się wpływom społeczeństwa i kultury.

Najbardziej znaną teorią traktującą agresję jako instynkt wrodzony jest teoria Zygmunda Freuda, który wyodrębnił dwie podstawowe siły rządzące zachowaniem człowieka: instynkt życia (Eros) iinstynkt śmierci (Tanathos) (zob. np. Freud, 1995). Instynkt życia popycha człowieka ku miłości, twórczości i przyjemności. Antagonistyczny względem niego instynkt śmierci ukierunkowuje natomiast działanie jednostki ku autodestrukcji. Nieustanna walka tych dwóch przeciwstawnych instynktów prowadzi do odwrócenia kierunku autodestrukcji na zewnątrz – przeciwko innym ludziom. Freud traktuje zachowania agresywne jako sposób uwolnienia destrukcyjnej energii i utrzymywania równowagi wewnętrznej. Sposobami zastępczego wyrażania instynktu śmierci są katharsis (np. przez słowa i płacz) oraz sublimacja (za: Surzykiewicz, 2007, s. 273).

Pod koniec lat trzydziestych XX wieku psychologowie z Uniwersytetu w Yale (John Dollard, Leonard Doob, Neal E. Miller, Orval Mowrer, Robert Sears) stworzyli nową teorię uznającą agresję za nabyty popęd ukierunkowany na cel, znaną pod nazwą teorii frustracji – agresji (Hołyst, 2007, s. 1104). W swoich badaniach empirycznych uzyskali potwierdzenie zależności pomiędzy frustracją a zachowaniami agresywnymi. Teoria ta opiera się na dwóch założeniach: frustracja zawsze wyzwala agresję oraz agresja zawsze jest następstwem frustracji. Agresja i frustracja mogą występować naprzemiennie i, w zależności od okoliczności, stopniowo się wznawiać. Napięcie frustracyjne jest skuteczniej minimalizowane przez akty agresji otwartej. Do najbardziej frustrujących społecznie sytuacji (doprowadzających do agresji) zalicza się: bezrobocie i biedę, nadmierne zagęszczenie zbiorowisk ludzkich (przeludnienie) oraz ból i choroby. Frustracja wzmaga zachowania agresywne zwłaszcza wówczas, gdy jest niespodziewana lub uniemożliwienie realizacji celu uważamy za niesprawiedliwe. Akty agresji mogą ulegać przeniesieniu (ukierunkowaniu na inny obiekt niż ten wywołujący frustrację) (Kmiecik-Baran, 2000). Czynnikami hamującymi zachowania agresywne są natomiast: oczekiwana kara (powodująca nie tyle hamowanie agresji, ile zmianę jej formy na ukrytą – zob. hasło „Agresja – pojęcie i podział”); więź emocjonalna z osobą będącą źródłem frustracji oraz oczekiwanie braku powodzenia zachowania agresywnego.

Zmodyfikowana wersja tej teorii, opracowana w 1941 roku przez Neala E. Millera, wskazuje, że frustracja nie zawsze musi doprowadzać do zachowań agresywnych, lecz może powodować takie zachowania, jak: regresja, fiksacja, apatia, redukcja napięcia (np. przez upijanie się) czy zaburzenia psychosomatyczne.

Znaczącej modyfikacji teorii frustracji – agresji dokonał Leonard Berkowitz, wskazując, że zachowanie agresywne człowieka zależy od jego wewnętrznej motywacji przejawiania agresji oraz od sygnałów zewnętrznych, pobudzających tę agresję. Zdaniem Berkowitza, frustracja nie tyle prowadzi do agresji, ile wywołuje uczucie gniewu (mogące prowadzić do ataku lub pogardy, niechęci, lekceważenia). O tym, czy gniew przerodzi się w agresję, decydują wewnętrzna gotowość do agresji (lub nawyk reagowania agresywnego) oraz zewnętrzne sygnały wywołujące agresję.

Kolejna grupa teorii wskazuje na społeczne uwarunkowania zachowań agresywnych. Agresja uznawana jest za przejaw psychicznej aktywności służącej podtrzymaniu systemu „ja” (Urban, 2009, s. 92). Zagrożenie „ja” jest generowane w przypadku napływania informacji sprzecznych z tymi zakodowanymi w skryptach poznawczych. Skrypty poznawcze osób agresywnych (ukształtowane w toku socjalizacji) zawierają przekonanie, że agresja jest najskuteczniejszym (lub nawet jedynym) sposobem reagowania w sytuacjach zagrożenia „ja”. Osoby agresywne uważają, że sukcesy osiągane przez agresję podnoszą ich samoocenę. Traktowanie agresji jako zjawiska wyuczonego społecznie opiera się zatem na kognitywnej interpretacji zachowań agresywnych: agresja jest wynikiem uczenia się, choć najważniejszą rolę w tym zakresie odgrywają procesy poznawcze. Czynnikami wywołującymi zachowania agresywne są m.in.:

a) dążenie do zwiększania poczucia własnej wartości;

b) wrogie zniekształcenia atrybucji – przypisywanie innym wrogich intencji;

c) ukształtowanie przekonania o skuteczności zachowań agresywnych – zgodnie z teorią uczenia się społecznego człowiek przejawia agresję, ponieważ do tej pory otrzymywał za nią wzmocnienia pozytywne (przekonanie, że agresja jest najlepszym sposobem zaspokajania potrzeb);

d) agresja służy osiąganiu pożądanych dóbr przy jednoczesnym rozważaniu strat i zysków związanych z takim zachowaniem (agresor podejmuje racjonalny proces decyzyjny);

e) w zakresie uwarunkowań biologicznych znaczenie właściwości temperamentalnych (Urban, 2010, s. 14–17).

Próby uporządkowania ipołączenia wielu teorii agresji dokonał Erich Fromm (za: Hołyst, 2007, s. 1106–1107), dzieląc zachowania agresywne na:

a) adaptacyjne biologicznie oraz służące obronie istotnych dla jednostki wartości (obronne);

b) dezadaptacyjne biologicznie (destruktywność i okrucieństwo).

Celem zachowań agresywnych pierwszego typu jest chęć usunięcia zagrożenia. Mogą one występować także w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia (np. podczas pożaru). Drugi rodzaj wymienionych przez Fromma zachowań nie jest uwarunkowany biologicznie (nie ma związku z predyspozycjami wrodzonymi, instynktami, popędami). Destruktywność i okrucieństwo stanowią reakcję na niemożność zaspokajania podstawowych potrzeb egzystencjalnych (miłości, bezpieczeństwa, przynależności, czasem władzy). Brak samorealizacji prowadzi do obniżenia samooceny. Brak poczucia własnej wartości prowadzi natomiast do kwestionowania wartości innych osób i chęci niszczenia tego, co stanowi dla nich wartość. Zadawanie bólu, cierpienia, wymierzanie ciosów to w istocie substytuty niezbędnego człowiekowi kontaktu cielesnego – przyjaznego uścisku dłoni, przytulenia; staje się formą fizycznego kontaktu z innymi ludźmi. Stała tendencja do tego typu zachowań doprowadza w końcu do utrwalenia się cech charakterologicznych (charakterologicznej destruktywności i okrucieństwa). Zachowania tego typu nie łagodzą napięć, lecz je nasilają; zamiast przybliżać człowieka do innych oddalają go coraz bardziej.

Agresja jako przejaw zaburzeń zachowania rozwija charakterystyczny styl interpersonalny. Styl ten jest odzwierciedleniem współoddziaływania przynajmniej czterech czynników: predyspozycji biologicznych, oddziaływań środowiskowych (niesprzyjające środowisko wychowawcze), zaburzonego procesu przetwarzania informacji oraz negatywnego wpływu grupy rówieśniczej (Grzywa-Bilkewicz, Śpila, Grzywa, 2011). Agresja wynika zatem z: niepełnego wykorzystania sygnałów społecznych; interpretowania sygnałów obojętnych lub nawet przyjaznych ze strony otoczenia jako wrogich; niezdolności do asertywnego rozwiązywania konfliktów i oczekiwana nagrody za zachowania agresywne. Czynniki te stanowią ważne przesłanki do tworzenia programów profilaktycznych i terapeutycznych (zob. hasło „Agresja i jej przeciwdziałanie”).

Literatura cytowana

Freud Z. (1995), Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Warszawa.

Grzywa-Bilkiewicz A., Śpila B., Grzywa A. (2011). Zaburzenia opozycyjno-buntownicze izaburzenia zachowania wDSM IV. „Current Problems of Psychiatry”. No. 12(1).

Hołyst B. (2007). Kryminologia. Warszawa.

Kmiecik-Baran K. (2000). Agresja iprzemoc wrelacjach współczesnej szkoły. „Młodzież i Przemoc”. Nr 6.

Krahe B. (2006). Agresja. Gdańsk.

Miller N.E. (1941), The frustration-aggression hypothesis. „Psychological Review”. Vol. 48.

Obuchowska I. (2001).Agresja dzieci wperspektywie rozwojowej[w:] M. Binczycka--Anholcer. Agresja iprzemoc azdrowie psychiczne. Warszawa – Poznań.

Surzykiewicz J. (2007). Agresja iprzemoc wszkole. Warszawa.

Urban B. (2009). Wiedza oagresji jako podstawa skutecznej profilaktyki przestępczości gwałtownej. „Probacja”. Nr 1.

Urban B. (2010). Współczesne teorie wnaukach społecznych wobec przestępczości iresocjalizacji [w:] T. Sołtysiak, A. Latoś (red.). Działalność profilaktyczna iresocjalizacyjna wśrodowisku otwartym, instytucjach wychowawczych, poprawczych oraz karnych. Bydgoszcz.

Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych

Aksjologia resocjalizacji

Optymalne relacje człowieka ze środowiskiem, będące jednym z najistotniejszych celów resocjalizacji, są uzależnione od obszernej grupy czynników i procesów, wśród których znaczące miejsce zajmuje system wartości docelowych. Jasne określenie aksjologicznych punktów odniesienia, postulowanych w procesie resocjalizacji, pozwala na teoretyczne uporządkowanie zabiegów wychowawczych, choć należy pamiętać, że odniesienia te często zmieniają się wraz z obowiązującymi tendencjami społeczno-politycznymi. Od początku zainicjowania zabiegów wychowawczych, które współcześnie nazywamy resocjalizacją (lub, co bardziej powszechne w krajach anglojęzycznych, rehabilitacją społeczną – social rehabilitation), podstawowym wektorem aksjologicznym było dążenie do dobra społeczeństwa, na którego niekorzyść działała zaburzona obyczajowo lub przestępczo jednostka. Umiejscowienie działań resocjalizacyjnych w paradygmacie funkcjonalno-strukturalnym i dążenie głównie do wartości dobra społecznego (co znajduje odbicie w samej nazwie tej działalności wychowawczej) zaowocowało wyznaczeniem resocjalizacji głównego zadania w postaci przekształcania osobowości wychowanka w kierunku społecznie pożądanym, w tym np. „urabianie” osobowości do funkcjonowania w państwie socjalistycznym za czasów PRL-u. Zmienianie (modyfikowanie, przekształcanie, formowanie, kształcenie, doskonalenie, prostowanie) (Pytka, 2005) osobowości, niezależnie od zmian społeczno- -kulturowych, wciąż stanowi istotną dla resocjalizacji wartość. Jednak zgodnie ze współczesnymi tendencjami panującymi w naukach społecznych istotą działań wychowawczych stało się nie tyle przekształcanie osobowości wychowanka, ile doprowadzenie do homeostazy pomiędzy resocjalizowanym człowiekiem a jego środowiskiem, tak aby zarówno wychowanek, jak i jego otoczenie mogli czerpać równoważne korzyści ze wzajemnych relacji.

Powołując się na słowa nestora resocjalizacji wPolsce, Czesława Czapówa (1978), za najwyższe wartości wresocjalizacji należy uznać nie tylko społeczny ład, ale przede wszystkim rozwój osobowości izwią­zanych znim wolności ludzkich. Paradoksalnie (biorąc pod uwagę fakt, że znaczna część zabiegów resocjalizacyjnych odbywa się placówkach zamkniętych) jedną znajważniejszych wartości resocjalizacji jest bowiem wolność. Stanowi ona wżyciu człowieka wartość finalną, autoteliczną, ajednocześnie jest środkiem urzeczywistniania innych wartości idóbr (zaspokajania codziennych potrzeb itworzenia kultury). Człowiek jako układ względnie autonomiczny, jako konstytucyjną cechę, mającą podłoże biologiczne, posiada pewien zakres swobody myślenia idziałania, pewien zakres negatywnej ipozytywnej wolności. Jednostka pozbawiona tych przymiotów traci swoją podmiotowość, akontrolę nad nią przejmują okoliczności. Skrajnie negatywnymi rezultatami uprzedmiotowienia, utraty wolności ipodmiotowości stają się patologia idehumanizacja zachowań. Wprzypadku deficytu wolności (gdy jej poziom odbiegał od optymalnego) ludzie zawsze podejmowali próby wyzwolenia. Zjawisko dążenia do wolności jednostkowej zauważalne jest już wszkole, wpostaci oporu ucznia przejawiającego zachowania nazywane powszechnie niedostosowaniem społecznym. Wszystko to, co jest zrutynizowane, stereotypowe iniewynikające zindywidualnych potrzeb człowieka, jest uważane (wkrytycznym podejściu do pedagogiki) za blokujące jego tendencję samorealizacyjną (Szkudlarek, Śliwerski, 2000). Położenie nacisku na wolność jednostki jest jednocześnie przeciwstawieniem wizji nastawionej na transmisję kulturową – wizji indywidualności, przeciwstawieniem niepowtarzalności, jednostkowości itwórczości każdego człowieka – stereotypom inadanym zgóry wartościom. Instytucje resocjalizacyjne (głównie zakłady karne), spełniając swoje funkcje utylitarne, drastycznie ograniczają jednak swobodę wyborów, jakie mogą podejmować wychowankowie. Brak możliwości decydowania to jednocześnie utrata szansy na kształtowanie irozwój osobowości. Jako narzędzie kontroli instytucje resocjalizacyjne selekcjonują iseparują jednostkę od społeczeństwa. Osoby, których życie jest pełne gróźb ilęku przed karą, nie mają sposobności, by się uczyć, czym jest odpowiedzialność za siebie. Aby można było mówić oautentycznym rozwoju wychowanka ijego optymalnym funkcjonowaniu społecznym, imperatywami są zaakcentowanie ikultywowanie wresocjalizacji wartości, jaką jest wolność. Wolność działania imyślenia, możliwość podejmowania wyboru, przynajmniej wzakresie, na jaki pozwalają warunki, wktórych odbywa się resocjalizacja, to jedyna szansa wytworzenia wwychowanku gotowości do ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny, siebie samego iinnych, atakże otwarcie przed człowiekiem szerokiego pola autokreacji.

We współczesnej aksjologii resocjalizacji należałoby jednak umieścić także te wartości, które podkreślają nie tylko związek człowieka ze światem społecznym i światem kultury, ale również jego miejsce w świecie przyrody, z którą pozostaje w nierozerwalnej współzależności. Wciąż jednak dominującym paradygmatem teoretycznym, na którym opiera się wychowanie resocjalizacyjne, pozostaje paradygmat strukturalno-funkcjonalny, w którym dobro społeczeństwa przeciwstawione jest dobru resocjalizowanej jednostki. Tymczasem prawdziwy sens etyki, będącej niezbywalnym komponentem autentycznego wychowania (w przeciwieństwie do tresury), wyraża się w równowadze pomiędzy dobrem wspólnym a dobrem jednostki. Przewodnimi postulatami takiego wychowania są wolność i podmiotowość każdego człowieka – także tego, który przez własne działania przestępcze niejednokrotnie podmiotowości tej przeczył. Akcentowanie godności, wolności i podmiotowości człowieka w żadnym innym wychowaniu nie jest jednak tak bardzo konieczne jak w wychowaniu resocjalizacyjnym. Przymus (tresura) w resocjalizacji powinien być stosowany w ostateczności – resocjalizacja nie może polegać na poniżaniu drugiego człowieka, lecz na wzbudzaniu jego poczucia godności, nie na zniewoleniu, a na ukazaniu możliwości wyboru innego życia, nie na wzbudzaniu lęku, ale na minimalizowaniu sytuacji opresyjno- -lękowej, łącznie z odrzuceniem kary pozbawienia wolności jako formy poprawy sprawców przestępstw. Tak rozumiana resocjalizacja to budowanie w wychowankach tożsamości osobowej i społecznej wspartych na antropologii optymistycznej, wyrażającej wiarę w dobro natury ludzkiej – częstokroć głęboko uśpionej na skutek drastycznych zaniedbań wychowawczych w przebiegu dotychczasowych etapów rozwoju. Z punktu widzenia takiego ujęcia aksjologii resocjalizacji nie jest najważniejsze, „kim jest człowiek”, ale „kim może się stać” (Suchodolski, 1967, s. 31), zaakcentowanie autokreatywnego wymiaru ludzkiej egzystencji oraz ukazanie zdolności człowieka (także tego, który wkroczył na drogę przestępstwa) do kształtowania samego siebie.

W resocjalizacji etyka oznacza przede wszystkim równowagę pomiędzy dobrem człowieka a dobrem społeczeństwa. Znaczenie wartości w resocjalizacji powinno być mierzone ich zdolnością do nadawania sensu i wzbudzania autentycznej radości. Wartością w resocjalizacji jest to, co pozwala resocjalizowanym wychowankom na odkrywanie prawdziwego sensu własnego życia, kształtowanie jego celu i odnajdywanie głębokiego szczęścia – przeciwdziałając ideologiom hedonizmu (dobre jest to, co jest przyjemne) i konsumpcji. Otwarcie się na świat wartości stanowi dla człowieka ucieczkę przed nihilizmem (Tischner, 1998, s. 408–410) – bez wartości jednostkę otaczają pustka i bezsens, prowadząc do poszukiwania podniet w przestępczości i uzależnieniach.

Dramat niskiej skuteczności resocjalizacji wynika m.in. zpomijania wpraktyce iteorii pedagogiki resocjalizacyjnej elementów związanych zposzukiwaniem przez człowieka sensu. Wresocjalizacji sprawców przestępstw oraz młodzieży niedostosowanej społecznie należy podkreślać znaczenie doświadczenia wewnętrznego (kontemplacyjnego) wkształtowaniu samoświadomości irealnego obrazu siebie. Obok tego typu doświadczeń wewnętrznych istotą ludzkiego doświadczenia pozostaje jednak przede wszystkim doświadczanie drugiego człowieka. Wresocjalizacji ma to swoje zastosowanie m.in. wkonieczności umożliwienia izainspirowania wychowanków do autorefleksji, a takżewe wszelkich oddziaływaniach wychowawczych, wktórych osoby wykluczone społecznie będą miały okazję „doświadczać drugiego człowieka” wdziałaniach pomocowych na rzecz innych.

Aksjologia współczesnej resocjalizacji akcentuje także założenia antropologiczne, których trzonem jest konieczność rozpoznania przez człowieka siebie samego jako najwyższej wartości (Tischner, 2000). Brak poczucia własnej wartości stanowi jeden z najistotniejszych determinantów zachowań dewiacyjnych i przestępczych. Dobro jednego człowieka nie może jednak nigdy przesłaniać dobra wspólnego. Każdy żyje we wspólnocie, a losy wspólnoty są również losami człowieka. Problemem jest jednak brak działań kompleksowych, całościowych, doskonalących nie tylko ciało, umysł, kontakty społeczne, poszerzających horyzonty myślowe, ale oddziałujących na całe jestestwo człowieka, w tym jego ducha. Resocjalizacja dążąca do autentycznej zmiany człowieka musi otworzyć się na wszystkie aspekty kondycji ludzkiej. Jednocześnie należy pamiętać, że: „Nie wolno zmieniać ludzi za wszelką cenę. Wychowanie zaczyna się od tego, że przed wszystkim innym pozwala się drugiemu być” (Walczak, 2007, s. 157).

Wtradycyjnie pojmowanych naukach społecznych koncepcje socjalizacyjne oparte są na grupie społecznej (rodzinie, społeczności lokalnej, narodzie) iwniej odnajdują argumenty przemawiające za celowością ludzkiego istnienia. Człowiek traktowany jest jako element systemu społecznego. Wnowym podejściu do resocjalizacji grupa przestaje jednak być jedynym wyznacznikiem sensowności ludzkiego życia – to człowiek staje się twórcą irealizatorem celu własnego życia inie może mu go narzucić nikt, kto nie jest nim samym. Azatem resocjalizacja nie tylko musi prowadzić do ukształtowania nowej tożsamości społecznej wychowanka, ale ma też polegać na ukształtowaniu osoby wpełni autentycznej, świadomej swojej wolności izwiązanej znią odpowiedzialności za siebie, innych iza świat, wktórym żyje.

Współcześnie niedopuszczalne jest przeciwstawianie wartości społecznych wartościom jednostkowym. Pozornie może się wydawać, że to, co dobre dla jed- nostki, nie zawsze jest dobre dla społeczeństwa, i odwrotnie – to, co pożądane przez społeczeństwo, nie zawsze służy pojedynczemu człowiekowi. W rzeczywistości, na poziomie gruntownych rozważań aksjologicznych, jedynie człowiek dostrzegający wartość samego siebie, własnego potencjału rozwojowego i własnego życia jest w stanie cenić wartość otaczających go środowisk naturalnych: społecznego i przyrodniczego. To, co autentycznie służy człowiekowi i prowadzi do zaspokojenia jego immanentnych potrzeb (nie zachcianek!), służy jednocześnie dobru otaczającego świata. Równocześnie społeczeństwo, dla którego najwyższą wartością jest dobro każdego człowieka, a nie jedynie restrykcje mające zmusić go do uległości, ma szanse na budowanie trwałego i opartego na sprawiedliwości ładu społecznego.

W centrum ponadczasowego i ponadkulturowego podejścia do resocjalizacji muszą się znajdować przede wszystkim kwestie etyczne. To bowiem, co etyczne, nigdy nie jest relatywne – zawsze jest ugruntowane na niedopuszczaniu do niepotrzebnego ludzkiego cierpienia (Szkudlarek, Śliwerski, 2000). Aksjologia resocjalizacji umiejscowiona jest zatem na styku dwóch paradygmatów – humanistycznego i funkcjonalnego, nie wywyższając ani wartości społecznych, kulturowych czy historycznych, ani tych, które podkreślają wolność, godność i podmiotowość każdego człowieka jako niepowtarzalnej jednostki – mającej prawo do szczęścia.

Literatura cytowana

Czapów C. (1978).Wychowanie resocjalizujące. Elementy metodyki idiagnostyki.Warszawa.

Pytka L. (2005). Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne imetodyczne. Warszawa.

Suchodolski B. (1967). Świat człowieka awychowanie. Warszawa.

Szkudlarek T., Śliwerski B. (2000). Wyzwania pedagogiki krytycznej iantypedagogiki. Kraków.

Tischner J. (1998). Myślenie według wartości. Kraków.

Tischner J. (2000). Myśli wyszukane. Kraków.

Walczak P. (2007). Wychowanie jako spotkanie. Józefa Tischnera filozofia człowieka jako źródło inspiracji pedagogicznych. Kraków.

Autoagresja ijejprzeciwdziałanie

Agresja skierowana przeciwko sobie stanowi reakcję na przekraczający normalne granice poziom bólu psychicznego i rozpaczy, który jest redukowany przez zadawanie sobie samemu bólu fizycznego lub dążenie do zniszczenia siebie (autodestrukcji). Podstawowa funkcja autoagresji polega zatem na redukcji frustracji i najczęściej stanowi swoiste wołanie o pomoc (Babiker, Arnold, 2002), wzmacniane chęcią zwrócenia na siebie uwagi. Autoagresję, za Annegret Eckhardt (1998), można podzielić na jawną, ukrytą ipośrednią. Autoagresjajawna występuje zarówno w postaci łagodnej, polegającej na takim uszkodzeniu tkanek lub żył, które na ogół nie wymaga interwencji medycznej, jak i w postaci ciężkiej, w wyniku której rany mogą zagrażać życiu lub zdrowiu. Autoagresja ukryta to zaburzenie psychiczne, w wyniku którego człowiek symuluje i sztucznie wywołuje objawy choroby (syndrom Münchhausena) w celu poddawania się interwencjom lekarskim i zabiegom chirurgicznym. Z kolei pośrednia postać autoagresji polega na przyzwoleniu innym osobom na uszkodzenie swojego ciała. Innego podziału autoagresji dokonał Marek Kosewski (za: Kozaczuk-Maruszak 2004, s. 274), wyróżniając samoagresję emocjonalną i instrumentalną. Do pierwszej z nich zaliczamy zachowania autodestruktywne (których bezpośredni cel jest zbieżny z celem pośrednim – zadanie sobie cierpienia, często motywowane lękiem) oraz autoagresję „agresywną” (w której szkodzenie sobie jest aktem zaszkodzenia lub sprawienia bólu innej osobie, a podstawową emocją jest gniew). Autoagresja instrumentalna stanowi natomiast formę szkodzenia sobie w celu uzyskania innych korzyści.

Osoby decydujące się na zadawanie sobie cierpienia są charakteryzowane jako: agresywne, niecierpliwe, wykazujące tendencję do impulsywnych i prymitywnych reakcji, o niskiej samoocenie, mające poczcie winy i przewagę uczuciowości nad reakcjami intelektualnymi (Eckhardt, 1998; Wojciechowska, 1999).

Autoagresja traktowana jest jako reakcja psychopatologiczna. Próby określenia patomechanizmów autoagresji pojawiają się w literaturze psychologicznej (w ujęciu klasycznej i nieklasycznej psychoanalizy, psychologii poznawczej i społecznej) oraz pedagogicznej, nie można jednak wysnuć jednoznacznych wniosków w zakresie jej patogenezy czy mechanizmów rozwojowych (Izydorczyk, Różańska-Kowal, 2004, s. 106). Za źródło samoudręczania w ujęciu psychoanalitycznym uznaje się „potrzebę cierpienia”, choć paradoksalną, wpisaną w naturalne instynkty człowieka (instynkt śmierci – Tanatos). Potrzeba ta jest przejawiana np. w niektórych praktykach religijnych (biczowanie – popularne w religii chrześcijańskiej w celu doskonalenia się moralnego i przebłagania za grzechy; samookaleczenia w postaci picia wrzątku, ranienia przełyku, kaleczenia ciała, a nawet obcinania piersi w obrzędach religijnych marokańskiego bractwa Hamadsza; samouszkodzenia rytualne w wielu plemionach indiańskich w celu wywołania wizji i łączności z bóstwem; samookaleczenia występujące w plemionach indiańskich w celu doprowadzenia do swoistego katharsis – Eckhardt, 1998) lub pojawia się na skutek poczucia winy, będąc traktowana jako zadośćuczynienie (Wirkus, Kozłowski, 2008, s. 210). Za czynnik etiologiczny skłonności autoagresywnych uważa się m.in. urazy z okresu dziecięcego – zarówno przejawiana wobec dziecka agresja fizyczna, seksualna i psychiczna, jak i zaniedbywanie jego potrzeb emocjonalnych mogą prowadzić w późniejszym okresie życia do zaburzeń sfery emocjonalnej i tendencji autoagresywnych. Wśród przyczyn zachowań autodestrukcyjnych wymienia się także: choroby wrodzone (np. autyzm), choroby psychiczne (np. schizofrenię), schorzenia nabyte (np. zapalenie mózgu, kiłę układu nerwowego) oraz uszkodzenia i mikrouszkodzenia mózgu (np. spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych).

W zakresie reagowania autodestrukcyjnego można wyróżnić dwa główne wzorce (Wirkus, Kozłowski, 2008, s. 206):

a) impulsywno-eksplozywny – cechujący się chaotycznym, nieprzygotowanym i niespodziewanym działaniem pod wpływem silnego pobudzenia emocjonalnego i napięcia psychicznego;

b)premedykacyjno-depresyjny – charakteryzujący się skrupulatnym planowaniem i przygotowaniem aktów autoagresji pod wpływem obniżonego nastroju, przygnębienia, poczucia beznadziejności i depresji.

Autoagresja bywa także definiowana jako działanie związane z podjęciem lub pominięciem działania, którego konsekwencją jest skrócenie życia lub pogorszenie jego jakości. W takim ujęciu za zachowania autodestrukcyjne można uznać także działania pośrednio zagrażające życiu, np. podejmowanie ryzyka związanego z możliwością utraty zdrowia lub życia, niezdrowy tryb życia (np. objadanie się lub stosowanie diet wyniszczających organizm – anoreksja, bulimia), używanie substancji psychoaktywnych i popadanie w uzależnienia. Niektórzy autorzy (zob. Wirkus, Kozłowski, 2008, s. 208) do obszaru automutylacji zaliczają także samoudręczanie psychiczne (bierne poddanie się prądowi życia, wystawianie się na pośmiewisko, samoupokarzanie jako forma zemsty na sobie samym). Choć jest ono niedostępne obserwacji zewnętrznej, powoduje dotkliwe cierpienie wewnętrzne. Na gruncie rozważań psychologii poznawczej, aby zachowanie mogło zostać uznane za autoagresywne, powinno jednak spełniać kryterium intencjonalności w zakresie samozniszczenia (Suchańska, 1998, s. 55–56).

Szczególną rolę odgrywają zachowania autodestrukcyjne w środowisku osób odbywających karę pozbawienia wolności. W zakładach karnych spotykany jest zarówno typ zachowań impulsywno-eksplozywnych, jak ipremedykacyjno--depresyjnych – pierwszy charakterystyczny dla więźniów przejawiających zaburzenia osobowości (m.in. psychopatów), drugi – dla więźniów głęboko zdesperowanych (Kolarczyk, 1993, s. 74). Najczęstszymi momentami podejmowania zachowań autoagresywnych (w tym suicydalnych) są początkowa faza uwięzienia lub aresztowania (do samobójstw dochodzi zazwyczaj w ciągu pierwszych 24 godzin od aresztowania) oraz końcowy okres odbywania kary pozbawienia wolności (Barańska, Jastrzębska, 2010).

Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych w jednostkach penitencjarnych:

1. Sytuacyjny syndrom zachowań autodestrukcyjnych w izolacji więziennej (psychoza reaktywna – tzw. psychoza więzienna) jest uwarunkowany drastycznym ograniczeniem, a nawet całkowitym zerwaniem kontaktów ze światem zewnętrznym, koniecznością zmiany zachowań i całkowitego podporządkowania się nowym, często nieakceptowanym regułom i regulaminowi zakładu karnego, wrażenie bycia potraktowanym nazbyt surowo, co wpływa na poczucie krzywdy i bezradności (Jarosz, 1997).

2. Czynnikami sprzyjającymi zachowaniom autoagresywnym więźniów są towarzyszący uwięzieniu wysoki poziom stresu i lęku oraz brak wsparcia ze strony osób najbliższych. Przeżywanie długotrwałego kryzysu psychicznego towarzyszącego uwięzieniu prowadzi do wyczerpania sposobów zaradczych, a w rezultacie do lęku dezintegracyjnego. Lęk ten może być związany z dwiema sytuacjami. Pierwsza to wszechogarniająca nuda i poczucie, że nic nowego nie może się już w życiu wydarzyć. Przytłoczenie monotonią wydarzeń powoduje napięcie wewnętrzne – redukowane za pomocą aktów autoagresji. Druga sytuacja kształtowania się lęku dezintegracyjnego wśród osadzonych dotyczy poczucia niepewności tego, co może się wydarzyć, poczucia zagrożenia i zagubienia się w rzeczywistości, która jest dla więźnia nieprzewidywalna.

3. Należy także wziąć pod uwagę, że wśród osób pozbawionych wolności częściej niż w ogólnej populacji zdarzają się zaburzenia osobowości sprzyjające zachowaniom autodestrukcyjnym. Trudności w funkcjonowaniu psychicznym (załamanie psychiczne oraz inne czynniki psychiczne mające tło emocjonalne) są najczęstszymi motywami aktów autoagresji w jednostkach penitencjarnych (Barańska, Jastrzębska, 2010, s. 152). Zadawanie sobie bólu paradoksalnie bywa sposobem zaopiekowania się sobą, jest ucieczką przed psychiczną śmiercią (Eckhardt, 1998). Uczucie bólu pozwala bowiem odczuwać cokolwiek, przeżywać coś w przypadku braku zdolności do odczuwania uczuć wyższych. Sytuacja może być jednak także odwrotna – ból może stanowić rodzaj pokuty za autentyczne lub wyimaginowane winy (Babiker, Arnold, 2002). W trakcie aktu samookaleczania, w związku z uwolnieniem napięcia psychicznego i nagłym wyrzutem do krwi endorfin, może dochodzić do całkowitej blokady odczuć bólowych. Taka redukcja napięcia i odczuwana w jej trakcie przyjemność mogą prowadzić do nałogowego samookaleczania. W takich wypadkach odebranie możliwości dokonania aktu autoagresji – redukującego napięcie – prowadzi do objawów podobnych jak w przypadku odstawienia czynnika uzależniającego.

4. Automutylacja stanowi zatem jeden z częściej stosowanych przez osoby poddane izolacji więziennej sposobów redukcji napięcia psychicznego o podłożu nerwicowym. Silne objawy nerwicowe w środowisku izolacyjnym przybierają czasem postać dezintegracji osobowości (Ciosek, 2003) przejawiającej się m.in. poczuciem nierealności siebie, obcości własnego ciała, lękiem i wrażeniem zamierania. W takich wypadkach zadawanie sobie bólu, np. przez nacinanie i okaleczanie własnego ciała, staje się sposobem na zintensyfikowanie słabego odczucia realności. W szczytowej fazie zaburzeń nerwicowych niejednokrotnie dochodzi natomiast do podjęcia prób samobójczych.

5. Przyczyną autoagresji w jednostkach penitencjarnych są nierzadko objawy zespołu abstynencyjnego w związku z nagłym odstawieniem substancji psychoaktywnych lub alkoholu.

6. Motywem podejmowania zachowań autodestrukcyjnych środowisku osadzonych bywa też psychologiczna potrzeba decydowania o sobie samym. Akt autoagresji staje się w tym wypadku sposobem na wywołanie w sobie poczucia niezależności w podejmowaniu decyzji o własnym losie, daje wrażenie sprawstwa i złudzenie kontroli nad własnym życiem w warunkach wszechstronnych ograniczeń.

7. Autoagresja przejawiana w zakładach karnych może być także formą manipulacji, za pomocą której skazani próbują uzyskać coś od administracji zakładu (np. przerwę w odbywaniu kary, zmianę jakiejś niekorzystnej dla więźnia decyzji, przewiezienie do szpitala, odroczenie terminu rozprawy). Samouszkodzenia o charakterze instrumentalnym są poprzedzone opracowaniem strategii ich przeprowadzenia, a osadzeni dokonują ich z pełną świadomością zachowań i ich skutków (Barańska, Jastrzębska, 2010). Samouszkodzenia tego typu są także formą protestu przeciwko działalności administracji zakładu karnego lub sądu czy prokuratury.

8. Innym powodem zachowań automutylacyjnych w zakładach karnych jest chęć wykazania się odwagą i zaimponowania członkom grupy. Motyw ten występuje najczęściej wśród członków grup podkulturowych – chodzi tu o nakazy podkultury przestępczej, które w pewnych sytua­cjach zmuszają do dokonywania określonej (indywidualnej bądź zbiorowej) formy samoagresji (Ciosek, 2003, s. 247). Zachowania automutylacyjne są uznawane przez członków podkultury za akty odwagi, odporności i za dowód przynależności do właściwej grupy więźniów. Przyczyn owych zachowań należy zatem szukać w presji wywieranej na skazanych przez uczestnictwo w drugim życiu zakładu i konieczności manifestacji swojej przynależności. Do aktów samookaleczenia lub targnięcia się na swoje życie mogą ponadto doprowadzać szykany ze strony członków podkultury (Chojnacka, Karczewski, 2003, s. 7–43).

Przejawy i rozmiary autoagresji w jednostkach penitencjarnych

Najczęściej spotykanymi aktami autoagresji w zakładach karnych są: „połyki” (wprowadzenie ciał obcych do przewodu pokarmowego), „wbitki” (wprowadzenie ciała obcego w tkanki miękkie), „zasypki” (wprowadzenie sproszkowanego ciała obcego np. do oka), wstrzyknięcia (np. ostrzyknięcie stawów, płuc, a nawet worka osierdziowego substancją zakaźną lub śliną w celu wywołania stanu zapalnego), pocięcia powłok skórnych, przypalenia skóry (np. papierosem). Do rzadziej spotykanych należą np. przybicie części ciała (np. worka mosznowego) do sprzętów kwaterunkowych i łamanie kości. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat zdecydowaną tendencję malejącą (Barańska, Jastrzębska, 2010, s. 140) wykazują „głodówki” – odmowa przyjmowania pokarmów, mająca zazwyczaj na celu wymuszenie określonych zachowań na organach wykonujących orzeczenie sądu. Najbardziej dramatyczną formą autodestrukcji w zakładach karnych są próby samobójcze oraz samobójstwa dokonane. Środowisko zakładu karnego staje się czynnikiem odbierającym poczucie sensowności życia, co sprzyja zachowaniom suicydalnym. Są one przejawem braku zdolności radzenia sobie z sytuacją uwięzienia, skutkiem prześladowania przez współwięźniów, konfliktów pomiędzy osadzonymi a pracownikami zakładu lub protestu przeciwko niesprawiedliwemu w odczuciu skazanego potraktowaniu (np. odrzuceniu wniosku o przedterminowe warunkowe zwolnienie). Od 2005 roku wskaźnik usiłowań samobójczych w jednostkach penitencjarnych wynosi dwa przypadki na 1000 osadzonych w skali roku (Barańska, Jastrzębska, 2010, s. 153).

Najwyższe wskaźniki nasilenia samouszkodzeń w jednostkach penitencjarnych występują w grupie skazanych młodocianych oraz u osób tymczasowo aresztowanych. W 2008 roku samouszkodzeń dopuściło się ponad 10% osadzonych w obu grupach. W grupie recydywistów odsetek ten wynosił ponad 8%, a w grupie dorosłych, karanych po raz pierwszy – 2%. W ostatnich latach obserwowany jest także wzrost udziału prób samobójczych podejmowanych przez osadzonych w ogólnym odsetku aktów autoagresji. W 2008 roku odsetek usiłowań samobójczych wyniósł aż 26,5% wszystkich zachowań zarejestrowanych jako autodestrukcyjne w jednostkach penitencjarnych (Barańska, Jastrzębska, 2010, s. 141–143). Próby samobójcze w ostatnich latach są coraz częstsze, zwłaszcza wśród młodocianych, choć grupą najczęściej podejmującą się zamachu na swoje życie są od lat osoby tymczasowo aresztowane (na ogół nie wykazują one odchyleń od zdrowia psychicznego). Ogólne wskaźniki natężenia samouszkodzeń wśród osadzonych wykazują jednak tendencję malejącą. W ostatnich latach można zaobserwować zmniejszenie zachowań autodestrukcyjnych wśród osadzonych, co prawdopodobnie jest związane z poprawą warunków odbywania kary oraz wzmożoną pracą penitencjarną wychowawców i psychologów więziennych.

Prawne podstawy interwencji medycznej w przypadku aktów autoagresji osób pozbawionych wolności

Prawne podstawy interwencji medycznej w przypadku aktów auto- agresji osób pozbawionych wolności (Gałązka, 2009, s. 86–98) nie mają w prawie polskim bezpośrednich odniesień do kwestii autonomii pacjenta w zakresie podejmowania decyzji o własnym życiu i zdrowiu. Na odstąpienie od zgody osadzonego na interwencję medyczną pozwalają przepisy art. 118 § 2–4 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557), w wypadku gdy życiu skazanego grozi poważne niebezpieczeństwo (o wykonaniu zabiegu ratującego życie może zadecydować sąd penitencjarny, a nawet lekarz). Odebranie osadzonemu możliwości decydowania o swoim życiu i zdrowiu jest związane – po pierwsze – z podejrzeniem, że decyzja o pozbawieniu siebie życia nie została podjęta niewadliwie (nacisk grupy, presja współosadzonych, zaburzenia osobowości wynikające z izolacji), oraz – po drugie – z koniecznością dbałości przez państwo o zdrowie i życie człowieka, którego państwo to pozbawiło wolności (Boratyńska, Konieczniak, 2001, za: Gałązka, 2009, s. 88). Na konieczność zapobiegania samobójstwom zwracają także uwagę Europejskie reguły więzienne [Zalecenie Rec (2006)2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych. Przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatów, pkt 47; rekomendacja R (98) 7, pkt 58].

Artykuł 116a pkt 5 k.k.w. dotyczy zakazu powodowania usiebie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, azatem każdy taki czyn może się stać podstawą odpowiedzialności dyscyplinarnej skazanego. Może on także zostać obciążony kosztami leczenia skutków dokonanych samouszkodzeń (art. 119 k.k.w.). Obowiązek poddania leczeniu osadzonych dokonujących aktów autoagresji określa jednak rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości zdnia 31 października2003 r.wsprawie szczegółowych zasad, zakresu itrybu udzielania świadczeń zdrowotnych osobom pozbawionym wolności przez zakłady opieki zdrowotnej dla osób pozbawionych wolności (Dz. U.Nr 204,poz. 1985). Wwypadku odmowy leczenia skazany powinien mieć zapewniony odpowiedni nadzór medyczny ibyć umieszczony wceli mieszkalnej lub izbie chorych. Jeśli natomiast zdrowiu skazanego grozi niebezpieczeństwo spowodowane odmową przyjmowania pokarmu, przymusowe poddanie go sztucznemu karmieniu dopuszczalne jest obecnie wpolskim prawie dopiero wówczas, gdy stan pacjenta pogorszy się wsposób bezpośrednio zagrażający życiu. Brak innych uregulowań wtym zakresie wprawie polskim wymaga stosowania się do dokumentów międzynarodowych (Gałązka, 2009,s. 95) inie dopuszcza możliwości zmuszania protestującego (głodówki wzakładach karnych są na ogół wynikiem protestu) do poddania się przymusowemu karmieniu mimo jego dobrowolnego iświadomego sprzeciwu. Lekarz ma natomiast obowiązek udzielenia informacji oskutkach głodówki iupewnienia się, że decyzja ogłodówce nie została podjęta pod wpływem nacisku ze strony innych.

Zapobieganie zachowaniom autodestrukcyjnymwzakładach karnych wy- maga intensywnej pracy psychologiczno-pedagogicznej, szczególnie zosadzonymi młodocianymi, którzy, jak już pisałam, wykazują szczególnie wysokie wskaźniki dążenia do autodestrukcji – w tym zachowań samobójczych. Z uwagi na młody wiek skazanego procesy kształtowania się tożsamości oraz zachodzące w nich procesy biologiczne (głównie hormonalne) wymagają szczególnych środków wychowawczych i terapeutycznych.

Działalność terapeutyczna związana z autoagresją (zarówno w środowisku ludzi wolnych, jak i osób izolowanych), połączona z pracą socjoterapeutyczną, jest prowadzona najczęściej w duchu oddziaływań psychodynamiczych. Pomoc terapeutyczną mogą stanowić:

a) intrapsychiczna analiza konfliktów wewnętrznych (m.in. przy zastosowaniu terapii przez sztukę – zob. hasło „Terapie w resocjalizacji – arteterapia”) prowadząca do wyzwolenia uczuć, myśli, pragnień;

b) terapia skierowana na ciało, która obejmuje: sport i ćwiczenia fizyczne, pielęgnowanie i troskę o ciało, doświadczanie granic swojego ciała (np. przez dotyk, przetaczanie przedmiotów po ciele, doświadczanie ciepła, miękkości), pracę z oddechem (Lowen, 2000) ma ona doprowadzić do poznania i akceptacji własnego ciała;

c) taniec – powiązany z odczuwaniem własnego ciała i wyuczeniem zdolności cieszenia się ciałem;

d) techniki relaksacyjne – prowadzące do samoakceptacji;

e) terapie niekonwencjonalne i praca z oddechem (zob. hasło „Terapie w resocjalizacji – terapie niekonwencjonalne”).

Funkcję wspierającą w terapii zachowań autoagresywnych może pełnić terapia poznawczo-behawioralna, ukierunkowana na uczenie alternatywnych sposobów reagowania w sytuacjach trudnych oraz uczenie panowania nad emocjami. W przypadku autoagresji związanej z depresją stosowane jest także leczenie farmakologiczne.

Literatura cytowana

Babiker G., Arnold L. (2002). Autoagresja. Mowa zranionego ciała. Gdańsk.

Barańska Z., Jastrzębska M. (2010). Zachowania samoagresywne wwarunkach izolacji więziennej wlatach 1998–2008. „Przegląd Więziennictwa Polskiego”. Nr 67–68.

Chojnacka M., Karczewski T. (2003). Samouszkodzenia. Kalisz.

Ciosek M. (2003). Psychologia sądowa ipenitencjarna. Warszawa.

Eckhardt A. (1998). Autoagresja, Warszawa.

Gałązka M. (2009). Problem samoagresji osób pozbawionych wolności wkontekście autonomii pacjenta [w:] M. Kuć (red.). Skuteczność oddziaływań penitencjarnych wkontekście zjawiska podkultury więziennej oraz instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanych. Lublin.

Izydorczyk B., Różańska-Kowal J. (2004). Zachowania autodestruktywne umłodzieży – analiza porównawcza populacji dostosowanej iniedostosowanej społecznie [w:] F. Kozaczuk (red.). Resocjalizacja instytucjonalna – perspektywy izagrożenia, Rzeszów.

Jarosz M. (1997). Samobójstwa. Warszawa 1997.

Kolarczyk T. (1993). Zapobieganie samobójstwom osób pozbawionych wolności. „Przegląd Więziennictwa Polskiego”. Nr 4–5.

Kozaczuk-Maruszak J. (2004).Zachowania autodestrukcyjne skazanych w warunkach odbywania kary pozbawienia wolności[w:] F. Kozaczuk (red.),Resocjalizacja instytucjonalna:perspektywy i zagrożenia. Rzeszów.

Lowen A. (2000). Wstęp do bioenergetyki. Energia, język ciała, terapia. Warszawa.

Suchańska A. (1998). Problem intencjonalności zachowań autodestruktywnych [w:] B. Waligóra (red.). Elementy psychologii klinicznej. Poznań.

Wirkus Ł. Kozłowski P. (2008). Izolacja więzienna a zachowania autodestrukcyjne więźniów [w:] A. Jaworska (red.). Kryminologia i kara kryminalna. Wybrane zagadnienia. Kraków.

Wojciechowska U. (1999). Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie znapięciem inegatywnymi uczuciami umłodocianych więźniów [w:] K. Sawicka (red.). Socjoterapia. Warszawa.

Akty prawne

Europejskie reguły więzienne. Zalecenie Rec (2006)2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych. Przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatów.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 października 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad, zakresu i trybu udzielania świadczeń zdrowotnych osobom pozbawionym wolności przez zakłady opieki zdrowotnej dla osób pozbawionych wolności (Dz. U. Nr 204, poz. 1985).

Ustawa zdnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557).

D

Dewiacje społeczne młodzieży

Pojęcie dewiacji społecznych obejmuje takie postawy i zachowania, które są niezgodne z ogólnie przyjętymi w społeczeństwie ustaleniami normatywnymi lub aksjologicznymi. Aby mówić o zachowaniu dewiacyjnym, należy wykazać jego niezgodność z przyjętymi w danej kulturze, na danym terytorium i w określonym czasie normami postępowania (niezgodność z normą). Określenie normy w naukach społecznych (w tym w pedagogice i psychologii resocjalizacyjnej) nie jest zadaniem prostym. W przeciwieństwie do medycyny, w której za patologiczne („nienormalne”) uznaje się wszystko to, co odbiega od ogólnie obserwowanych standardów (np. szósty palec u ręki), określenie normy w resocjalizacji musi obejmować inne kryteria niż jedynie powszechność występowania zjawiska. W takim bowiem ujęciu przejawy zachowań dewiacyjnych (np. agresję, przestępczość czy uzależnienia) musielibyśmy – za Emilem Durkheimem (2007) – uznać za zjawiska „normalne” z powodu powszechności ich występowania. W naukach dotyczących resocjalizacji za dewiacyjne uznaje się te zachowania, które niosą ze sobą element krzywdy lub cierpienia – zadawanego innemu człowiekowi, społeczeństwu lub samemu sobie. Mówiąc o zachowaniach dewiacyjnych, wskazuje się zatem na ich znaczenie w wytwarzaniu stanu społecznej destrukcji (Podgórecki, 1969). Kryteria zaliczania zjawiska do obszaru dewiacji społecznych obejmują (Urban, 2000): naruszenia norm i wartości, destrukcyjność zachowania; potępienie społeczne dla przejawianych zachowań, występowanie w skali masowej lub w większej zbiorowości. Sławomir Sobczak (2006) kryteria te podaje w wątpliwość, wskazując na:

a) nieselektywność kryterium potępienia społecznego (niektóre z zachowań szkodliwych i niebezpiecznych nie są potępiane przez społeczeństwo, np. przekraczanie prędkości na drodze);

b) zmienność preferencji wartości (normy i wartości ulegają znacznym przemianom, zwłaszcza w czasach kultury masowej, i stałej ekspozycji na informacje zawarte w mediach, co nie oznacza, że zanik wartości jest korzystny z punktu widzenia rozwoju człowieka i społeczeństwa);

c) tendencję do poszerzania obszaru tolerancji dla zachowań nietypowych.

Najpopularniejsze teorie wyjaśniające dewiacje społeczne istnieją na gruncie dwóch kierunków kryminologicznych: biopsychologicznego i socjologicznego (Tyszkiewicz, 1991; Siemaszko, 1993; Nowak, Wysocka 2001; Merton, 2002; Błachut, Gaberle, Krajewski, 2006). Do głównych teorii kierunku biopsychologicznego należą:

1. Teorie antropologiczne:

a) koncepcja zbrodniarza urodzonego Cesare Lombroso– wskazująca, że określone cechy budowy fizycznej (np. anomalie w budowie czaszki, nosa, leworęczność) pozwalają określić prawdopodobieństwo wystąpienia przestępczości – teoria zdezaktualizowana dopiero w połowie XX wieku;

b) koncepcja genów (dziedziczenia skłonności do dewiacji) – oparta m.in. na badaniach prowadzonych na bliźniętach monozygotycznych – dziś wiadomo, że nie są dziedziczone skłonności do zachowań dewiacyjnych, lecz jedynie podłoże biologiczne i procesy biochemiczne, które w określonych warunkach środowiskowych mogą sprzyjać nabywaniu skłonności do takich zachowań;

c) koncepcje odwołujące się do zaburzeń funkcjonowania OUN (takich jak: uszkodzenia i mikrouszkodzenia mózgu, guzy mózgu, niedotlenienie mózgu płodu i noworodka, epilepsja) – wskazujące, że nieprawidłowości w obrębie tkanki mózgowej mogą doprowadzić do zachowań patologicznych;

d) koncepcje zaburzeń biochemicznych(wysoki poziom testosteronu, niski poziom progesteronu ukobiet, niski poziom neuroprzekaźnika – serotoniny)–mogą zwiększać podatność na zachowania agresywne, impulsywne, niekontrolowane.

2. Teorie kładące nacisk na cechy psychiczne:

a) koncepcje konstytucjonalno-typologiczne (zob. hasło „Niedostosowanie społeczne – typologie”);

b) koncepcje dotyczące nieprawidłowej osobowości (zob. hasło „Niedostosowanie społeczne – stan osobowości”);

c) koncepcje z pogranicza zdrowia i choroby psychicznej (psychopatia) (zob. hasło „Niedostosowanie społeczne – stan osobowości”);

d) koncepcje psychoanalityczne– przyjmujące, że u podłoża zaburzeń w zachowaniu leżą nieprawidłowe relacje z matką oraz traumatyczne przeżycia obejmujące wczesne fazy życia człowieka (w tym okresu prenatalnego) (zob. hasło „Niedostosowanie społeczne – etiologia”);

e) zaburzenia rozwoju moralnego (wynikające z koncepcji rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga).

Kierunek socjologiczny obejmuje natomiast:

1. Teorie ekologiczne – tzw. szkoła chicagowska (np. darwinizm społeczny Roberta Parka) (za: Szacki, 2002) – ukazujące związek nasilenia przestępczości z architekturą i rozplanowaniem przestrzennym miasta (w zależności od ukształtowania środowiska w obrębie wielkiego miasta zmienia się też nasilenie zachowań dewiacyjnych).

2. Teorię anomii (Merton, 2002) – wskazującą na względny zanik norm w społeczeństwie i ukierunkowanie społeczeństwa na sukces będący w naszej kulturze synonimem dobrobytu materialnego (częstotliwość zachowań dewiacyjnych wynika z faktu, że kultura stawia przed osobami znajdującymi się na niższych szczeblach drabiny społecznej wymagania nie do pogodzenia – z jednej strony ukierunkowuje na konieczność zdobywania bogactwa, z drugiej – odmawia szansy na legalne osiągnięcie tego celu).

3. Teorię podkultury przestępczej (zob. hasło „Podkultura przestępcza”) – osoby z niższych warstw społecznych są odrzucane przez społeczeństwo i tworzą własne środowisko – wrogie ludziom sukcesu.

4. Teorie wskazujące na wyuczony charakter dewiacji:

a) teorię zróżnicowanych powiązań Edwina Sutherlanda (za: Hołyst, 2007) – wskazującą na wyuczony charakter zachowań dewiacyjnych (uczenie się zachodzi na ogół w procesie przebywania i komunikowania się w grupach o bliskich powiązaniach osobistych);

b)teorię społecznego uczenia się(Bandura, 2007)–wystąpienie zjawisk dewiacyjnych wymaga zetknięcia się znimi wkręgu najbliższych osób (rodziny, przyjaciół, rówieśników, sąsiadów); tak wyuczone zachowania zostają jednak wyzwolone dopiero pod wpływem określonych bodźców sytuacyjnych.

5. Teorię neutralizacji Davida Matzy i Gryshema M. Sykesa (za: Siemaszko, 1993) – wskazującą na zdolność człowieka do usprawiedliwiania własnych zachowań dewiacyjnych przy zastosowaniu takich technik, jak: zaprzeczanie odpowiedzialności (negacja związku między sobą a dokonanym czynem); zaprzeczanie krzywdy (negacja cierpienia i krzywdy u ofiary); zaprzeczanie ofiary (taka interpretacja sytuacji, aby zachowanie dewiacyjne okazało się aktem rewanżu czy usprawiedliwionej zemsty); potępienie potępiających (usiłowanie przesunięcia uwagi z własnego zachowania dewiacyjnego na zachowania i motywy ludzi potępiających); odwołanie się do wyższych racji (neutralizacja wymagań normatywnych – zachowanie dewiacyjne miałoby być w istocie zachowaniem dobrym).

6. Teorię kontroli (Emila Durkheima) (za: Fabiś, 2008) – traktującą przestępczość jako zjawisko normalne, które aby mogło zostać powstrzymane, wymaga kontroli społecznej.

7. Teorię więzi społecznych (Siemaszko, 1993) – wskazującą, że przed zachowaniami dewiacyjnymi chronią człowieka więzi społeczne, oparte na: przywiązaniu (pozytywny związek emocjonalny z osobami z bliskiego otoczenia); zaangażowaniu (chłodna kalkulacja – dewiacja przynosi straty – odpowiednik zdrowego rozsądku); zaabsorbowaniu (wynika z udziału w działalności zgodnej z prawem, co nie zostawia miejsca na działalność przestępczą); przekonaniu (gotowość do przestrzegania norm z powodu ich akceptacji). Zerwanie więzi ze społeczeństwem powoduje zniesienie ograniczeń i występowanie zachowań dewiacyjnych.

8. Teorię naznaczania społecznego (Siemaszko, 1993), czyli nadawania niektórym jednostkom etykiety społecznej niższości (etykiety dewianta), która powoduje, że człowiek sam zaczyna wierzyć, iż nim jest. Teoria stygmatyzacji obejmuje pojęcia dewiacji pierwotnej (wstępny akt przekroczenia norm, bez silnego, społecznego potępienia czynu) oraz dewiacji wtórnej (gdy etykieta dewianta staje się częścią składową społecznej i osobowej tożsamości jednostki) (Stanik, 2007).

9. Teorię konfliktu grupowego – w przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej.

Do najcięższych zachowań dewiacyjnych występujących wśród młodzieży zalicza się: przestępczość (zob. hasło „Przestępczość nieletnich”), uzależnienia chemiczne (zob. hasło „Profilaktyka zachowań ryzykownych”), prostytucję (zob. hasło „Prostytucja nieletnich”), przemoc (zob. hasła: „Przemoc w rodzinie i jej przeciwdziałanie” oraz „Przemoc w szkole i jej przeciwdziałanie”), samobójstwa (zob. hasło „Samobójstwa – rozpoznawanie