Konflikt palestyńsko-izraelski. Krótkie Wprowadzenie 4 ebook

Tytuł ‌oryginału: The ‌Palestinian-Israeli Conflict: ‌A Very Short Introduction

Rada ‌Naukowa ‌serii Krótkie Wprowadzenie

Jerzy ‌Gajdka, Ewa Gajewska, Krystyna ‌Kujawińska ‌Courtney Aneta Pawłowska,Piotr Stalmaszczyk

Redaktorzy ‌inicjujący ‌serii ‌Krótkie Wprowadzenie

Urszula ‌Dzieciątkowska, ‌Agnieszka Kałowska

Tłumaczenie

Paulina ‌Matera

Redaktor Wydawnictwa ‌UŁ

Bogusław Pielat

Skład i łamanie

Munda ‌– Maciej Torz

Projekt ‌typograficzny serii

Tomasz ‌Przybył

The ‌Palestinian-Israeli Conflict: ‌A Very Short ‌Introductionwas originally published ‌in ‌English in ‌2013. This ‌translation ‌is published ‌by arrangement with Oxford ‌University Press. Wydawnictwo Uniwersytetu ‌Łódzkiegois ‌solely responsible ‌for this translation ‌from the original work ‌and Oxford ‌University ‌Press ‌shall have ‌no ‌liability ‌for any ‌errors, omissions ‌or inaccuracies ‌or ambiguities in ‌such ‌translation or for ‌any losses caused by ‌reliance thereon

© ‌Copyright by ‌Martin Bunton ‌2013

© Copyright ‌for this edition ‌by ‌Uniwersytet Łódzki, Łódź 2017

© ‌Copyright ‌for ‌Polish translation by Paulina ‌Matera, Łódź 2017

Publikacja sfinansowana ‌ze środków Wydawnictwa ‌Uniwersytetu Łódzkiego

Wydane przez Wydawnictwo ‌Uniwersytetu Łódzkiego

Wydanie ‌I. ‌W.07660.16.0.M

Ark. ‌wyd. 6,3; ark. druk. ‌9,875

Paperback ISBN ‌Oxford University Press: ‌978-0-19-960393-0

ISBN 978-83-8088-601-8

e-ISBN 978-83-8088-602-5

Wydawnictwo Uniwersytetu ‌Łódzkiego

90-131 ‌Łódź, ul. Lindleya 8

www.wydawnictwo.uni.lodz.pl

e-mail: ‌[email protected]

tel. (42) 665 58 ‌63

Spis ilustracji

1. Mapa rzeźby ‌terenu

2. Przekrój poprzeczny rzeźby ‌terenu

3. Podział administracyjny w czasach Imperium ‌Osmańskiego

4. Granice ‌mandatu w Palestynie

5. Ziemie wykupione ‌przez Żydów

6. Plan podziału Palestyny ‌autorstwa komisji ‌Peela z 1937 r.

7. Oenzetowski plan ‌podziału Palestyny z 1947 r

8. Linie zawieszenia broni ustalone przez ONZ w 1949 r.

9. Główne obozy palestyńskich uchodźców

10. Wojna sześciodniowa

11. Jerozolima od 1967 r.

12. Mapa podziału terytorium palestyńskiego ustalonego w Oslo (strefy A, B i C)

13. Wzgórze Świątynne/Al-Haram asz-Szarif (widok obecny)

14. Mapa murów i barier na Zachodnim Brzegu Jordanu

Podziękowania

Wielu moich kolegów, studentów, przyjaciół i członków rodziny przyczyniło się do powstania tej książki i chcę im za to podziękować. Mam duży dług wdzięczności wobec Gregory’ego Blue, Christophera Rossa i Michaela Thornhilla, którzy rzetelnie przeczytali kilka wstępnych wersji, poprawiając błędy i przekazując cenne sugestie. Na specjalne podziękowania zasługuje Avi Shlaim, za swoje wsparcie i rady w kwestiach prawnych i Mouim Rabbani za dzielenie się swą wiedzą i doświadczeniem. W różny sposób moje przemyślenia stymulowali koledzy z Uniwersytetu Wiktorii w Kanadzie: Paul Bramadat, Rod Dobell, Andrew Rippin, Gus Thaiss i Andrew Wender. Pragnę również podkreślić, że pośredni i bezpośredni wpływ na kształt książki miały publikacje naukowców z Bliskiego Wschodu, co starałem się zawsze zaznaczyć w przypisach i polecanych na końcu pracy lekturach. Chcę przy tym zaznaczyć, że tylko autor ponosi odpowiedzialność za błędy faktograficzne i interpretacyjne. Muszę także podziękować studentom Katedry Historii Uniwersytetu Wiktorii oraz lokalnym grupom i organizacjom, z którymi przez ponad dwie dekady próbowałem dzielić się moją wiedzą i pytaniami. Szczególne podziękowania kieruję do Martina Hoffmana, Ezry Karmela i Christiny Winter, za ich wnikliwe uwagi i pomoc w prowadzeniu badań. Emma Ma, której jestem bardzo wdzięczny, wykazała dużo cierpliwości i wspierała mnie podczas kolejnych etapów procesu publikacji. Dziękuję także zespołowi z Oxford University Press, do którego należeli: Luciana O’Flaherty, Kerstin Demata, Andrea Keegan, Carol Carnegie, Prabha Parthiban, Kevin Doherty oraz Mike z Chartwell Ilustrations.

Jak zwykle, moje specjalne podziękowania przekazuję Elli, Peterowi i Sethowi (a także Cleo). Fakt, że książka ujrzała wreszcie światło dzienne, zawdzięczam przede wszystkim wsparciu i miłości mojej żony Saiji.

Wprowadzenie

Toczący się ponad 120 lat konflikt izraelsko-palestyński miał wiele aspektów, ale żaden z nich nie był tak naglący i namacalny jak problem podziału terytorium. Błędne przekonanie o ciągłej krwawej walce między Izraelczykami a Palestyńczykami utrwaliło postrzeganie konfliktu jako mającego starożytne i religijne podłoże. Natomiast to Krótkie wprowadzenie przedstawia go jedynie jako współczesną rywalizację terytorialną: dwa narody walczą o tę samą ziemię. Największym wyzwaniem stojącym na przeszkodzie rozwiązaniu konfliktu jest w istocie wyznaczenie granic.

Ta książka koncentruje się zatem całkowicie na stałym, choć zmieniającym swój charakter, problemie podziału stosunkowo niewielkiego, jednak geograficznie zróżnicowanego pasa ziemi pomiędzy Morzem Śródziemnym a Jordanem. W sześciu rozdziałach, ułożonych w porządku chronologicznym, prześledzono kolejne niepowodzenia działań zmierzających do określenia warunków ustanowienia dwóch niezależnych państw, które zaspokoiłyby roszczenia zarówno Żydów, jak i Palestyńczyków do tego samego terytorium. Każda część dotyczy wydarzeń na przestrzeni 20 lat (z wyjątkiem jednego 10-letniego okresu): 1897–1917; 1917–1937; 1937–1947; 1947–1967; 1967–1987 i 1987–2007. Poszczególne rozdziały są skoncentrowane wokół historycznych punktów zwrotnych: Kongresu Syjonistycznego w Bazylei w 1897 r.; Deklaracji Balfoura z 1917 r. i brytyjskiej okupacji Palestyny; planu podziału Palestyny zaproponowanego przez Peela w 1937 r. i przemocy podczas arabskiego powstania; oenzetowskiego planu podziału z 1947 r. oraz wybuchu wojny w Palestynie; wojny 1967 r.; i w końcu – wokół intifady z 1987 r. Wydarzenia są ułożone w porządku chronologicznym, gdyż w książce przedstawiono szerokie tło historyczne. Jedno z jej głównych założeń stanowi bowiem twierdzenie, że niemożliwa jest ocena teraźniejszości, ani dyskusja o przyszłości, bez zrozumienia rozwoju konfliktu od samego początku. Poprzez zwrócenie uwagi na złożoność problemu, którego nawarstwiające się przez lata nowe aspekty komplikowały sytuację, skoncentrowano się na występujących co 20 lat punktach zwrotnych, co klarownie obrazuje cykliczny charakter napięć. Znaczenie tych wydarzeń polega na tym, że – paradoksalnie – stanowiły jednocześnie motywację do rozwiązywania konfliktów, jak i ich zarzewie; wzbudzały nadzieję na możliwość przecięcia gordyjskiego węzła sporu terytorialnego, w tym samym czasie go zaciskając.

W 1897 r., podczas spotkania na Światowym Kongresie Syjonistycznym w Bazylei, liderzy określili Palestynę jako ziemię, na której Żydzi mogli się osiedlać i budować swoje własne państwo. W 1917 r. katalizatorem realizacji planów ruchu syjonistycznego stało się przyznanie rządowi brytyjskiemu, który podczas pierwszej wojny światowej poparł jego plany, kontroli nad terytorium Palestyny. W języku hebrajskim terytorium Palestyny nazywane jest Eretz Israel – Ziemią Izraela. Jednak syjonistyczna definicja geograficzna ziemi ojczystej była problematyczna, pragmatyczna oraz zmienna. Popierane w okresie międzywojennym przez brytyjskie rządy syjonistyczne osadnictwo skupiało się głównie w sprzyjających rolnictwu dolinach i na nadbrzeżnych równinach, zasadniczo omijając centra starożytnej cywilizacji żydowskiej, usytuowane na wzgórzach środkowej Palestyny. Ten geograficzny podział między równinami a wzgórzami doprowadził do głębokiej zmiany w określaniu terytorialnej lokalizacji żydowskiej ojczyzny w pierwszej połowie wieku XX. Kiedy w roku 1937 ogłoszono plan Peela, a w 1947 oenzetowską koncepcję utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, wyznaczono jego terytorium na obszarach nadbrzeżnych i położonych w dolinach. Tam właścicielami ziemi byli głównie syjoniści, a nie autochtoniczna ludność arabska.

Liderzy syjonistyczni budowali poparcie dla idei podziału Palestyny z powodów strategicznych, a nie religijnych: „Stwórzcie natychmiast państwo żydowskie” – pisał Dawid Ben Gurion – „nawet jeśli nie będzie w jego granicach wszystkich ziem”. W związku z tym, kiedy liderzy syjonistyczni przeżywali w 1947 r. największe zwycięstwo swojej dyplomacji – dwie trzecie Zgromadzenia Ogólnego ONZ głosowało za podziałem – zaakceptowali państwo bez Jerozolimy, która miała pozostać pod nadzorem międzynarodowym, bez wzgórz swoich przodków (znanych z Biblii jako Judea i Samaria), które zostały zaanektowane przez jordańskiego króla Abdullaha i były nazywane w jego królestwie Zachodnim Brzegiem.

Granice ustalone przez ONZ w planie podziału z 1947 r. zostały zakwestionowane przez palestyńskich Arabów. Uważali oni całe terytorium mandatu Palestyny za swoją ojczyznę. Przekonanie to było oparte na ich długotrwałej obecności i przewadze liczebnej na tym obszarze w czasie brytyjskiej okupacji, rozpoczętej w 1917 r. Kiedy odmówiono im prawa do samostanowienia po pierwszej wojnie światowej, w czasie gdy stanowili 90% populacji, Palestyńczycy znaleźli się pod okupacją brytyjskiego imperium, którego zaangażowanie w syjonizm było postrzegane jako poważne zagrożenie dla ich narodowej tożsamości. Konflikt był nieunikniony, a wraz z kolejnymi aktami przemocy i rundami negocjacji, palestyńscy Arabowie doświadczali stopniowego, lecz zauważalnego kurczenia się obszaru, na którym mogliby założyć swoje państwo. Plan podziału, autorstwa Peela, z 1937 r. przewidywał utworzenie arabskiego państwa na obszarze około 75% palestyńskiego mandatu, a plan ONZ – tylko na 44%. Po zawieszeniu broni kończącym kolejny konflikt zbrojny w 1949 r., tylko 22% byłego mandatu znalazło się poza granicami nowego państwa – Izraela.

Wojna o Palestynę, toczona w latach 1947–1949, wymusiła ucieczkę ludności arabskiej, co zapoczątkowało trwający do czasów nam współczesnych ogromny problem uchodźców. Przez kolejne dekady Palestyńczycy konsekwentnie odmawiali oficjalnego uznania Izraela. Jednak warunki polityczne uległy zmianie po wojnie z 1967 r. i po intifadzie rozpoczętej w 1987 r. Wtedy stopniowo większość Palestyńczyków uznała, że nie można ignorować istnienia tego państwa. Palestyńskie wsparcie dla dyplomatycznego kompromisu z Izraelem było spowodowane dążeniem do uzyskania w zamian własnego, niezależnego państwa. W 1988 r. przywództwo palestyńskie oficjalnie uznało podział byłego mandatu brytyjskiego za realne rozwiązanie ponadstuletniego konfliktu z syjonistami. Akceptacja przynależności do Izraela 78% tego obszaru została uznana za historyczny kompromis. Palestyńczycy mieli mieć pełne prawa do pozostałych 22%.

Jednakże Izrael traktował ten kompromis jako początek, a nie koniec negocjacji. Po podboju i okupacji Zachodniego Brzegu Jordanu i strefy Gazy w 1967 r. coraz więcej Izraelczyków domagało się zwiększenia kontroli nad obszarami poza granicami ich państwa. Niektórzy z nich twierdzili, że to Bóg dał im prawo do posiadania terenów zamieszkiwanych w czasach biblijnych. Intensyfikacja osadnictwa żydowskiego na palestyńskich terytoriach okupowanych po 1967 r. była uważana przez resztę świata za naruszanie prawa międzynarodowego (które zabrania osiedlania się obywateli państwa okupującego na okupowanych ziemiach). Jednak zabiegając o poparcie izraelskiej opinii publicznej, lobby opowiadające się za tą praktyką przedstawiało się jako współczesne wcielenie syjonistycznego ruchu osadniczego. Utrzymywało ono, że prawo Żydów do Grobowca Patriarchów w Hebronie, grobu Racheli obok Betlejem czy innych starożytnych obiektów na Zachodnim Brzegu Jordanu (który nazywali Judeą i Samarią), jest tak samo oczywiste jak prawo do obszarów, które wcześniej zostały włączone w granice syjonistycznego państwa. Ta walka o definicję izraelskiego społeczeństwa oraz o znaczenie i granice izraelskiego państwa trwa po dziś dzień, a od jej rezultatów zależy także przyszłość społeczeństwa palestyńskiego.

Jak wskazuje tytuł, to Krótkie wprowadzenie dotyczy konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Był on od samego początku przedmiotem zainteresowania na całym świecie. Był również obecny w strategii mocarstw zabiegających o polityczne i gospodarcze wpływy w regionie. Do czasów współczesnych możemy wyróżnić cztery kluczowe fazy międzynarodowego zaangażowania: osmańską, europejską, rywalizacji supermocarstw i amerykańską. Należy stwierdzić, że największe znaczenie miał okres rządów europejskich. Brytyjska kontrola nad Palestyną trwała tylko trzy dekady, w latach 1917–1948. Jednak był to okres wystarczająco długi, by ustanowić państwowy zarząd i równocześnie doprowadzić do sporów etniczno-religijnych, które miały przyczynić się do ostatecznego podziału tego państwa. Po drugiej wojnie światowej proces dekolonizacji, który wystąpił na całym świecie, stwarzał okazję dla dwóch supermocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR, do rozszerzania wpływów. Kolejna faza walk między Izraelem i jego arabskimi sąsiadami odegrała kluczową rolę we włączaniu Bliskiego Wschodu w zimnowojenną rywalizację o światową dominację.

Konflikt był jednocześnie powiązany z kwestiami regionalnymi. Od 1937 r. różne reżimy rządzące krajami arabskimi oraz ruchy ideologiczne proponowały Palestyńczykom wsparcie dla obrony ich interesów. Będąc jedynie małą częścią społeczności arabskiej, Palestyńczycy zdobyli nieproporcjonalnie duże wpływy. Shibley Telhami opisał okupację i związane z nią cierpienia Palestyńczyków jako „otwartą ranę, przypominającą bolesny okres w arabskiej historii”. Należy jednak zauważyć, że pozycja Palestyńczyków w świecie arabskim nigdy nie była jednoznaczna, a postrzeganie ich problemów – silnie uzależnione od współpracy lub rywalizacji między państwami bliskowschodnimi. Z pewnością toczący się konflikt z Izraelem wciąż dostarcza arabskim reżimom okazji do wzmacniania swojej legitymizacji poprzez działania na rzecz Palestyńczyków. Rozgoryczenie związane z tą sprawą było jednak wykorzystywane także przez walczących islamistów i dysydentów, których celem było obalenie tych rządów.

Gdy było to możliwe, w niniejszej książce dokładnie analizowano rolę interwencji zagranicznych i regionalnych trendów. Najwięcej jednak uwagi poświęcono głównej i niezmiennej przyczynie konfliktu – wzajemnie wykluczającym się roszczeniom terytorialnym dwóch rywalizujących nacjonalizmów: palestyńskiego i izraelskiego.

Rozdział 1

Palestyna osmańska 1897–1917

Dnia 29 sierpnia 1897 r. Teodor Herzl zwołał pierwszy Kongres Syjonistyczny w Bazylei (Szwajcaria). Ponad 200 delegatów – większość z nich przybyła z Europy Wschodniej – zebrało się, by przedyskutować postulat stworzenia nowego państwa, w którym Żydzi stanowiliby większość obywateli. Jako dziennikarz pracujący w Paryżu w latach 90. XIX w., Herzl był świadkiem narastających nastrojów antysemickich wśród francuskich nacjonalistów. To doświadczenie utwierdziło go w przekonaniu, że nawet zasymilowany Żyd nigdy nie zostanie uznany w Europie za pełnoprawnego obywatela. W 1896 r. napisał książkę Der Judenstaad (pierwsze pol. tłum.: Państwo żydowskie. Poszukiwanie nowoczesnego rozwiązania kwestii żydowskiej, 1915), w której przedstawił, w jaki sposób powstanie państwa żydowskiego zakończy panujący w Europie antysemityzm. Ten cel nie był czymś nowym. Wezwania do utworzenia ojczyzny dla Żydów pojawiły się już po pogromach w Rosji na początku lat 80. XIX w. Wyjątkowym osiągnięciem programu bazylejskiego Herzla była powołana wtedy struktura organizacyjna, konieczna do wprowadzenia tego celu w życie. Delegaci utworzyli Światową Organizację Syjonistyczną jako stałe ciało koordynujące działania związane z tą sprawą. Syjonizm zdefiniowano jako „stworzenie ojczyzny dla narodu żydowskiego w Palestynie”.

Palestyna była już jednak zamieszkana. Wielu ludzi w Europie, którzy okrzyknęli syjonizm wielką i godną uwagi inicjatywą, wyobrażali sobie Palestynę jako pustą ziemię. Projekt bazylejski został ogłoszony w czasie wielkiego fermentu intelektualnego, wywołującego zaciekłe spory między liderami syjonizmu na temat jego świeckiego charakteru, zależności jego sukcesu od poparcia dyplomatycznego wielkich mocarstw i jego powiązań z żydowskim dziedzictwem przodków na ziemiach biblijnego Izraela, nazywanych Eretz Israel. Delegaci nie wykazali jednak większego zainteresowania wolą ówczesnych mieszkańców Palestyny, a ich krótkowzroczny tok rozumowania ujęty w sloganie „ziemia bez ludzi dla ludzi bez ziemi”, legł u podstaw konfliktu palestyńsko-izraelskiego. Gdyby Palestyna była rzeczywiście niezamieszkana, nie doszłoby do konfliktu, który trwa do dziś. Niektórzy żydowscy przywódcy mieli tego świadomość: na przykład Ahad Ha’am odwiedził Palestynę i zauważył, że „trudno jest znaleźć niezasiane pola”. Sformułował też prorocze ostrzeżenie: „gdy przyjdzie czas, że nasi ludzie będą osiedlać się w Palestynie, na mniejszą lub większą skalę, wyprą rdzennych mieszkańców, którzy tak łatwo nie oddadzą swojej ziemi”.

W tym rozdziale zostanie omówiony kontekst wydarzeń końca XIX i początku XX wieku, w którym dwie wyłaniające się narodowe wspólnoty – syjonistyczna i palestyńska – po raz pierwszy starły się na tle roszczeń do tego samego kawałka ziemi, niewiele większego od ówczesnej Walii (około 16 tys. km2). Określenie roku 1897 jako cezury początkowej konfliktu palestyńsko-izraelskiego jest bardzo istotne. Unaocznia to fakt, że korzeni tego stuletniego (a nawet dłuższego) konfliktu nie należy doszukiwać się w starożytnych czy religijnych sporach, a jego geneza nie jest bliskowschodnia czy europejska. Tak jak europejscy Żydzi reagowali na nacjonalistyczne nastroje wywołane warunkami powstałymi w XIX-wiecznej Europie, tak samo tożsamość rdzennych Palestyńczyków zmieniała się poprzez rosnącą świadomość konieczności oporu przeciw zagrożeniu stwarzanemu dla ich dziedzictwa przez syjonizm. W takim kontekście trzeba postrzegać wysiłki żydowskich imigrantów z Europy, którzy szukali skutecznych sposobów osiedlenia się w Palestynie, tworząc i rozwijając strategie, które będą miały wielki wpływ na przyszły kształt projektu syjonistycznego.

„Syjonizm polityczny” kontra „syjonizm pracy”

Jeśli nawet data Kongresu w Bazylei – rok 1897 – może być uznana za moment powstania spójnego programu politycznego, syjonizm nigdy nie był monolitem. Jego herzlowska koncepcja – inicjatywy przede wszystkim politycznej, związanej z międzynarodową dyplomacją – spotkała się z opozycją wielu grup. Pierwsze wyzwanie stanowiła grupa Żydów, którzy w dekadzie poprzedzającej I wojnę światową przestali liczyć na skuteczność rozmów dyplomatycznych i wyemigrowali do Palestyny. Nazywani powszechnie „syjonistami pracy”, podkreślali wartość działań osadniczych i ich wyższość nad negocjacjami międzynarodowymi. Kolejne wyzwanie pojawiło się w latach 20. XX w., kiedy Władimir Żabotyński założył ruch rewizjonistyczny, który jasno określił główny swój cel: zdobycie państwowości za pomocą siły militarnej.

Warto rozważyć szczegółowo role, jakie odegrali zwolennicy „syjonizmu politycznego” i „syjonizmu pracy”. Twierdzenie Herzla, że asymilacja w Europie jest niemożliwa, a Żydzi mogą być bezpieczni tylko we własnym państwie, było motywowane bardziej przez ówczesne ideologie narodowe niż przez tradycyjne związki religijne. Jego strategia polegała na zapewnieniu projektowi politycznego poparcia wielkich mocarstw i zaangażowania finansowego europejskiej diaspory żydowskiej. W rzeczywistości dostosowywał swój plan do ówczesnych europejskich inicjatyw kolonizacyjnych. Przedsięwzięcie na tak wielką skalę, jak zamorskie osadnictwo nakreślone w programie bazylejskim, nie mogło się udać, póki nie miało zapewnionej formalnej akceptacji wielkich mocarstw. Herzl poświęcił bardzo dużo czasu na organizowanie spotkań z decydentami w całej Europie (także z rosyjskim carem i osmańskim sułtanem), jednak nie przyniosły one żadnych konkretnych rezultatów. W 1903 r., zdeterminowany, by znaleźć bezpieczne schronienie żydowskim uchodźcom zagrożonym nową falą pogromów, Herzl był nawet gotowy rozważyć brytyjską propozycję kolonizacji ziem we wschodniej Afryce. Rozbiło to ruch syjonistyczny, zrażając tych jego członków, którzy dążyli do osiedlania się tylko w Palestynie. Koncepcja wschodnioafrykańska umarła wraz z Herzlem w 1904 r. Potem udało się znaleźć potężnego poplecznika, trzeba było na to czekać do wybuchu pierwszej wojny światowej, otwierającej nowe możliwości.

Tymczasem pojawiły się bardziej konkretne czynniki, które stały się fundamentem wspólnoty syjonistycznej na terytorium Palestyny. Do 1914 r. w Palestynie mieszkało około 85 tysięcy Żydów. Niemal 35 tysięcy z nich znajdowało się na jej terytorium w poprzedzających tę datę dekadach. Ten okres imigracji składał się z dwóch fal osadnictwa, nazywanych w języku hebrajskim aliyot (pojedyncza fala to alija). Koncepcja aliji (wstąpienia) jest podstawą syjonistycznej zasady, że państwo żydowskie ma być ojczyzną wszystkich Żydów na świecie: emigracja z Izraela jest określana słowem yerida, czyli występowanie. Warunki osadnictwa w Palestynie były niepewne, w związku z czym uczestnicy pierwszej aliji (1882–1903) doświadczyli poważnych trudności. Wielu osadników, po krótkim pobycie, wyjechało. Wspólnoty przetrwały głównie dzięki stosunkowo taniej arabskiej sile roboczej i pomocy finansowej zamożnych europejskich Żydów. Natomiast przybysze z drugiej, ważniejszej aliji (1904–1914) stopniowo angażowali się w tworzenie na terytorium Palestyny odrębnego społeczeństwa, zbudowanego na pracy samych Żydów. Między tymi dwiema grupami pojawiały się konflikty.

Główne wyzwanie dla „syjonistów pracy” z drugiej aliji stanowiło stworzenie przedsiębiorstw rolniczych, które byłyby wystarczająco rentowne i zapewniły odpowiednio wysoki poziom życia – tak by przyciągnąć kolejnych osadników z Europy Wschodniej. Rozwiązanie tej kwestii zajęło sporo czasu, udało się jednak to zrobić, co było kluczowe dla założenia państwa żydowskiego cztery dekady później. W swojej pracy Land, Labour, and the Origins of the Israeli-Palestinian Conflict 1882–1914 (Ziemia, praca igeneza konfliktu izraelsko-palestyńskiego 1882–1914) Gerszon Shafir opisał, jak konkurowanie z niżej opłacanymi rdzennymi robotnikami i chęć znalezienia pracy dla żydowskich imigrantów spowodowały, że liderzy drugiej aliji próbowali oddzielić społeczności i gospodarki arabskie oraz żydowskie. Z tej strategii wyrósł ruch kibucowy, program osadnictwa oparty na współpracy żydowskich imigrantów. „Podbój przez pracę”, czyli zastąpienie arabskich pracowników Żydami, był uzasadniany potrzebą wykreowania nowej, wspólnej żydowskiej tożsamości powiązanej z ziemią. Według syjonistycznego etosu narodowego, odzyskiwanie ziemi stanowiło sposób na odrzucenie doświadczeń z życia w diasporze. „Podbój przez pracę” był ściśle związany z ideą „podboju ziemi”. W celu nabycia – albo według quasi-religijnej terminologii używanej w tamtym czasie – „wybawienia” ziemi w Palestynie, podczas piątego Kongresu Syjonistycznego obradującego w Bazylei w 1901 r., utworzono Żydowski Fundusz Narodowy (ŻFN). Shafir w swej pracy przytoczył słowa Menachema Usyszkina, przewodniczącego ŻFN, propagatora wykupu ziem palestyńskich:

Żeby ustanowić autonomiczne funkcjonowanie żydowskich wspólnot – albo, mówiąc dokładniej, żydowskie państwo w Eretz Israel, konieczne jest przede wszystkim, by całość ziem, a przynajmniej ich większość, była własnością Żydów. Bez posiadania ziemi Eretz Israel nigdy nie będzie żydowski. Niezależnie od tego, ilu Żydów będzie mieszkało w miastach i wioskach, znajdą się oni w bardzo podobnej sytuacji jak w diasporze.

ŻNF negocjował wykup należącej do Arabów ziemi, która miała od tamtej pory być uznana za wyłącznie żydowską. Zasięg tych nabytków był ograniczony (częściowo wskutek restrykcji wprowadzonych przez rząd osmański), a idea uprawiania ziemi nie miała odzwierciedlenia w rzeczywistości, jako że większość przybyłych osiedlała się w miastach (do 1944 r. tylko niecałe 25% populacji mieszkało na wsi). Niemniej jednak wysiłki te ukształtowały przyszłość projektu syjonistycznego. Konieczność nabywania ziemi nie wzbudzała kontrowersji wśród osadników, trudniejsza była odpowiedź na pytanie, gdzie ją znaleźć. Przy jej szukaniu kierowano się raczej wartością gospodarczą terenu niż jego religijnym znaczeniem. Syjonistyczna potrzeba kupowania ziemi zdatnej do uprawy była kluczowa dla definiowania, a raczej redefiniowania, geograficznej lokalizacji Syjonu. Przede wszystkim obszary ważne w kontekście biblijnym, znane jako Judea i Samaria, leżące w większości na palestyńskich terenach górzystych, były pomijane, a uwagę skupiono na przybrzeżnych równinach i dolinach. Może to być w pewien sposób uzasadnione brakiem religijnego zainteresowania: np. Dawid Ben Gurion, przywódca drugiej aliji, umieścił centrum syjonistycznych działań zarówno politycznych, jak i gospodarczych w Tel Awiwie (Ben Gurion odwiedził Jerozolimę dopiero trzy lata po przyjeździe do Palestyny). Niektórzy z pierwszych osadników zajęli się rolnictwem, świadomie zrywając z życiem, jakie wiedli w diasporze. Najważniejszym powodem nabywania gruntów na równinach i w dolinach były jednak pobudki prawne i ekonomiczne. By poznać konsekwencje takiego stanu rzeczy, musimy skoncentrować się na osmańskiej Palestynie i zmieniającym się kontekście politycznym oraz społecznym, w którym „syjoniści pracy” chcieli zakładać swoje samowystarczalne osady.

Palestyna osmańska

Na stosunkowo małym i wąskim terytorium Palestyny występuje dużo gatunków gleb, stref klimatycznych, a także zróżnicowane ukształtowanie terenu. Patrząc na mapę fizyczną (ilustracje 1 i 2) można dostrzec, że kraj dzieli się topograficznie na dwie zasadnicze części: górzystą centralną, ciągnącą się od północy na południe oraz nadbrzeżne równiny i położone w głębi lądu doliny (a także duże obszary pustynne na południu). Na przełomie wieków to właśnie te czynniki geograficzne wpływały na rozwój palestyńskiego rolnictwa, w którym nie wykorzystywano najnowszych technologii. Na bogatych przybrzeżnych równinach i w północnych dolinach występowały żyzne gleby, wystarczająca ilość rocznych opadów i dobre warunki do transportu. To właśnie tam mogło się rozwijać rolnictwo.

1. Mapa rzeźby terenu

Wytwarzano różnorodne produkty, na które było duże zapotrzebowanie w Europie: np. pszenicę, jęczmień i kukurydzę – ale najsłynniejszym produktem eksportowym były łatwe do przewożenia pomarańcze z Jafy, charakteryzujące się soczystością i cienką skórką.

2. Przekrój poprzeczny rzeźby terenu

Na rynkach europejskich na przełomie wieków XIX i XX występował duży popyt na owoce cytrusowe, a wysokie zyski skłaniały do inwestycji w systemy irygacyjne. Opłacało się czekać, by młode sadzonki zaczęły rodzić owoce. Wprowadzenie silnika spalinowego w roku 1897 pozwoliło właścicielom sadów zdobyć większy dostęp do podziemnych warstw wodonośnych. Areał uprawy cytrusów znacznie się powiększył.

Mimo dobrych warunków dla rozwoju rolnictwa stosunkowa słabość centralnych władz osmańskich i wzmożone kontrole policyjne na początku wieku XX sprawiły, że większość wiejskiej populacji palestyńskiej zamieszkiwała bezpieczniejsze górzyste tereny. Czasem ważniejsza od dostępu do wody i zdatnych do uprawy gleb była potrzeba ochrony przed atakami, np. podczas najazdów plemion beduińskich. Branie pod uwagę tych dwóch czynników okazało się szczególnie istotne jeszcze na początku wieku XIX, kiedy to władze Imperium Osmańskiego nie były w stanie zapewnić podstawowej infrastruktury potrzebnej rolnikom, by mogli oni zwiększyć swój nakład pracy i kapitału. W związku z tym uprawa ziemi była uzależniona bardziej od zmiennego poziomu bezpieczeństwa niż od warunków geograficznych i klimatycznych. Chociaż rolnictwo wciąż istniało na przybrzeżnych równinach, w przylegających do pasm górskich satelickich wioskach zwanych khirbeh,w Palestynie można było w tym czasie zaobserwować zmniejszanie się areału ziem uprawnych.

Obszary, które znajdowały się w owym czasie poza kontrolą osmańskiego rządu, były zdominowane przez rywalizujące ze sobą lokalne zamożne rody, z których każdy dysponował własnym, niezależnym zapleczem politycznym. Rząd nie mógł efektywnie zarządzać tymi terenami bez współpracy wspomnianych rodzin, potrzebował jej choćby do zbierania podatków. W zamian za to lokalni możnowładcy oczekiwali od władz centralnych spełniania próśb swoich popleczników. Chociaż stronnictwa możnowładców rywalizowały ze sobą, to były zarazem dla rządu efektywnymi pośrednikami.

Te relacje uległy zasadniczym zmianom w połowie XIX w., w wyniku czego rozpoczęły się migracje ludności palestyńskiej z gór na zachodnie równiny i do dolin. Było to spowodowane przede wszystkim zasadniczymi reformami administracyjnymi (Tanzimat), przeprowadzonymi przez rząd osmański, oraz włączeniem się Imperium w rozwijającą się dynamicznie gospodarkę światową.