Jaskinie Pitalkhora ebook

Wstęp

Jaskinie Pitalkhora leżą poza popularnymi trasami turystycznymi i nie są przez to zbyt licznie odwiedzanym miejscem. Nie jest to spowodowane ich mniejszą atrakcyjnością, gdyż pod tym względem dorównują, jeśli nie przewyższają, jaskiniom buddyjskim w Adżancie, czy Ellorze. Leżą jednak w dość trudnym i mniej dostępnym terenie, przez co wyprawa do nich staje się dość skomplikowaną wycieczką.

Z drugiej strony jaskinie Pitalkhora nie zapewnią atrakcji przypadkowemu turyście, gdyż nie powalają rozmachem hinduskiej świątyni Kailaszy w Ellorze. Natomiast dla badacza buddyzmu i zapalonego historyka kompleks Pitalkhora zdecydowanie będzie perłą w koronie świątynnych jaskiń, porównywalną z podziemną świątynią Hypogeum na Malcie. Jest to bowiem jeden z najstarszych reliktów buddyzmu, dodatkowo jako odkryty dość niedawno, zachowującym całą masę materiału badawczego, pozwalającego lepiej przyjrzeć się zamierzchłej epoce oraz poznać cechy pierwotnego buddyzmu. Buddyzmu niezwykle bliskiego czasom cesarza Aśoki, który z niepozornego wówczas ruchu stworzył potężną religię, rozlewającą się później po całym świecie. Badania archeologiczne wskazują związek buddyzmu z kulturą grecką i rzymską, co rzuca nowe światło na rozumienie tworzenia się religii, choćby takich jak chrześcijaństwo. W książce tej jednak nie są wysuwane żadne tezy, nie są też podejmowane badania powinowactwa religii i kultur. Zestawionych zostało ze sobą po prostu kilka źródeł o typowo badawczym charakterze. Oprócz opisu jaskiń, który jest mimo wszystko dość pobieżny, zamieszczone zostały tutaj także informacje na temat obiektów znalezionych podczas wykopalisk, a które mogą rzucić nieco więcej światła na ówczesne czasy osobie zajmującej się studiami antropologicznymi lub teologicznymi. Nie będzie to więc lektura interesująca dla laika, lecz, co warto zaznaczyć, jest to pierwszy wydany przewodnik po jaskiniach Pitalkhora i jedyne tak obszerne opracowanie na świecie. Należy się przeto cieszyć, że praca jako pierwsza powstała w języku polskim.

Ćaitja i wihāra

Zanim przejdziemy dalej, warto się zapoznać z terminologią używaną do opisywania buddyjskich i nie tylko buddyjskich obiektów architektonicznych. Ćaitja (ang. chaitya), czaitja, hol lub sala ćaitja, ćaitja-griha odnoszą się do świątyni, sanktuarium lub sali modlitewnej w religiach indyjskich. Termin ten najczęściej występuje w buddyzmie, gdzie oznacza przestrzeń ze stūpą i zaokrągloną absydą na końcu naprzeciwko wejścia oraz wysokim dachem o zaokrąglonym profilu. Ściśle mówiąc, ćaitja jest samą stūpą, a indyjskie budynki są salami ćaitji, ale tego rozróżnienia często się nie wprowadza. Poza Indiami termin ten jest używany przez buddystów do określania lokalnych stylów niewielkich zabytków podobnych do stūp w Nepalu, Kambodży, Indonezji i innych krajach. W tekstach historycznych dżinizmu i hinduizmu, w tym dotyczących architektury, ćaitja odnosi się do świątyni, sanktuarium lub dowolnej budowli sakralnej.

Większość wczesnych przykładów ćaitji, które przetrwały do naszych czasów, to indyjska architektura skalna. Uczeni zgadzają się, że standardowa forma nawiązuje do tradycji wolno stojących hal wykonanych z drewna i innych materiałów roślinnych, z których żadna nie przetrwała. Zakrzywione żebrowane sufity imitują konstrukcję drewnianą. We wcześniejszych zastosowaniach drewno używano dekoracyjnie, a drewniane dachy dodawano do kamiennych dachów. W jaskiniach Bhadża i w „Wielkiej Ćaitji” w jaskiniach Karla zachowały się oryginalne drewniane żebra; gdzie indziej ślady na suficie wskazują, gdzie kiedyś były umiejscowione. Później żebra te zostały wycięte w skale. Często do konstrukcji kamiennych dodawano elementy z drewna, takie jak parawany, ganki i balkony. Zachowane przykłady są podobne do siebie w szerokim kontekście, choć projekt ewoluował na przestrzeni wieków.

Salechaitji są wysokie i długie, ale raczej wąskie. Na przeciwległym końcu stoi stūpa, na której skupia się kult. Parikrama, akt okrążania lub chodzenia na około stūpy, był ważnym rytuałem i buddyjską praktyką, więc zawsze zostawione jest na to miejsce. Koniec sali jest więc zaokrąglony, podobnie jak absyda w architekturze zachodniej. Wzdłuż bocznych ścian ciągną się zawsze kolumny prowadzące do początku zakrzywionego sklepienia, oraz przejście za kolumnami, tworząc nawy boczne i nawę centralną, umożliwiając rytualne okrążenie lub pradachszinę — bezpośrednio wokół stūpy lub wokół przejścia za kolumnami. Na zewnątrz znajduje się weranda, często bardzo bogato zdobiona, o stosunkowo niskim wejściu, a nad nią często galeria. Jedyne naturalne światło, poza wpadającego wąskim wejściem, pochodzi z dużego okna w kształcie podkowy nad werandą, odbijającego się echem od łuku wewnątrz dachu. Ogólny efekt jest zaskakująco podobny do mniejszych kościołów chrześcijańskich z okresu wczesnego średniowiecza, chociaż wczesne ćaitje istniały już wiele wieków wcześniej.

Ćaitje pojawiają się w tych samych miejscach, co wihāra — mocno kontrastujący budynek z prostokątnym holem centralnym o niskim sklepieniu i z małymi celami wychodzącymi często na wszystkie strony. Często wihāry także posiadają niewielką świątynię ustawioną z tyłu pośrodku tylnej ściany, zawierającą we wczesnych okresach stūpę lub w późniejszych posąg Buddy. Wihāra była kluczowym budynkiem w buddyjskich kompleksach klasztornych, służąc w celach mieszkalnych, do studiowania i modlitw. Typowe duże kompleksy zawierają kilka wihār na każdą ćaitję.

Słowo „ćaitja” pochodzi od sanskryckiego cita lub ci, co oznacza „stertę”, termin określający kopiec, cokół lub stos pogrzebowy. Jest to jakaś święta konstrukcja i nabiera różnych, bardziej szczegółowych znaczeń w różnych regionach, w tym na przykład „ćaitjawṛkṣa” dla świętego drzewa.

Według K.L. Chanchreek we wczesnej literaturze dżinijskiej, ćaitja oznaczaadźatany lub świątynie, w których przebywali mnisi. Termin oznaczał także miejsce, w którym został umieszczony w świątyni posąg Mahawiry, ale ogólnie ćaitja symbolizowała każdą świątynię. W niektórych tekstachćaitje są określane jakoarhat-ćaitja lub dżina-ćaitja, co oznacza świątynie dla Arhatów lub Dżinów.

Słowo ćaitja pojawia się także w wedyjskiej literaturze hinduizmu. We wczesnej literaturze buddyjskiej i hinduskiej ćaitja to każdy „wzniesiony pomnik” lub „święte drzewo”, pod którym można się spotkać lub medytować. Jan Gonda i inni uczeni twierdzą, że znaczenie ćaitji w tekstach hinduskich różni się w zależności od kontekstu i ma ogólne znaczenie jako każde „święte miejsce”, “miejscu kultu”, „miejsce pamięci” lub jako „sanktuarium” dla ludzi, szczególnie występując w sutrach Grhya. Według Roberta E. Buswella i Donalda S. Lopeza, oboje są profesorami studiów buddyjskich, termin ćaitja w sanskrycie oznacza „tumulus, sanktuarium lub świątynię”, zarówno w kontekście buddyjskim, jak i nie-buddyjskim.

Natomiast “okno czatja”, gawaksza (sanskrytgawākṣa) lub czandraśala jest łukiem wokół dużego okna nad wejściem. Forma ta często jest kopiowana jako mały motyw dekoracyjny, a adoptowane wersje nadal występują w dekoracji hinduskiej i dżinijskiej jeszcze długo po tym, jak przestały istnieć sale ćaitja zbudowane przez buddystów. W takich przypadkach może występować jako skomplikowana rama, rozciągająca się dość szeroko, wokół okrągłego lub półkolistego medalionu, który może zawierać rzeźbę postaci lub samą jej głowę. Wcześniejszy etap występuje tutaj przy wejściu do jaskini 19 w jaskiniach Adźanta, gdzie cztery poziome strefy dekoracji wykorzystują powtarzające się motywy łuku (okien) ćaitja na prostym skądinąd pasie (dwa na wystającym ganku i dwa powyżej). Wewnątrz każdego takiego łuku znajduje się głowa. Późniejsze przedstawienia okien ćaitja można także spotkać w architekturze hinduskiej w Indiach południowych kompleksu Mahabalipuram.

Najwcześniejsze zachowane przestrzenie porównywalne z salą ćaitja pochodzą z III wieku p.n.e. Są to wykopane w skale jaskinie Barabar (Jaskinia Lomas Riszi i Jaskinia Sudama), wykute podczas panowania Aśoki przez, lub dla, adźiwaków, nie-buddyjskiej grupy religijnej i filozoficznej tamtego okresu. Według wielu uczonych stały się one „prototypem buddyjskich jaskiń zachodniego Dekanu”, szczególnie hal ćaitja wykuwanych między II w. p.n.e. a II w. n.e.

Wczesnećaitje oznaczały tylkostūpę z miejscem, w którym mnisi mogli oddawać się zbiorowemu kultowi. Odzwierciedlały one jedną z pierwotnych różnic między wczesnym buddyzmem a hinduizmem, przy czym buddyzm faworyzuje kult kongregacyjny w przeciwieństwie do indywidualnego podejścia hinduizmu. Wczesne groty ćaitja zostały wycięte w skałach jako jaskinie. Służyły one jako symbol i miejsce zbiorowego życia w Sandze (uposatha). Według nauczania Buddy mnisi nie mogli mieszkać pomiędzy osobami świeckimi; powinni adaptować w celach mieszkalnych naturę, w tym jaskinie. Koncepcja ta pierwotnie była wspólna z dżinijską, dopiero z biegiem czasu reguła uległa rozluźnieniu.

Najwcześniejsze ćaitje, podobne do tych wolno stojących, składały się z wewnętrznej okrągłej komory z filarami, tworzącymi okrągłą ścieżkę wokół stūpy i zewnętrznej prostokątnej sali dla zgromadzenia wiernych. Z biegiem czasu ściana oddzielająca stūpę od sali została usunięta, aby stworzyć apsydalną salę z kolumnadą wokół nawy i stūpy.

Ćaitja w jaskiniach Bhadża jest prawdopodobnie najwcześniejszą zachowaną salą ćaitji, zbudowaną w II wieku p.n.e. Składa się z apsydalnej sali ze stūpą. Kolumny nachylają się do wewnątrz, naśladując drewniane belki, które byłyby strukturalnie konieczne do podtrzymania dachu. Sufit jest sklepiony kolebkowo ze starymi drewnianymi żebrami. Ściany są polerowane w stylu mauretańskim. Przed stūpą stała kiedyś wielka drewniana fasada, teraz całkowicie nieistniejąca. Duże okno w kształcie podkowy, okno ćaitja, ustawiono nad łukowatymi drzwiami, a cały obszar portyku został wyrzeźbiony, aby naśladować wielokondygnacyjny budynek z balkonami i oknami oraz rzeźbionymi mężczyznami i kobietami, którzy obserwowali scenę poniżej. To tworzyło złudzenie starożytnej indyjskiej rezydencji.

W Bhadża, podobnie jak w innych ćaitjach, wejście miało funkcję rozgraniczania sacrum od profanum. Stojąca na końcu korytarza stūpa stawała się niewidoczna na zewnątrz. W tym kontekście w I wieku n.e. za sprawą pojawienia się tradycji mahājāny wcześniejsze czczenie stūpy zmieniło się w oddawanie czci wizerunkowi Gautama Buddy. Ćaitja stawała się już później zwykle częścią kompleksu klasztornego, wihāry.

Najważniejsze z wykutych w skale kompleksów to jaskinie Karla, jaskinie Adźanta, jaskinie Ellora, jaskinie Udajagiri i Khandagiri, jaskinie Aurangabad i jaskinie Pandawleni. Wiele filarów ma głowice, często z rzeźbami klęczącego słonia osadzonymi na podstawach w kształcie dzwonu.

Zachowało się wiele wolno stojących hal ćaitja zbudowanych z trwałych materiałów (kamień lub cegła). Najwcześniejsze z nich powstały mniej więcej w tym samym czasie, co najwcześniejsze jaskinie wykute w skale. Istnieją również ruiny i prace ziemne, takie jak okrągłej formy z III wieku p.n.e. Świątynia Bairata, w której centralna stūpa została otoczona 27 ośmiokątnymi drewnianymi filarami, a następnie zamknięta w okrągłym ceglanym murze, tworząc okrągłą ścieżkę procesyjną wokół stūpy.

Apsydalna budowla w Sanczi również została datowana, przynajmniej częściowo, na III wiek p.n.e. Tak zwana Świątynia nr 40 jest jednym z pierwszych przykładów wolno stojącej świątyni w Indiach. Świątynia ta zawiera pozostałości z trzech różnych okresów. Najwcześniejszy okres datuje się na epokę mauryjską (322—185 r p.n.e), co prawdopodobnie czyni ją współczesną Wielkiej Stūpy. Inskrypcja w niej sugeruje nawet, że mogłs zostać pozostawiony na rozkaz Bindusary, ojca Aśoki. Oryginalna świątynia z III wieku p.n.e. została zbudowana na wysokiej prostokątnej kamiennej platformie o wymiarach 26,52x14x3,35 m, z dwoma biegami schodów na wschód i zachód. Świątynia była apsydalną salą, prawdopodobnie wykonaną z drewna. Została spalona gdzieś w II wieku p.n.e. Później platforma została powiększona do 41,76x27,74 metra i ponownie wykorzystana do wzniesienia hali z pięćdziesięcioma kolumnami (5x10), z których obecnie pozostały tylko kikuty. Właśnie niektóre z tych filarów mają napisy z II wieku p.n.e.

Innym wczesnym przykładem wolno stojącej ćaitji jest świątynia Trivikrama, zwana także „świątynią Ter”, która jest obecnie świątynią hinduską w mieście Ter (stan Maharasztra). Początkowo była wolno stojącą apsydalną strukturą, która jest charakterystyczna dla wczesnych buddyjskich apsydalnych konstrukcji ćaitja-griha. Konstrukcja ta nadal wciąż stoi, ale obecnie znajduje się z tyłu budynku, ponieważ prawdopodobnie została ona dodana do płaskiego zadaszenia mandapy z VI wieku n.e., kiedy świątynię przekształcono w świątynię hinduską.

Najwyraźniej ostatnią wykutą w skale halą ćaitja była Jaskinia 10 w Ellorze. Wybudowano ją w pierwszej połowie VII w. W tym czasie rolę sali ćaitja zastąpiła wihāra, która rozwinęła teraz sale świątynne z wizerunkami Buddy (łatwo dodając je do starszych, istniejących już obiektów) i w dużej mierze przejęła ich funkcję dla zgromadzeń. Sama stūpa została zastąpiona wizerunkiem Buddy, a w jaskini 10, podobnie jak w innych późnych ćaitjach (na przykład jaskini 26 w Adźancie), duży siedzący Budda zajmuje przód stūpy. Poza tym forma wnętrza niewiele różni się od wcześniejszych obiektów sprzed kilku stuleci. Jednakże forma okien na zewnątrz bardzo się zmieniła, prawie całkowicie porzucając imitację drewnianej architektury i pokazując dekoracyjną obróbkę szerokiej obwódki łuku ćaitji, który miał być ważnym stylem dekoracyjnym świątyń.

Natomiast jednym z ostatnich przykładów wolno stojącej świątyni ćaitja może być pochodząca z VII lub VIII wieku świątynia Durgi w Aihole.

Często zwracana jest także uwaga na duże podobieństwo pomiędzy ćaitją a tradycyjnymi chatami, które wciąż budują mieszkańcy Toda ze wzgórz Nilgiri. Są to prymitywne chaty zbudowane z wikliny do produkcji dachów giętej w kształcie łuku, ale modele ćaitji były prawdopodobnie większymi i znacznie bardziej wyrafinowanymi konstrukcjami.

Istnieje także wyraźne podobieństwo grobowców z Azji Mniejszej pochodzących z IV wieku p.n.e., takich jak grób Pajawa, który zbudowany został według indyjskiego projektu architektonicznego ćaitji. Sugeruje to, że projekty licyjskich skalnych grobowców podróżowały do Indii lub że obie tradycje wywodzą się ze wspólnego źródła.

Na początku James Fergusson w „Illustrated Handbook of Architecture”, opisując bardzo postępową ewolucję od architektury drewnianej do architektury kamiennej w różnych starożytnych cywilizacjach, skomentował, że „w Indiach forma i konstrukcja starszych świątyń buddyjskich przypomina szczególnie te przykłady z Licji”. Ananda Coomaraswamy i inni zauważyli również, że „licjańskie wykute w monolitach grobowce w Pinara i Xanthos na południowym wybrzeżu Azji Mniejszej przedstawiają pewną analogię do wczesnych indyjskich wykutych w skale grot ćaitja”, jednego z wielu wspólnych elementów pomiędzy sztuką wczesnych Indusów i zachodnich Azjatów.

Grobowce w Licyjsku, datowane na IV wiek p.n.e., są albo wolno stojącymi, albo wyciętymi w skale sarkofagami ze sklepieniem kolebkowym, umieszczonymi na wysokiej podstawie, z elementami architektonicznymi wykutymi w kamieniu, aby imitować drewniane konstrukcje. Istnieje wiele rzeźbionych odpowiedników takich wolno stojących konstrukcji. Jeden z wolno stojących grobowców, grób Pajawy, arystokratki z Xanthos, datowany na 375—360 r p.n.e., jest eksponowany w Muzeum Brytyjskim. Wpływy greckie i perskie można zobaczyć w płaskorzeźbach na sarkofagu. Podobieństwa konstrukcyjne z indyjskimi ćaitjami, aż do wielu detali architektonicznych, takich jak „ta sama spiczasta forma dachu z grzbietem”, są dalej rozwijane w świątyniach jaskiniowych w Indiach. Fergusson zasugerował „indyjskie połączenie” i jakąś formę transferu kulturowego przez Imperium Achemenidów. Ogólnie rzecz biorąc, starożytne przeniesienie licyjskich projektów wykutych w skale zabytków do Indii uważa się za całkiem prawdopodobne.

Antropolog David Napier zaproponował natomiast przeciwną zależność, twierdząc, że grobowiec Pajawy był potomkiem starożytnego stylu południowoazjatyckiego i że człowiek o imieniu „Pajawa” mógł być rzeczywiście Hinduso-Grekiem o imieniu „Pallawa”.

Hīnajāna i mahājāna

Zanim przejdziemy do omówienia jaskiń, warto zapoznać się z chronologią tradycji buddyjskich. Jaskinie Pitalkhora wykute zostały w okresie hīnajāny, czyli wczesnego buddyzmu, natomiast użytkowanie grot w okresie późniejszym pozostawiło na ścianach szereg malowideł wiązanych z tradycją mahājāny.

Terminologia

„Hīnajāna” jest sanskryckim terminem dosłownie oznaczającym mały (niższego rzędu), wadliwy pojazd. Niektórzy tłumaczą to też jako „mniejszy pojazd”. Termin ten został zastosowany do Śrawakajany, buddyjskiej ścieżki, w której śrawaka (praktykant) chciał zostać arhantem. Termin ten pojawił się około pierwszego lub drugiego wieku n.e. wraz tradycją mahājāny. Hīnajāna często była kontrastowana z mahājāną, co oznacza „wielki (lepszy, wyższego rzędu) pojazd”.

W 1950 r. Światowy Sobór Buddyjski oświadczył, że terminu hīnajāna nie należy używać w odniesieniu do żadnej istniejącej obecnie formy buddyzmu. Określenie to było szeroko stosowane przez zachodnich uczonych, aby objąć „najwcześniejszy system doktryny buddyjskiej”, jak to ujął sanskrycko-angielski słownik Moniera-Williamsa. Współczesne studium buddyjskie zdezaktualizowało termin pejoratywny i zamiast tego w odniesieniu do wczesnych szkół buddyjskich używa terminu: buddyzm nikaja.

Określenie hīnajāna było również używane jako synonim therawādy, która jest główną tradycją buddyzmu na Sri Lance i w Azji Południowo-Wschodniej; jest to jednak uważane za niedokładne i obraźliwe. Robert Thurman pisze: „Buddyzm nikaja jest nazwą profesora Masatoshi Nagatomi z Uniwersytetu Harvarda, który zaproponował mi ją jako użycie w odniesieniu do osiemnastu szkół buddyzmu indyjskiego, aby uniknąć terminu „buddyzm hīnajāny, który niektórzy członkowie tradycji therawāda uważają za obraźliwy.”

Słowo hīnajāna składa się z członu hīna („mały”, „biedny”, „gorszy”, „porzucony”, „wadliwy”) i jāna („pojazd”), gdzie „pojazd” oznacza „drogę do oświecenia”. Natomiast słownik języka Pali z Pali Text Society (1921–25 r.) definiuje hīnę jeszcze mocniej, z semantycznym polem obejmującym „biednych, nieszczęśliwych, podłych, upadłych, godnych pogardy” i „nikczemnych”.

Według Jana Nattiera najprawdopodobniej termin hīnajāna jest późniejszy niż termin mahājāna i został dodany dopiero w późniejszym okresie z powodu antagonizmu i konfliktu między ideałami bodhisattwy i śrawaki. Rozgraniczenie rozpoczęło się od określenia bodhisattwajana — „pojazd bodhisattwy”, który otrzymał epitet mahājāna — „wielki pojazd”. Dopiero później, gdy postawy wobec nauk bodhisattwy stały się bardziej krytyczne, został utworzony termin hīnajāna