Indie. Zarys historii ebook

Michel Boivin

INDIE

Zarys historii

Przekład z języka francuskiego:

Iwona Badowska

WARSZAWA 2011

Tytuł oryginału:

Histoire de l’Inde

Copyright © Presse Universitaires de France

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2011

Opracowanie naukowe:

prof. Marek Mejor

Opracowanie redakcyjne i korekta:

Anna Witek

Skład i łamanie:

Ewa Majewska

Projekt okładki:

Anna Gogolewska

Konwersja do EPUB/MOBI:

http://www.gigaproject.pl/epuby

Zdjęcie na okładce © selimaksan/iStockphoto.com

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Nakład: 1000 egz.

Objętość: 7 ark. wyd.

ISBN: 978-83-8002-977-4

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00-112 Warszawa,

ul. Bagno 3/218

tel./faks: 22 620 87 03

e-mail:[email protected]

http://www.dialog.edu.com.pl

Przedmowa

Stało się już tradycją, że na początku kolejnej książki z tej seriiautor przedstawia trudności związane z zadaniem, którego się podjął. W przypadku historii Indii taka uwaga jest szczególnie na miejscu. Dowodem może być niewielka liczba aktualnie dostępnych opracowań syntetycznych w języku francuskim. Zresztą, uznana specjalistka w dziedzinie indologii określiłaniegdyś takie zamierzenie jako „szaleństwo”1. Intencją mojej wstępnej uwagi jest przede wszystkim usprawiedliwienie ewentualnych niedostatków niniejszego opracowania. Jego głównym celem jest wprowadzenie do historii Indii i zachęta do podjęcia badań na ten temat.

Jak wygląda we Francji stan badań z dziedziny indologii? Francja odegrała przecież rolę prekursora w poznawaniu Indii. Pionierem studiów indyjskich był Francuz, Antoine Hyacinthe Anquetil-Duperron (1731–1805), który po pobycie w Indiach opublikował w 1776 roku pierwszy europejski przekład tekstu upaniszadów (upaniṣad) na język francuski. Pierwszą katedrę sanskrytu utworzono w Collège de France w 1814 roku.Nieco później, w latach 1840–1847 ukazały się trzy kolejne tomy przekładu Bhagawatapurany (Bhāgavata Purāṇa) dokonanego przez Eugène’a Burnoufa (1801–1852). Warto odnotować, że Société Asiatique, a także Collège de France, École pratique des hautes études, École des hautes études en sciences sociales tudzież Université Paris III czy Paris X (Nanterre) – to główne ośrodki rozwoju studiów indyjskich.

Od czasu pierwszego wydania w 1996 roku tego skromnego opracowania badania nad Indiami i południową Azją były kontynuowane. Wypada tu zaznaczyć wyraźny wzrost liczby publikacji poświęconych państwu liczącemu pod koniec ostatniego tysiąclecia ponad miliard mieszkańców, którego wspaniała cywilizacja, sięgająca trzeciego tysiąclecia p.n.e., należy do najstarszych na świecie. Warto też zasygnalizować, że Indie są jedynym krajem Trzeciego Świata, gdzie ustrój demokracji świeckiej trwa nieprzerwanie od momentu odzyskania niepodległości w 1947 roku.

Relacje między Indiami a Francją datują się od dawnych czasów. Francuzi osiedlili się na terenie Indii w Pondichéry już w 1674 roku, co stanowi początek ich obecności w tym kraju trwającej dwieście osiemdziesiąt dwa lata2. Pomimo że ta obecność skurczyła się wkrótce do posiadłości tylko pięciu terytoriów: Pondichéry, Mahé, Yanaon, Karikal i Chandernagor, to dopiero w 1956 roku te sławne „kantory” francuskie zostały przyłączone w sposób pokojowy do młodej republiki indyjskiej. W tym momencie dziejowym ludność zamieszkująca te terytoria mogła dokonać wyboru obywatelstwa, francuskiego lub indyjskiego. W rezultacie wiele tysięcy ludzi wybrało obywatelstwo francuskie. Fenomen indyjski nie ograniczał się tylko do republiki indyjskiej czysubkontynentu indyjskiego. Nie mówiąc już o wpływach historycznych w Azji południowo-wschodniej, duża liczba ludności o pochodzeniu indyjskim znalazła się na terytoriach francuskich – zwłaszcza na wyspie Reunion3, ale również w Afryce wschodniej, na Antylach i na Pacyfiku. Fenomen indyjski jest znaczący z uwagi na swoją różnorodność iprzejawia się aktualnie na całym świecie.

Najstarsze okresy Indii są bardzo trudne do odtworzenia, ponieważ bramiński punkt widzenia, narzucony całemu społeczeństwu, był ahistoryczny. Dlatego też, pomimo bogatych wykopalisk archeologicznych, wyznaczenie dokładnych granic tych okresów nastręcza sporo trudności. A zatem, oprócz cennej pomocy archeologów, musimy koniecznie odwoływać się do historyków grecko-rzymskich bądź chińskich w celu potwierdzenia źródeł bramińskich, buddyjskich i dżinijskich. Cywilizacja starożytnych Indii jest dobrze znana we Francji dzięki specjalistycznym opracowaniom wybitnych uczonych z École française d‘Éxtrême-Orient4.

W ostatnich latach wzrosła wyraźnie liczba publikacji na temat Indii i Azji Południowej opracowanych we Francji. Są to zarówno prace naukowe, jak i publikacje przeznaczone dla szerszego kręgu odbiorców (por. Bibliografia). Biorąc pod uwagę, że jednym z głównych celów niniejszego zarysu historycznego jest ułatwienie czytelnikom zrozumienia fenomenu indyjskiego, jaki dokonuje się w naszych czasach, istotną sprawą staje się też przybliżenie okresów najnowszej historii Indii.

Uwagi wstępne

Kwestia transkrypcji terminów wschodnich nie została tu przedstawiona w sposób ściśle naukowy5. Takie ujęcie tematu byłoby zbyt skomplikowane w odniesieniu do dydaktycznego charakteru tego opracowania. Niemniej, w celu poprawnego odczytania niektórych terminów, wypada podać, zwłaszcza czytelnikowi nieobeznanemu z językami wschodnimi, kilka wskazówek:

W tym miejscu chciałbym też podziękować pp. Rémiemu Hafizowi, Xavierowi Iqbâlowi i Juliette Marîam Tâj za wnikliwe przejrzenie rękopisu mojej pracy.

Rozdział I INDIE STAROŻYTNE

I. Okres prehistoryczny

1. Cywilizacja doliny Indusu. – Ta cywilizacja rozprzestrzeniła się na ogromnym terytorium obejmującym całą dolinę Indusu oraz część Gudżaratu. Istniały też osady na terenie obecnego Iranu i na granicy afgańsko-uzbeckiej. Jedną z najbardziej wyrazistych cech tej cywilizacji stanowi jednolitość kultury materialnej. Dwa główne miasta, Mohendżo Daro i Harappa składały się z dwóch części: miasta górnego, czyli cytadeli, oraz miasta dolnego. W Mohendżo Daro, najlepiej zachowanym z miast, odkryto na terenie cytadeli „wielką łaźnię”, prostokątny basen otoczony galeriami. Dwa symetryczne biegi schodów prowadziły do basenu, którego szczelność zapewniały cegły spojone bituminem. Woda dopływała z pobliskiej studni, a odpływ ścieków uchodził kanałem o wysoko podpartym sklepieniu1.

Miasto dolne odznaczało się regularnym układem ulic o kierunku północ-południe i wschód-zachód oraz zwartą zabudową. W strefie rezydencjonalnej domy różniły się

wielkością powierzchni od 50 do 120 m2. Na piętro prowadziły schody wewnętrzne. Niektóre domy miały własne studnie, inne były zaopatrywane przez studnie publiczne. Domybyły wyposażone w łazienki, skąd zużytą wodę odprowadzano rynnami do ścieków rynsztokowych na ulicy.

Żadnego z budynków w Mohendżo Daro czy w Harappie nie można uznać za świątynię lub pałac. Żadne ślady nie wskazują na dominację klasy królów czy kapłanów. Najczęściej spotykany w książkach wizerunek przedstawia brodatego mężczyznę z włosami uczesanymi z przedziałkiem, ubranego w szatę ozdobioną motywami trefli. Ta statuetka uznawana jest – bez podania przekonywującego argumentu – za wyobrażenie króla-kapłana Mohendżo Daro.

Odkryto również liczne pieczęcie ze steatytu, z czego ponad 1200 w samym Mohendżo Daro. Te pieczęcie opatrzone są krótką inskrypcją wykonaną pismem piktograficznym złożonym z ok. 450 znaków. Pismo to nie zostało jednoznacznie odczytane do dnia dzisiejszego, zakłada się jednak, że reprezentuje ono język predrawidyjski2. Jedna z pieczęci przedstawia mężczyznę siedzącego w pozycji jogina, w otoczeniu zwierząt, co zostało zinterpretowane jako wyobrażenie jakiegoś proto-Śiwy jako „pana zwierząt” (paśupati).

Niektóre budowle zdają się świadczyć o znaczeniu aktywności gospodarczej. Wyroby ceramiczne mają charakter użytkowy. Styl zdobienia naczyń jest stereotypowy. Terakotowe figurki są za to bardziej zróżnicowane: niektóre przedstawiają kobiety w trakcie porodu albo wykonujące czynności domowe. Odkryto tysiące figurek byków zaprzężonych do wozów. Metal używany był do wyrobu oręża, a także do wytwarzania przedmiotów codziennego użytku (brzytwa). Najbardziej znana figurka z brązu pochodząca z Mohendżo Daro przedstawia tancerkę, niewątpliwie jednak jest to wizerunek prostytutki świątynnej. Z braku dokumentów trudno jest poznać podstawy ekonomiczne i handlowe cywilizacji Indusu. Dane paleobotaniczne pozwalają stwierdzić, że w okresie neolitycznym występują ślady roślin zbożowych – pszenicy i jęczmienia. Później, w drugim tysiącleciu, przeważają nowe gatunki, takie jak ryż, sorgo i proso.

Kres cywilizacji doliny Indusu, który nastąpił ok. 1800 roku p.n.e.,był przypuszczalnie spowodowany najazdem plemion z północnego zachodu, co uznaje się za pierwszą falę napływu Ariów. Badania prowadzone w Azji Centralnej udowodniły, że między tymi obszarami geograficznymi nawiązały się silne kontakty. O ile kultura harappańska wywarła duży wpływ na regiony położone między Azją Centralną a równiną Gangesu, o tyle pozostaje sprawą dyskusyjną, czy ona sama ulegała wpływowi kultur tych obszarów. Na przykład, gospodarka w dolinie Indusu, polegająca na uprawie zbóż ozimych i nawadnianiu gleby przez wylewy rzeki, mogła zostać stopniowo zmieniona przez wprowadzenie ryżu, który wymagał innych technik irygacyjnych, czy sorga, które potrzebuje rozległych terenów. Cywilizacja Indusu ukształtowana w ciągłości tradycji wiosek Beludżystanu ustąpiła w ten sposób miejsca specyfice regionów.

2. Ekspansja Ariów, okres wedyjski. – Najstarszym źródłem literatury indyjskiej jest Rygweda (Ṛgveda), ułożona w sanskrycie3, powstała w 2. połowie II tysiąclecia. Ten święty tekst dostarcza wskazówek na temat organizacji życia Ariów, natomiast wzmianki historyczne występują częściej w tekstach nowszych, np. w puranach4. Ariowie byli koczownikami, utrzymywali się z hodowli bydła, ale nie stronili od rolnictwa. Ich najazd na Indie ok. 2000 r. p.n.e. zbiega się z wyprawami innych ludów indoeuropejskich na Europę. Stopniowy podbój Indii można prześledzić na podstawie rozmaitych dokumentów historycznych, które im późniejsze, tym bardziej odnoszą się do terytoriów usytuowanych na Wschodzie.

Ustalenie porządku chronologicznego pozostaje sprawa nierealną, natomiast Wedy5 umożliwiają poznanie podstaw wedyjskiej kultury Ariów. W tamtych czasach Ariowie nie podporządkowali sobie jeszcze całkowicie ludności północnych Indii, ich ośrodkiem pozostawały bowiem tereny pomiędzy rzeką Jamuną a rzeką Satledż, a także w górnym biegu Saraswati. Rzekę Ganges wymieniono tylko jeden raz. W Wedach znajdujemy wzmianki o wrogach Ariów, nazywanych tu Dasami (Dāsa), czyli niewolnikami. Opisuje się ich jako osobników o ciemnej skórze, w których upatrywano wcześniej Drawidów. Tak czy inaczej, w Wedach zabrania się ich dowolnego zabijania.

Pod względem politycznym Ariowie tworzyli monarchie plemienne. Na czele takiej monarchii stał radża (rājā) – termin ten spokrewniony jest z łacińskim rex. Radża nie sprawował władzy absolutnej, lecz dzielił ją z dwiema radami plemiennymi, sabha i samiti. Te terminy powtarzają się często w tekstach, ale niełatwo uchwycić dzielącą je różnicę. Na wybór króla musiały wyrazić zgodę obie rady. Istniały również republiki plemienne, w których władzę sprawowała rada plemienna. Radży towarzyszył generał (senāni) i wielki kapłan (purohita), który składanymi przez siebie ofiarami zapewniał dobrobyt plemienia i zwycięstwo w przypadku wojny. Zdaje się, że purohita odprawiał również rytuały magiczne.

Jedyny radża wymieniony z imienia w Rygwedzie to Sudas (Sudās), król Bharatów, plemienia osiadłego w górnym biegu Saraswati. Opisany jest tam jako zwycięzca koalicji dziesięciu królów. Najpotężniejszym z nich miał być Puru (Pūru). Potem kontrolę nad terytorium Bharatów przejęło nowe plemię – Kuru. W ich genealogii Sudas i Puru występują jako przodkowie, co wskazywałoby, że po klęsce jednego z plemion oba te plemiona połączyły się. Najstarsze hymny wspominają o podziale społecznym między kszatrami (kṣatra), szlachtą, a wiś (viś), ludem, zwykłymi współplemieńcami.

Gospodarka Ariów była mieszanego typu – pasterska i rolnicza; hodowla bydła miała duże znaczenie. Gospodarz zanosił modły o powiększenie liczby bydła; wojownik oczekiwał zwierzęcia pociągowego jako wynagrodzenia. Bydło miało swoją wartość, zwłaszcza krowa stanowiła środek płatniczy. Koń, podobnie jak bydło, miał również wielkie znaczenie, służył głównie dla celów wojskowych, o czym wzmiankuje opis dwukołowego wozu ciągniętego przez konia prowadzonego przez dwóch żołnierzy. Kozy i barany dostarczały wełny. Wzmianki dotyczące rolnictwa są rzadkie; jak się zdaje, ta działalność uznawana była za plebejską. Archeolodzy indyjscy odkopali osady w Hastināpurze, Ahicchatrze i Kausāmbī, które datują się na okres między 900 a 600 rokiem p.n.e. HastinŚpura została zniszczona przez powodzie; odkryto tam szarą ceramikę malowaną, resztki wyrobów z miedzi oraz pozostałości mieszkań zbudowanych z cegły7.

3. Religa wedyjska. – Religia wedyjska to przede wszystkim religia społeczna, a nie religia indywidualna. Chłopiec w wieku 7 lat, wychowywany do tego czasu przez kobiety w gineceum, zostawał poddany inicjacji (upanayana) i od tej chwili uczył się powinności religijnych. Wyznaczony mistrz wprowadzał go w tajniki rytuałów, kazał nieustannie powtarzać formuły modlitewne, zaznajamiał z mitami wyjaśniającymi rytuały. W wieku 17 lat, opanowawszy już wiedzę religijną (veda), młodzieniec mógł wstąpić w związek małżeński. Dziewczynki nie przechodziły procesu inicjacji i nauki i w rezultacie nie znały tekstów Wed.

Religia domowa zawierała pewną liczbę rytuałów obowiązkowych, na przykład agnihotrę, czyli codzienną ofiarę polegającą na wylewaniu mleka (ze świeżego udoju) przed świtem i o zachodzie słońca. Agnihotra prezentuje w sposób idealny podstawową relację między człowiekiem, bogami i wszechświatem, opartą na wzajemnej wymianie. Wszystkie inne formy ofiar były – do pewnego stopnia – objaśnieniami do agnihotry. Ofiary zwierzęce, a niekiedy i ludzkie – teksty wedyjskie nie pozostawiają w tej kwestii wątpliwości – były uśmiercane, a ich ciała, przyrządzane wedle ścisłych reguł, konsumowali wyznawcy. W ofierze składano jednocześnie produkty roślinne, istniała też pewna grupa rytuałów polegająca na konsumpcji świętego napoju, somy. Obecnie uważa się, że był to rodzaj narkotyku halucynogennego otrzymywanego z określonego gatunku grzybów. Picie somy umożliwiało dostęp do wyższego poznania, które, jak się wydaje, było przeznaczone tylko dla wąskiego kręgu wtajemniczonych.

Stosownie do podziału funkcji na użytek ówczesnych Indoeuropejczyków, w panteonie wedyjskim zasiadali trzej wielcy bogowie: Mitra, Waruna (Varuṇa) i Indra. Wedy prezentują bogów, którzy podobnie jak ludzie tworzą swoiste społeczeństwo. Najwyższą władzę sprawują Mitra i Waruna. Pierwszy symbolizuje przymierze między bogami a ludźmi, drugi – karę wymierzaną tym wszystkim, którzy łamią to przymierze. Najwyższym bogom towarzyszą Arjaman (Aryaman) i Bhaga. W porządku kosmicznym Mitra czuwa nad światłem i ruchem słońca, a Waruna strzeże nocy. Indra pełni funkcję opiekuna wojowników. Ale jego najważniejszą rolą jest utrzymanie porządku Wszechświata i bezlitosna eliminacja wszystkiego, co by zagrażało temu porządkowi. Bogowie odpowiedzialni za dobrobyt i przyrost bogactw zajmują w Wedach trzeciorzędne miejsca. Są powiązani ze światłem, podobnie jak bliźnięta Aświnowie (Aśvin), rycerze nieba, którzy ukazują się o świcie8.

4. Okres powedyjski. – Teksty późniejsze od Wed, epopeje, a zwłaszcza purany dostarczają zdecydowanie więcej informacji historycznych, jakkolwiek nie sposób ich dzisiaj zakwestionować lub potwierdzić. Początkowo uważano, że jedna z tych głównych epopei, Mahabharata (Mahābhārata), zredagowana w okresie między Maurjami (IV–III wiek p.n.e.) a Guptami (IV–V wiek), odnosi się do wydarzeń z 3102 roku p.n.e. Jednak bardziej prawdopodobne byłoby wskazanie na początek IX wieku p.n.e. W tych czasach ośrodek życia politycznego i kulturalnego przeniósł się na terytorium Doabu nad Gangesem i stolicy plemienia Kuru – Hastinapury lub Asandiwat (Āsandīvat). Ariowie posuwali się na wschód i zakładali swoje królestwa na terenie Kosali, na wschód od Doabu i w Kasi (Kāśī), w regionie Waranasi (Vārāṇaī; Benares). Kosala było królestwem Ramy (Rāma), bohatera drugiej wielkiej epopei – Ramajany (Rāmāyaṇa). Materiały źródłowe wykazują jednak pewne rozbieżności, ponieważ według najstarszego z nich, Rama był królem Waranasi (Benares).

Innym ważnym królestwem była Wideha. Jeden z brahmanów, tekstów uważanych za kontynuację Wed, zawiera opowieść o bogu ognia Agni, który podpalił ziemię aż do rzeki Sadanira (Sadānīrā) (Gandak). Żaden z Ariów nie ośmielił się przekroczyć tej rzeki, dopóki bóg nie oczyści jej drugiego brzegu. Ale bóg Agni zwrócił się do jednego z wodzów Ariów, Widehy Mathawy (Videha Māthava), aby ten przewiózł go na drugi brzeg. W ten sposób kraj Widehy został „zarianizowany”, zanim otrzymał imię swego kolonizatora. Ta legenda ma duże znaczenie, ponieważ stanowi jedyne ówczesne źródło nawiązujące do kolonizacji dokonywanej przez Ariów. Dżanaka (Janaka), król Widehy, teść Ramy, jest w tej epopei opisany jako opiekun ascetów głoszących nowe doktryny mistyczne upaniszadów (upaniṣad)9. Na południe od Widehy znajduje się region znany pod nazwą Magadha, rządzony wówczas przez plemiona Ariów odszczepieńców, którzy nie praktykowali rytuałów wedyjskich.

Kultura okresu powedyjskiego wykazuje szereg zmian w porównaniu z okresem Wed. W odniesieniu do polityki rzadko już natrafiamy na wzmianki o radach plemiennych. Samowładztwu królewskiemu sprzeciwili się bramini. Plemiona stopniowo rozpadały się,ustępując miejsca królestwom zakładanym na nowych zasadach. Pojawiła się nowa kategoria społeczna – dworzanie, do których zaliczali się: purohita (wielki kapłan), generał (senānī, senāpati), szambelan, minister (mantrin) i inni. Ten okres charakteryzuje się też znaczącym rozwojem kultu ofiarniczego pozostającego w ścisłym związku z władzą królewską. Najbardziej znaną z tych ofiar jest ofiara konia (aśvamedha). Koń przeznaczony na ofiarę może przemieszczać się na dowolnym terenie przez okres jednego roku, pod nadzorem starannie dobranych wojowników. Wodzowie bądź królowie terytoriów, przez które przebiega koń, muszą złożyć hołd władcy lub podjąć walkę. Jeżeli koń nie zostanie schwytany przez jednego z nich, zostaje doprowadzony do stolicy i tu pod koniec roku złożony w ofierze.

II. Najazdy i odnowa religijna

1. Persowie i Grecy w Indiach. – Pierwsza cenna data w historii Indii to 326 rok p.n.e., kiedy Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) dotarł nad Indus. Wiadomo też, że imperium Achemenidów rozciągało się aż po zachodnie prowincje Indii. Za panowania Dariusza I (521– 485 p.n.e.) Persowie zawładnęli Pendżabem i Sindem, które utworzyły dwudziestą satrapię. W 517 roku p.n.e. Grek Skylaks z Karyandy (522– 486) badał bieg Indusu od miejsca, gdzie rzeka staje się żeglowna, aż do jej ujścia, a następnie odkrywał drogę morską przez Morze Czerwone aż do Egiptu. W jakiś czas później Ktezjasz z Knidos (415–397) zainteresował się gatunkami fauny i flory oraz produktami tego kraju, nie odróżniając jednak rzeczywistości od mitów10.

Niektóre źródła indyjskie wspominają o Grekach, których określają od IV wieku p.n.e. terminem jawana (yavana) pochodzącym od perskiego yauna, czyli „z Jonii”. W starym tekście znanym jako Prawa Manu (Manusmṛti), często zresztą przerabianym, którego ostatnia wersja pochodzi z początku nowej ery, Greków uważa się za kszatrijów, a zatem wojowników, ze względu na ich waleczność, pomimo ich „nieczystości” związanej z niewyznawaniem religii bramińskiej.

2. Narodziny buddyzmu. – Pojawienie się Persów w Indiach być może miało pewne konsekwencje religijne, mianowicie początki buddyzmu i dżinizmu zbiegają się z reformą podjętą przez Zoroastra. ródła buddyjskie i dżinijskie nie pozwalają ustalić dokładnych dat tych wydarzeń. Nirwana11 Buddy miałaby nastąpić w 543 roku p.n.e. według źródeł syngaleskich, jednak bardziej prawdopodobny wydaje się rok 478 p.n.e., z kolei „wyzwolenie” Mahawiry, twórcy dżinizmu, jest związane z rokiem 468. Zbieżność tych doniosłych wydarzeń wskazuje, że braminizm przeżywał poważny kryzys.

Przyszły Budda (Buddha) urodził się około połowy VI lub V wieku p.n.e. w plemieniu Siakjów (Śākya) sprawujących władzę w państwie, którego stolicą było Kapilawastu. Zachowały się pozostałości tego miastausytuowanego 225 km na północ od Benaresu, na pograniczu indyjsko-nepalskim. Wywodził się z rodu Gautama z kasty kszatrijów. Powodowany smutkiem egzystencji opuścił rodzinę i rozpoczął wędrowne życie ascety. Zgłębiając problem cierpienia i śmierci, doznał „przebudzenia” (bodhi) i stał się Przebudzonym (buddha). Swoje pierwsze kazanie wygłosił w gaju na północ od Benaresu (dzisiaj Sarnath) w obecności pięciu ascetów, którzy zostali jego pierwszymi uczniami. Kazania Buddy głoszone podczas jego wędrówek w dorzeczu Gangesu przysporzyły mu wielu wyznawców i zwolenników. Zmarł w podeszłym wieku 80 lat w Kusinagara (Kasiana północny wschód od Gorakpuru) około 480 roku p.n.e.

Pierwotną doktrynę Buddy można poznać, zestawiając różne wersje jego kazań (sūtra). Główną ideą jest przeświadczenie, że wszystkie istoty żywe podlegają nieustannej wędrówce z jednej formy istnienia do drugiej, przechodząc przez różne stany, w zależności od swoich wcześniejszych uczynków. Ten ostatni punkt stanowi zasadnicze novum: odrodzenie w stanie niższym (jako zwierzę) lub najwyższym (bóg) jest uwarunkowane moralnością. Pierwotna doktryna zawiera się w „czterech świętych (szlachetnych) Prawdach”, które Budda wyłożył w swoim pierwszym kazaniu; są to: Prawda o cierpieniu, Prawda o przyczynie cierpienia, Prawda o uwolnieniu się od cierpienia i Prawda o drodze prowadzącej do uwolnienia się od cierpienia. Prawdziwy uczeń Buddy to mnich wiodący surowe życie wędrownego ascety. O ile życie mnichów zostało wkrótce ujęte w szczegółowe przepisy, o tyle kult Buddy rozwijał się stopniowo, koncentrując się wokół przypuszczalnych szczątków jego ciała, przedmiotów należących do niego, a później wokół „kopców” (stūpa), które je zawierały. Na początku ery chrześcijańskiej, pod wpływem kultury helleńskiej zaczęto rzeźbić posągi i płaskorzeźby wyobrażające Buddę, zwłaszcza w regionie Kabulu (Gandhara).

3. Narodziny dżinizmu. – Wardhamana urodził się w VI wieku p.n.e. na południe od Biharu. Znany również pod przydomkiem Mahawiry (Mahāvīra), jest założycielem dżinizmu (lub dżainizmu), którego nazwa pochodzi od słowa dżina (jina) – „zwycięzca”, za jakiego uchodził w opinii swoich uczniów. Jego życiorys ma wiele punktów wspólnych z biografią Buddy. Wardhamana urodził się w książęcym rodzie z kasty kszatrijów, był spokrewniony przez matkę z dynastią Liczczhawi (Licchavi). W wieku 30 lat, po śmierci rodziców rozdał swoje dobra i zaczął wieść życie wędrownego ascety na terenie dorzecza Gangesu. W wieku 72 lat osiągnął stan nirwany, w Pawie (Pāvā), w pobliżu dzisiejszej Patny.

Mahawira jest ostatnim z grupy dwudziestu czterech tirthankarów (tīrthaṃkara) – „tych, którzy torują drogę przez bród”,czyli proroków, którzy uwolnili się od łańcucha ponownych narodzin. Doktryna ta zakłada specyficzną kulturę, właściwą dżinistom, zawierającą kosmogonię, fizykę, logikę etc. Wyzwolenie uzależnione jest od widzenia (darśana), wiedzy (jñāna) i właściwego postępowania (cāritra). To ostatnie polega na okazywaniu szacunku wobecwszystkich żywych istot, owego sławnego zakazu krzywdzenia (ahiṃsā), które dla Gandhiego stało się podstawą jego idei niestosowania przemocy.

4. Aleksander Wielki i hellenizacja Wschodu. – W 330 roku p.n.e. Aleksander Wielki wyprawił się przeciwko Dariuszowi III (pan. 336–330 p.n.e.), ostatniemu władcy z dynastii Achemenidów. Po długich walkach na terytorium Baktrii Aleksander przekroczył góry Hindukusz, a wiosną 326 roku p.n.e. dotarł nad Indus. Podporządkował sobie króla Taksili, Omfisa (w sanskrycie Ambhi), a potem Porusa (Paurava), króla Pendżabu. Aleksander chciał posuwać się dalej, ale w pobliżu rzeki Hyfasis (Beas) wojsko odmówiło mu posłuszeństwa. W pobliżu delty Indusu armia podzieliła się na dwie części. Jedna powróciła do Mezopotamii drogą morską, zaś Aleksander z resztą armii wrócił drogą lądową, posuwając się wzdłuż wybrzeża.

W Indiach Aleksander pozostawił swoje garnizony oraz mianował satrapów, którzy mieli zarządzać nowymi prowincjami. Po jego śmierci w 323 roku p.n.e. wybuchły na tych terenach bunty i w 317 roku ostatni generał Aleksandra, Eudemus, został zmuszony do opuszczenia regionu. Najważniejszym skutkiem wyprawy Aleksandra było założenie kolonii greckich w północno-zachodnich Indiach. Siedemdziesiąt lat później język grecki był jeszcze znaczącym językiem w tym regionie, o czym świadczą inskrypcje cesarza Asioki. Wycofanie się Aleksandra z Indii miało brzemienne skutki polityczne.

III. Maurjowie

1. Czandragupta Maurja, założyciel dynastii. – Plutarch w swoich pismach wspominał, że niejaki Sandrokottos radził Aleksandrowi, aby ten dotarł do Gangesu i zaatakował ostatniego władcę z dynastii Nandów, który miał bardzo złą opinię. Sandrokottos zaś to nikt inny jak Czandragupta Maurja (Candragupta Maurya). To wydarzenie, które miało miejsce pomiędzy 324 a 313 rokiem p.n.e., było początkiem założenia pierwszego potężnego imperium indyjskiego w czasach starożytnych. Według źródeł indyjskich doradcą Czandragupty był bramin Kautilja (Kauṭilya, znany także jako Cānakya lub Viṣṇugupta). Prawdopodobnie to on był prawdziwym zarządcą imperium. Przypisuje się mu traktat polityczny Arthasiastra (Arthaśāstra), który dostarcza cennych informacji na temat tego państwa i jego administracji12.

Administracja imperium Maurjów opierała się na scentralizowanej biurokracji, która kontrolowała życie gospodarcze, a dysponując służbami śledczymi,informowała władcę o działalności wszystkich grup społecznych. Oficjalnym językiem imperium był sanskryt. Władca rezydował w ogromnym pałacu, żył jednak w ciągłym lęku przed ewentualnymi mordercami. Stolicą imperium była Pataliputra (Pāṭaliputra), wielkie i piękne miasto, otoczone drewnianymi obwarowaniami, a zarządzała nim rada miejska złożona z trzydziestu członków odpowiedzialnych za sprawy gospodarcze i społeczne.

2. Asioka i rozkwit imperium. – Wedle tradycji dżinijskiej Czandragupta po konwersji na dżinizm abdykował i wstąpił do klasztoru. Rządy po nim przejął syn Bindusara (Bindusāra), a następnie ok. 269 roku p.n.e. po krótkim okresie bezkrólewia syn tego ostatniego, Asioka (Aśoka). Okres panowania Asioki jest wyjątkowo dobrze znany, a to dzięki inskrypcjom tego cesarza stanowiącym najstarsze pisane dokumenty indyjskie o znaczeniu historycznym. Edykty Asioki, teksty ryte na kamieniu, były rozsyłane na cztery strony cesarstwa. Być może, wzorem poprzednika z dynastii Achemenidów, Asioka zawarł w edyktach oficjalne oświadczenia o charakterze politycznym oraz rozporządzenia kierowane do urzędników i poddanych13.

Te wyjątkowe źródła ukazują, że w polityce cesarstwa nastąpiła ok. 257 roku p.n.e. wyraźna zmiana. Najprawdopodobniej była ona związana z nawróceniem się cesarza na buddyzm. Jeden z edyktów informuje, że po zdobyciu Kalingi „Miły Bogom” zaczął przestrzegać dharmy, a ten termin oznaczał w tym przypadku doktrynę buddyjską. Cesarz zakazywał zabijać, zobowiązywał też poddanych do wzajemnego wybaczania win. Wojnę zaczepną powinna zastępować dharma. Cesarz głosił, że w ten sposób odniósł już wiele zwycięstw i ma nadzieję na „przemianę” całego społeczeństwa. Było rzeczą oczywistą, że Asioka nie zrezygnował ze swoich ambicji ekspansjonistycznych, ale zamierzał je zharmonizować z postawą moralną buddyzmu. W odniesieniu do spraw wewnętrznych reforma wprowadzała złagodzenie metod rządzenia. Cesarz głosił, że traktuje poddanych jak własne dzieci i jest rzecznikiem niestosowania przemocy (ahiṃsā). Ofiary ze zwierząt zostały zakazane, a w stolicy ubój zwierząt na cele żywnościowe był ściśle uregulowany. Wyprawy na polowania zostały zastąpione przez pielgrzymki do świętych miejsc buddyzmu. Tradycja buddyjska głosi, że Asioka zniósł stosowanie tortur, ale z innych źródeł wiadomo, że kara śmierci została utrzymana. Wprowadzono wiele ulepszeń w kwestii poruszania się po kraju i w rolnictwie. Chcąc wprowadzić w życie te wszystkie reformy, Asioka powołał specjalną grupę urzędników, dharma mahamatrów (dharmamahāmātra), czyli „tych, którzy pozostają na służbie dharmy”. Podlegali oni bezpośrednio cesarzowi, a ich służba polegała na obserwacji tego, co dzieje się w prowincjach.

Asioka, jakkolwiek buddysta, nie był jednak metafizykiem. Termin nirwana nie jest wymieniany w jego edyktach, natomiast pojawia się tam pojęcie nieba. Dlatego też dharma, oficjalnie głoszona przez cesarza, była w istocie rzeczy systemem etycznym opartym na wierzeniach głównych religii istniejących w cesarstwie i skonstruowanym w ten sposób, żeby popierać pokojową współegzystencję na tym i na tamtym świecie. W polityce religijnej cesarz prezentował ugodowość i głosił, że należy odnosić się z szacunkiem do każdej religii. Za jego panowania buddyzm stał się religią światową. Według tradycji buddyjskiej zwołano wielki sobór do Pataliputry, na którym ustalono kanon tekstów buddyjskich, spisanych w języku pali14, a misjonarze zostali rozesłani na całe Indie i poza granice imperium. ródła donoszą, że to syn lub brat Asioki, Mahendra (Mahinda), miał nawrócić na buddyzm Dewanampiję (Devānampiya), króla Cejlonu15.

Śmierć starego cesarza, która nastąpiła ok. 232 roku p.n.e., wywołała wojnę o tron pomiędzy jego synami. Zarządcy prowincji, zazwyczaj członkowie cesarskiej rodziny, skorzystali z okazji i ogłosili niezależność swoich terytoriów. Następcy Asioki nie dorównywali mu potęgą i stąd niewiele mamy informacji na ich temat.

IV. Wielkie najazdy i Kuszanowie

1. Królestwo Siungów. – Maurjowie