Historia powszechna ustroju i prawa. Wydanie 5 ebook

Historia powszechna ustroju i prawa

Tadeusz Maciejewski

profesor zw. dr hab. Uniwersytet Gdański

5. wydanie zmienione

WYDAWNICTWO C.H.BECKWARSZAWA 2015

Propozycja cytowania:T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, 5. wyd., Nb. 88, Warszawa 2015

Wydawca:Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H.Beck 2015

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: IGAWA Ireneusz Gawliński Przygotowanie wersji elektronicznej: Wydawnictwo C.H.Beck

www.ksiegarnia.beck.pl

ISBN 978-83-8235-170-5

Żonie Aleksandrze poświęcam

Przedmowa

Historia powszechna ustroju i prawa nie jest przedmiotem łatwym. Obejmuje wiele problemów, z których niemało jest nadal kwestią badań i sporów naukowych. Inna trudność tego wykładu tkwi w tym, iż opracowujący temat musi stanąć przed ogromem materiałów, wśród których trzeba dokonać właściwego wyboru i uzasadnionej selekcji.

Niniejszy podręcznik ma charakter studium porównawczego, uwzględniającego dzieje historii ustroju i prawa państw europejskich, a nawet obu Ameryk, głównie jednak Stanów Zjednoczonych. Sytuacja taka zmusiła piszącego do odejścia od schematu większości dotychczasowych opracowań, sprowadzających historię ustrojów państwowych i prawa do przedstawienia kilku wybranych historii narodowych, na rzecz dziejów porównawczych w skali prawie całej Europy, a nawet Ameryki i Azji, przez co obserwacja nabrała charakteru uniwersalnego. Ujęcie takie wymusiło konieczność opracowania historii ustroju i prawa wielu państw, o których dotychczasowe podręczniki w ogóle nie wspominały lub tylko wzmiankowały, np. Hiszpanii, Portugalii czy państw skandynawskich. Jak się wydaje, zwrócenie uwagi na te kraje nie tylko wzbogaca stan wiedzy polskiego historyka prawa, lecz ma również charakter badawczy. Przysporzyć to może jednak niemało trudności w opanowaniu nazbyt obszernego materiału. W związku z tym przy jego selekcji kierowałem się zasadą wyboru kwestii uznawanych za najważniejsze. Nie sposób było przy tej okazji pominąć szczegółów. Pamiętać jednak należy, że ich przyswojenie nie jest celem samym w sobie. Główną uwagę należy zwrócić bowiem na dostrzeganie związków między nimi, by na tej podstawie formułować i interpretować uogólnienia, tyle że w skali całych kontynentów, nie zaś wybranych krajów. Wspomniana metoda może wywołać dyskusję i zastrzeżenia. Wytłumaczeniem przyjętego układu jest jednak podołanie wymogom Wydawnictwa C.H.Beck, które niniejsze studium zakwalifikowało do serii „Studia Prawnicze”, uwzględniającej przedstawienie pełnego systemu historii ustroju i prawa, na podstawie elementów prawnoporównawczych. W związku z tym rozmiar podręcznika został znacznie rozszerzony, co pozwoliło na powiększenie pola obserwacji.

Pod względem chronologicznym studium obejmuje historię powszechną ustrojów państwowych i prawa od starożytności po czasy współczesne. W związku z tym opracowanie podzielone jest, w zgodzie z tradycyjną periodyzacją, na pięć części, obejmujących: starożytność, średniowiecze, czasy wczesnonowożytne, czasy późnonowożytne oraz współczesność. Przyjęcie tego układu dla historii ustroju i prawa stanowi pewne uproszczenie, gdyż niektóre z tych epok, zwłaszcza ostatnie, wywołują do dzisiaj dyskusje, które wynikają z różnych ocen przebiegu procesów prawnoustrojowych, jak i czasu ich trwania. W związku z tym podziału dokonano w znaczeniu ogólnym, wyjaśniającym rozwój procesów dziejowych, bez przyjmowania jednolitych i obowiązujących dat. Ostatecznie całość zamknięto na 1945 r., co nie powinno budzić zastrzeżeń.

Dla ułatwienia korzystania z podręcznika wprowadzono: umiarkowanie rozbudowaną strukturę tekstu, z podziałem na mniejsze partie, pogrubienia druku dla ważniejszych pojęć oraz petit dla tekstu uzupełniającego wykład zasadniczy. Całość uzupełniają ogólne wstępy historyczne, których nie można było uniknąć, zwłaszcza gdy porusza się historię państw, której student nie wyniósł z wcześniejszej edukacji szkolnej, oraz indeksy.

W podręczniku wykorzystany został dorobek uczonych zarówno polskich, jak i zagranicznych, zawarty w fundamentalnych podręcznikach i pracach monograficznych, a nawet cząstkowych. Ułatwieniem dla Czytelnika pragnącego dotrzeć do bogatej literatury prawnohistorycznej przedmiotu jest zamieszczenie jej podstawowego wykazu na początku pracy. W wydaniu czwartym (zmienionym) ograniczono rysy historyczne, pominięto wiele zagadnień z historii myśli oraz gospodarki, a także opuszczono fragmenty nazbyt szczegółowe dla nauki przedmiotu przez studenta, w tym źródła prawa rzymskiego, z racji odrębnych podręczników.

Gdańsk, styczeń 2015 r.

Prof. zw. dr hab. Tadeusz Maciejewski

Bibliografia

W poniższym zestawieniu znalazły się tylko wybrane, ważniejsze pozycje. Najwięcej danych bibliograficznych z zakresu historii powszechnej państwa i prawa zawierają ostatnio prace S. Płazy, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym oraz K. Sójki-Zielińskiej, Historia prawa, oraz Materiały do polskiej bibliografii historycznej, które ukazują się na łamach Czasopisma Prawno-Historycznego.

K. Amira, Germanisches Recht. I. Rechtsdenkmäler, Berlin 1960.

K. Amira, Grundriss des germanischen Rechts, Strassburg 1913.

M. Amos, Wymiar sprawiedliwości w Wielkiej Brytanii, Londyn 1943.

M. Andreew, D. Angełow, Istorija na băłgarskat dărzăwa i prawa, Sofija 1959.

V. Arangio-Ruiz, Storia del diritto romano (5 ed.), Napoli 1947.

A. J. Arnaud, Las origines doctrinales du Code civil français, Paris 1969.

A. J. Arnaud, Essai d’analyse structurale du Code civil françois. La régle du jeu dans la paix bourgeois, Paris 1973.

J. G. Arntzen, B. B. Knudsen, Political Life and Institutions in Norway, Oslo 1980.

Arystoteles, Ustrój polityczny Aten (przełożył, wstępem i objaśnieniami opatrzył L. Piotrowicz), Kraków 1931.

P. Ashley, Zarząd centralny i lokalny w Anglii, Francji, Prusiech i Stanach Zjednoczonych, Lwów 1910.

G. Astuti, Lezioni di storia del diritto italiano, Padova 1953.

K. Baran, Z dziejów prawa karnego Anglii, Kraków 1996.

H. Barros, História da administraçao pública em Portugal nos séculos XII a XV, t. 1–11, Lisboa 1945–1954.

W. M. Bartel, Ochrona wolności osobistej na tle rozwoju państwowości anglosaskiej Brytanii (do 1066 r.), Kraków 1965.

K. Baschwitz, Czarownice. Dzieje procesów o czary, Warszawa 1971.

J. Baszkiewicz, Powszechna historia państwa i prawa, t. 1, Starożytność i wieki średnie, Katowice 1974.

J. Baszkiewicz, Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 1998.

J. Bellamy, Crime and Public Order in England in the later Middle Ages, London 1973.

J. Bentham, De l’organisation iudiciaire et de la Codification, Paris 1828.

J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1958.

E. Besta, Storia del diritto italiano. I. Diritto pubblico (Ristampa). Milano 1950.

L. Biały, Dzieje inkwizycji hiszpańskiej, Warszawa 1989.

T. Bitterauf, Geschichte des Rheinbundes, Bd. I, München 1905.

M. Bobrzyński, Historia prawa niemieckiego w zarysie, z. 1: Pierwotne ludy germańskie i państwo Franków, Kraków 1876.

G. Boehmer, Grundlagen der bürgerlichen Rechtsordnung, Bd. I, Tübingen 1950.

W. Bojarski, J. Justyński, M. Kallas, R. Łaszewski, Historia ustroju Polski na tle porównawaczym, Toruń 1978.

E. Borkowska-Bagieńska, Historia prawa sądowego, Warszawa 2006.

E. Borkowska-Bagieńska, B. Lesiński, Historia prawa sądowego, Poznań 1995.

W. B. Borowski, Zasady prawa karnego, I., Część ogólna, Warszawa 1922.

A. Bosiacki, Utopia, władza, prawo. Doktryna i koncepcje prawne „bolszewickiej” Rosji 1917–1921, Warszawa 1999.

A. du Boys, Histoire du droit criminel en France depuis le XVIe s. jusqu’ au XIXe s. comparé avec celui d’Allemange’et d’Angleterre, Paris 1874.

H. Brunner, Grundzüge der deutschen Rechtsgechichte, München 1930.

S. Budziński, Wykład porównawczy prawa karnego, Warszawa 1868.

G. Busolt, Griechische Staats – und Rechtsaltertümer (2 Aufl.), München 1892.

M. Caetano, Constituiçoes portuguesas, Lisboa 1968.

M. Caetano, História do Direito Portuguęs, Lisboa 1981.

F. Calasso, Introduzione al diritto commune, Milano 1951.

F. Calasso, Il Medio Aevo del diritto. I. Le fonti, Milano 1954.

C. Calisse, Storia del diritto italiano, Firenze 1891.

A. Całus, Prawo cywilne i handlowe państw obcych, Warszawa 1979.

M. A. Cattaneo, Illuminismo e legislazione, Milano 1966.

R. Capitant, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Warszawa 1938.

E. Chénon, Histoire générale du droit français public et privé des origines ŕ 1815, t. I–II, Paris 1926–1929.

A. Cherbuliez, De la codification, Geneve 1832.

H. Coing, Europäisches Privatrecht, Bd. II: 19. Jahrhundert, München 1989.

H. Conrad, Deutsche Rechtsgeschichte, Bd. I–II, Karlsruhe 1962.

D. Corradini, Garantismo e statualismo. Le cidificazioni civilistiche dell’ottocento, Milano 1971.

F. Čulinović, Državnopravna historija jugoslovenskih zemlja XIX i XX vijeka, Zagreb 1953–1954.

G. I. Czanguli, Konstitucionnyje principy ugołownego sudoproizwodstwa zarubieżnych socialisticzeskich stran, Kijew 1981.

Z. M. Czerniłowski, Wsieobszczaja istoria gosudarstwa i prawa, wyd. I, Moskwa 1973, wyd. II, Moskwa 1983.

R. David, Prawo francuskie. Podstawowe dane, Warszawa 1965.

R. David, Les grands systémes du droit contemporains, Paris 1964.

A. Dziadzio, Powszechna historia prawa, Warszawa 2012.

J. Declareuil, Histoire générale du droit français des oriegines ŕ nos jours, Paris 1943.

M. Decugis, Les étapes du droit des origines ŕ nos jours, Paris 1943.

Die Entwicklung des Zivilrechts in Mitteleuropa 1849–1944, Budapest 1970 (pod red. A. Csismadia i K. Kovacs).

A. Dufour, Le mariage dans l’école allemande du droit naturel moderne au XVIIIe siécle, Paris 1972.

A. Dufour, Le mariage dans l’école romande du droit naturel au XVIIIe siécle, Géneve 1976.

L. Duguit, Kierunki rozwoju prawa cywilnego od początku XIX wieku, Warszawa–Kraków 1938.

A. Dziadzio, Monarchia konstytucyjna w Austrii 1867–1914, Kraków 2001.

W. Ebel, Geschichte der Gesetzgebung in Deutschland, Göttingen 1958.

W. Ebel, Die Willkür, Göttingen 1953.

El derecho historico de los pueblos de Espańa, (praca zbiorowa), Madrid 1987.

A. Esmein, Histoire de la procédure criminelle eu France, Paris 1882.

A. Esmein, Cours élémentaire d’histoire du droit français, Paris 1930.

A. Esmein, A history of continental criminal procedure with special reference to France, New York 1968.

S. Estreicher, Początki prawa umownego, Kraków 1902.

S. Estreicher, Najstarsze kodeksy prawne świata, Kraków 1931.

S. Estreicher, Historia prawa zachodnioeuropejskiego – Źródła, Kraków 1937.

S. Estreicher, Rozwój prawa prywatnego na zachodzie Europy, Kraków 1946.

S. Estreicher, Historia prawa karnego i procesu na zachodzie Europy, Kraków 1946.

H. Fehr, Deutsche Rechtsgeschichte, Berlin 1962.

E. Fehrenbach, Traditionale Gesellschaft und revolutionäres Recht, Die Rinführung des Code Napoléon in den Rheinbundesstaaten, Göttingen 1978.

H. Feine, Kirchliche Rechtsgeschichte, Köln 1964.

H. Finer, The Theory and Practice of Modern Government, London 1932.

S. Frankowski, Wina i kara w angielskim prawie karnym, Warszawa 1976.

A. Gaca, K. Kamińska, Powszechna historia ustroju państwa, cz. 1–2, Toruń 1995.

A. Gaca, Kodeks duński króla Chrystiana V z roku 1683, Toruń 1992.

S. Gagner, Studien zur Ideengeschichte der Gesetzgebung, Stockholm–Uppsala–Göteborg 1960.

P. N. Gałanza, Istoria gosudarstwa i prawa zarubieżnych stran, t. I, Moskwa 1963, t. II, Moskwa 1969.

M. Garaud, R. Szramkiewicz, La Révolution française et la famille, Paris 1978.

A. Garcia-Gallo, Manual de Historia del Derecho Espańol, t. I, II, Madrid 1982.

J. Gaudemet, Institutions de l’antiquité, Paris 1967.

J. Gaudemet, Le mariage eu Occident, Paris 1987.

F. Gény, Methode d’interpretation et sources en droit privé positif, Paris 1899.

R. Gibert, Historia General del Derecho Espańol, Madrid 1981.

J. Gilissen, Introduction historique au droit, Bruxelle 1979.

E. Gintowt, Rzymskie prawo prywatne w epoce postępowania legisakcyjnego, Warszawa 1960.

E. N. Gladden, A History of Public Administration, t. 1–2, London 1972.

C. Goos, H. Hansen, Das Staatsrecht der Königreichs Dänemark, Tübingen 1913.

G. J. Gosses, W. Japikse, Handboek tot staatkundige geschidenis van Nederland, Den Haag 1947.

G. Górski, Historia administracji, Warszawa 2002.

G. Górski, S. Salmonowicz, Historia ustrojów państw, Warszawa 2001.

Grażdanskoje i torgowoje prawo kapitalisticzeskich stran, D. M. Gieszkin (red.), Moskwa 1958.

B. D. Grekow, Prawda Ruskaja, t. I i II, Moskwa–Leningrad 1940–1947.

S. Grodziski, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998.

H. Grynwaser, Kodeks Napoleona w Polsce, Warszawa 1915.

S. Grzybowski, Dzieje prawa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1981.

A. Halban, Das römische Recht in den germanischen Volksstaaten, Bd. I–III, Wrocław 1899–1907.

J. Hall, General Principles of Criminal Law, Indianapolis–New York 1960.

C. J. Hamson, T. F. T. Plucknett, Angielski proces sądowy a prawo porównawcze, Warszawa 1958.

Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europäischen Privatrechtsgeschichte, Band I, Mittelalter (1100–1500), München 1973, Band II, Neure Zeit (1500–1800), Teil 1 Wissenschaft, München 1977, Teil 2 – Gesetzgebung und Rechtssprechung, H. Coing (red.), Stockholm–Uppsala–Göteborg 1960.

H. Hattenhauer, Geschichte des Beamtentums, Köln 1980.

G. Heckscher, The Swedish Constitution 1809–1957, Stockholm 1961.

R. Hippel, Deutsches Strafrecht, Bd. 1–2, Berlin 1925–1930.

R. His, Das Strafrecht des deutschen Mittelalters, Leipzig–Weimar 1920–1935.

R. His, Geschichte des deutschen Strafrechts bis zur Karolina, München–Berlin 1928.

H. C. Hockett, The Constitutional History of the United States, t. 1–2, New York 1939.

R. Hoke, Österreichische und deutsche Rechtsgeschichte, Wien 1998.

W. S. Holdsworth, History of English Law, t. I i II, London 1955.

R. Hube, Ogólne zasady nauki prawa karnego, Warszawa 1830.

R. Hube, Historia prawa karnego ruskiego. Cz. I. Od czasów najdawniejszych do cesarza Mikołaja I, Warszawa 1870.

R. Hube, Historia prawa ruskiego. Cz. 2, Panowanie cesarza Mikołaja I i Aleksandra II, Warszawa 1870.

E. R. Huber, Deutsche Verfassungsgeschichte seit 1789, t. 1–5, Stuttgart 1967.

R. Hübner, Grundzüge des deutschen Privatrechts, Leipzig 1930.

J. Imbert, Histoire du droit privé, Paris 1972.

Istorija gosudarstwa i prawa SSSR, pod redakcją G. S. Kalinina i A. F. Gonczarowa, t. I, Moskwa 1972.

Istorija gosudarstwa i prawa SSSR, pod redakcją K. A. Sofronienki, cz. I, Moskwa 1967.

H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1996.

D. Janicka, Historia administracji w nowożytnej Europie, Toruń 2002.

D. Janicka, Nauka o winie i karze w dziejach klasycznej szkoły prawa karnego w Niemczech w I połowie XIX w., Toruń 1998.

A. Janowicz, Historia prawa niemieckiego, Lwów 1898.

J. Jaworski, Zarys powszechnej historii państwa i prawa, Warszawa 1963.

W. Jakóbczyk, Niemcy 1815–1919. Między partykularyzmem a federalizmem, Warszawa 1984.

M. Jensen, Unionstiden 1814–1905, Oslo 1971.

P. J. Jřrgensen, Dansk Retshistorie, Křbenhavn 1950.

S. W. Juszkow, Istorija gosudarstwa i prawa SSSR, t. I, Moskwa 1950.

U. Kahrstedt, Griechisches Staatsrecht. I. Sparta und seine Symmachie. II. Studien zur öffentlichen Recht Athens. Teil I. Staatsgebiet und Staatsanghörige in Athen, Teil II. Untersuchungen zur Magistratur in Athen, Stuttgart 1922, 1934, 1936.

K. Kamińska, A. Gaca, Historia powszechna ustrojów państwowych, Toruń 2002.

H. U. Kantorowicz, Studies in the Glossators of the Roman Law, Cambridge 1938.

J. Kapras, Právni déjiny zemi koruny Česke, Praha 1913.

M. Kaser, Römische Rechtsgeschichte, Göttingen 1950.

E. Kaufmann, Deutches Recht. Die Grundlagen, Berlin 1984.

J. Kelly, Historia zachodniej teorii prawa, Kraków 2006.

C. S. Kenny, Outline of Criminal Law, Cambridge 1926.

I. Klima, Prawa Hammurabiego, tłum. z czeskiego C. Kunderewicz, Warszawa 1957.

M. Klementowski, Powszechna historia ustroju, Warszawa 2012.

J. Kohler, L. Wegner, Allgemeine Rechtsgeschichte. Erste Hälfe: Orientalisches Recht und Recht der Griechen und Römer, Die Kultur der Gegenwart, Teil II, Abt. VII/I, Leipzig–Berlin 1914.

K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1976.

J. L. A. Kolderup-Rosenvinge, Grundrids af den danske Lovhistorie, t. 1–2, Křbenhavn 1822–1823.

K. Koranyi, Podstawy średniowiecznego prawa spadkowego, Lwów 1930.

K. Koranyi, Powszechna historia państwa i prawa, t. 1–4, Warszawa 1961–1967.

G. Koschaker, Europa und das römische Recht, München–Berlin 1953.

G. Köbler, Rechtsgeschichte, München 1978.

C. R. Köstlin, Geschichte das deutschen Strafrechts im Umriss, Tübingen 1859.

K. Krasowski, B. LesińskiK. Sikorska-Dzięgielewska, J. Walachowicz, Powszechna historia państwa i prawa, Poznań 1993.

K. Krasowski, M. Krzymkowski, K. Sikorska-Dzięgielewska, J. Walachowicz, Historia ustroju państwa, Poznań 1994.

K. Kroeschell, Deutsche Rechtsgeschichte, Bd. I–II, Hamburg 1972.

E. Krzymuski, Zasady nauki o usiłowaniu przestępstw, Kraków 1884.

E. Krzymuski, System prawa karnego ze stanowiska nauki i trzech kodeksów obowiązujących w Polsce, Kraków 1922.

E. Krzymuski, Wykład prawa karnego ze stanowiska nauki i prawa austriackiego, Kraków 1901, t. I i II.

E. Krzymuski, Wykład procesu karnego ze stanowiska nauki i prawa obowiązującego w b. dzielnicy austriackiej, Kraków 1922.

H. Krzyżanowski, Zasady postępowania sądowego cywilnego, Warszawa 1864.

K. Kumaniecki, Demokracja ateńska, Warszawa 1948.

C. Kunderewicz, Najstarsze prawa świata, Łódź 1972.

W. Kunkel, Römische Rechtsgeschichte, Köln–Graz 1964.

H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988.

M. Kuratow, Starożytny Egipt i jego prawodawstwo, Warszawa 1881.

J. Kurczewski, Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Warszawa 1973.

M. Kuryłowicz, Historia i współczesność prawa rzymskiego, Lublin 1984.

I. Kwiatkowska, Prawo karne w kodyfikacji rosyjskiej 1649 roku, Warszawa–Kraków 1984.

A. Laingui, A. Lebigre, Histoire du droit pénal, I Le droit pénal, Paris 1979.

A. Laingui, A. Lebigre, Histoire du droit pénal, II. La procédure, Paris 1979.

J. Lalinde Abadia, Derecho historico espańol, Barcelona 1974.

A. Laufs, Rechtsentwicklungen in Deutschland, Berlin–New York 1973.

Leksykon historii prawa i ustroju. 100 podstawowych pojęć, pod red. T. Maciejewskiego, Warszawa 2010.

B. Lesiński, W. Rozwadowski, Historia prawa, Warszawa–Poznań 1981.

B. P. Levack, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.

W. Liebenam, Beiträge zur Verwaltungsgeschichte des römischen Kaiserrechts, Jena 1886.

A. Lieck, Justice and police in England, London 1929.

W. Litewski, Landrecht des Herzogtums Preussen von 1620, t. I–III, Warszawa–Kraków 1982–1984.

W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1990.

A. Lityński, Prawo Rosji i ZSRR 1917–1991 czyli historia wszechzwiązkowego komunistycznego prawa (bolszewików), Warszawa 2010.

R. Longchamps de Bérier, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922.

B. Lyon, Constitutional and Legal History of Medieval England, New York 1960.

B. Łapicki, Prawo rzymskie, Warszawa 1948.

P. Łossowski, Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury (1918–1934), Wrocław 1972.

T. Maciejewski, Historia administracji, Warszawa 2002.

T. Maciejewski, Narzędzia tortur, sądów bożych i prób czarownic, Koszalin 1997.

T. Maciejewski, Historia administracji i myśli administracyjnej. Czasy nowożytne i współczesne, Warszawa 2013.

F. Maciejowski, Wykład prawa karnego w ogólności, Warszawa 1848.

W. A. Maciejowski, Historia prawodawstw słowiańskich, I–IV, Warszawa 1856–1865.

W. Maisel, Archeologia prawna Europy, Warszawa–Poznań 1989.

J. Makarewicz, Einführung in die Philosophie des Strafrecht auf entwicklungsgeschichtlichen Grundlage, Stuttgart 1906.

D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków 2000.

D. Malec, J. Malec, Historia administracji nowożytnej, Kraków 1996.

I. Malinowska-Kwiatkowska, Prawo prywatne w ustawodawstwie Królestwa Sycylii 1140–1231, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973.

I. Malinowska-Kwiatkowska, Gwarancje wolności w ustawodawstwie średniowiecznych miast włoskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1980.

K. Maly, F. Sivak, Dějiny státu a práva w Československu do r. 1918, Praha 1988.

K. Małkowski, Przepisy postępowania sądowego w sprawach karnych, Warszawa 1865.

J. Marquard, Römische Staatsverwaltung. 3 Aufl. München 1957.

K. Marxen, Straftatsystem und Strafprozess, Berlin 1984.

J. Matuszewski, Powszechna historia państwa i prawa, Łódź 1968.

E. Mauer, Italienische Verfassungsgeschichte von der Gothenzeit bis zur Zunftherrschaft, Leipzig 1909.

A. C. Mc Laughlin, The Foundations of American Constitutionalism, Greenwich 1961.

A. C. Mc Laughlin, Constitutional History of the United States, New York 1935.

A. Meister, Deutsche Verfassungsgeschichte des Mittelalters von den Anfängen bis ins 15. Jahrhundert, Leipzig 1922.

A. S. Minguijón, Historia del derecho espańol (4 ed.), Barcelona 1953.

H. Mitteis, Lehnrecht und Staatsgewalt. Untersuchungen zur mittelalterlichen Verfassungsgeschichte, Wien 1933 (przedruk 1958).

H. Mitteis, Deutsche Rechtsgeschichte (5. Aufl.), München 1958.

E. Molitor, Grundzüge der Privatrechtsgeschichte, Karlsruhe 1949.

Th. Mommsen, Römisches Staatsrecht, Leipzig 1887–1888.

Th. Mommsen, Römisches Strafrecht, Berlin 1899 (przedruk, Graz 1955; przekład francuski, Paris 1907).

D. M. Müller, Ustawy Hammurabiego i ich stosunek do ustawodawstwa mojżeszowego jako też do XII tablic, Stryj 1905.

Najstarsze konstytucje z końca XVIII i I połowy XIX wieku, Warszawa 1997.

Nowe konstytucje, Warszawa 1925.

G. Oberkofler, Studien zur Geschichte der österreichischen Rechtswissenschaft, Frankfurt/M 1984.

F. Olivier-Martin, Histoire du droit français des origines á la Révolution, Paris 1949.

J. Osiński, Parlament i rząd w Królestwie Norwegii, Warszawa 1994.

P. Ourliac, J. de Malafosse, Histoire du droit privé, Paris 1. Les Obligations (1969); 2. Les Biens (1971); 3. Le droit famillial (1968).

P. Ourliac, J. Gazzaniga, Histoire du droit privé français de l’An mil au code civil, Paris 1985.

J. Partsch, Griechisches Bürgschaftsrecht. I. Das Recht des Altgriechischen Gemeindestaates, Leipzig 1909.

M. Patkaniowski, Charakterystyka ustawodawstwa statutowego na tle rozwoju komuny włoskiej, Kraków 1938.

M. Patkaniowski, Wina i kara. Elementy rzymskie i germańskie w prawie karnym statutów miast włoskich, Kraków 1939.

L. Pauli, Austriacki kodeks karny z 1803 r. w Wolnym Mieście Krakowie, Kraków I – 1968, II – 1970.

L. Pauli, Poenas propriae. Das Problem der Sonderstrafen in der europäischen Gesetzgebung aus den Jahren 1751–1903, Warszawa–Kraków 1982.

L. Pauli, Peines corporelles et capitales dans la législation des Etats européens 1751–1903, Warszawa–Kraków 1986.

L. Pauli, Infirmitas sexus. Sytuacja prawna kobiet w świetle przepisów karnych ustawodawstwa statutowego miast włoskich, Kraków 1975.

J. Pérez, Historia de la administración espańola e hispano-americana, Madrid 1958.

O. Peterka, Rechtsgeschichte der bömischen Länder, Bd. I. Reichenberg 1923, Bd. II – 1928.

J. Pirenne, Histoire des institutions et du droit privé de l’ancienne Egypte, Bruxelles 1932.

H. Planitz, Grundzüge des deutschen Privatrecht, Wien 1949.

H. Planitz, Deutsche Rechtsgeschichte, Graz–Köln 1971.

Platon, Prawa (przełożyła i opracowała M. Maykowska), Warszawa 1960.

W. Plöhl, Geschichte des Kirchenrechts, t. I–IV Wien–München 1960/1968.

T. Plucknett, A consise history of the common law, London 1948.

S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 1–3, Kraków 1997–1998–2001.

F. Pollock, F. W. Maitlaud, The History of English Law befor the Time of Edward I, Cambridge 1968.

Prawo muzułmańskie. Struktura i podstawowe instytucje, Warszawa 1990 (praca zbiorowa).

Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, Warszawa 1986 (pod red. W. Wołodkiewicza).

M. Rakowski, Prawo wyborcze do włoskiej Izby Deputowanych w latach 1861–1923, Warszawa 2004.

J. Ray, Essai sur la structure logique du code civil français, Paris 1926.

E. Rittner, Prawo kościelne katolickie, t. I, Lwów 1907.

O. F. Robinson, D. Fergus, W. M. Gordon, European Legal History, London 1994.

J. Rosenblatt, Wykład austriackiego procesu karnego, I, Kraków 1884.

F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1964.

S. Salmonowicz, Prawo karne oświeconego absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych przełomu XVIII–XIX w., Toruń 1966.

S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 1998.

S. Salmonowicz, Studia z historii prawa (XVI–XX wiek), Bydgoszcz 2010.

G. Salvioli, Storia del diritto italiano, Torino 1930.

G. Sautel, Histoire des institutions publiques depuis la Révolution française, Paris 1974.

F. C. Savigny, Geschichte des römischen Rechts in Mittelalter, I–VII, przedruk Darmstadt 1956.

H. Schlosser, Grundzüge der neueren Privatrechtsgeschichte, Heidelberg 1979.

E. Schmidt, Einführung die Geschichte der deutschen Strafrechtspflege, Göttingen 1951.

M. Schmidt-Neke, Enstehung und Ausbau der Königsdiktatur in Albanien (1912–1939), München 1987.

A. Schnitzer, Vergleichende Rechtslehre, t. I, Basel 1961.

L. Schultz, Russische Rechtsgeschichte von den Anfängen bis zur Gegenwart, Lahr 1951.

A. B. Schwarz, Rechtsgeschichte und Gegenwart, Karlsruhe 1960.

C. v. Schwerin, Germanische Rechtsgeschichte, Berlin 1943.

W. Seagle, The Quest for Law, New York 1941, wydanie niemieckie Weltgeschichte des Rechts, München 1958.

W. Seagle, Weltgeschichte des Rechts, München–Berlin 1958.

G. Seeliger, Die Capitularien der Karolinger, Leipzig 1893.

I. A. Sharpe, Crime in early modern England 1550–1575, London 1987.

H. Siber, Römisches Verfassungsrecht, Lehr 1952.

K. Sójka-Zielińska, Drogi i bezdroża prawa. Szkice z dziejów kultury prawnej Europy, Wrocław 2010.

K. Sójka-Zielińska, Fideikomisy familijne w prawie pruskim (w. XIX i pocz. w. XX), Warszawa 1962.

K. Sójka-Zielińska, Kodeks Napoleona. Historia i współczesność, Warszawa 2007.

K. Sójka-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne XIX w., Warszawa 1973.

K. Sójka-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne. Historia i współczesność, Warszawa 2009.

K. Sójka-Zielińska, Prawne problemy podziału gruntów chłopskich w Galicji na tle austriackiego ustawodawstwa agrarnego, Warszawa 1966.

K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 1993.

W. Spasowicz, Uczebnik ugołownogo prawa, St. Petersburg 1863.

I. F. Stephen, A history of the criminal law of England, London 1983.

O. Stobbe, Geschichte der deutschen Rechtsquellen, Bd. I – Leipzig 1860, Bd. II – Braunschweig 1864, wyd. II – Aachen 1969.

I. Subera, Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego, Warszawa 1977.

M. Sczaniecki, Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1973.

J. Szemiński, R. Mroziewicz, T. Łepkowski, Dzieje Ameryki Łacińskiej od schyłku epoki kolonialnej do czasów współczesnych, Warszawa 1977–1983.

M. Szerer, Sądownictwo angielskie, Warszawa 1959.

G. W. Szwiekow, Priejemstwiennost w prawie, Moskwa 1983.

J. Szymanowski, Wykład kodeksu postępowania cywilnego, Warszawa 1866.

D. Tamm, Dansk Retshistorie, Křbenhavn 1988.

A. Taranger, Utsigt over den norske Rettshistorie, Kristiania 1898.

G. Tarello, Storia della cultura giuridica moderna, t. I, Bologna 1976.

R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych, Warszawa 1953.

R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 1969, wyd. II uzupełn. przez H. Kupiszewskiego.

H. Thieme, Das Naturrecht und die europäische Rechtsgeschichte, Basel 1954.

A. Timon, Ungarische Verfassungs – und Rechtsgeschichte, Berlin 1904.

E. Till, Prawo prywatne austriackie, Lwów 1911.

F. N. Thorpe, The Constitutional History of the United States, Chicago 1901.

V. Urfus, Právo, úver a lichwa w milunosti, Brno 1975.

B. S. Utiewski, Historia prawa karnego państw burżuazyjnych, Warszawa 1952.

J. Vanderlinden, Le concept de code eu Europe occidentale du XIIIe au XIXe sičcle, Bruxelles 1967.

V. Vanécěk, Dějiny státu a práva v Československu, Praha 1970.

J. Van Kan, Les efforts de codification en France, Paris 1975.

Verwaltungsgeschichte Ostdeutschlands 1815–1945, Hrg. G. Heinrich, Stuttgart–Berlin 1992.

A. Vetulani, Dekret Gracjana i pierwsi dekretyści w świetle nowego źródła, Wrocław–Kraków 1955.

M. Villey, La formation de la pensée juridique moderne, Paris 1975.

P. Vinogradoff, Roman Law in Medieval Europe, Oxford 1929.

P. Viollet, Histoire du droit civil français, Paris 1905.

M. E. Viora, Consolidazioni e codificazioni, Torino 1967.

G. Waitz, Deutsche Verfassugeschichte, I–II (3 Aufl. Kiel 1880–1883); IV–VI (2 Aufl.). Bd. V. bearb. v. K. Zeumer, VI bearb. v. G. Seeliger, Bd. 1884–96; VII–VIII, Kiel 1875–1878.

J. Wąsicki, Rzesza i państwa niemieckie 1789–1815, Poznań 1982.

J. Wąsicki, Związek Niemiecki i państwa niemieckie 1815–1848, Poznań 1986.

J. Wąsicki, Związek Niemiecki i Druga Rzesza Niemiecka 1848–1914, Poznań 1989.

M. Wąsowicz, Historia ustroju państw Zachodu, Warszawa 1998.

W. Wefers, Grundlagen und Ideen des spanischen Staates der Gegenwart, Bonn 1967.

H. Welzel, Naturrecht und materielle Gerechtigkeit, Göttingen–Zürich 1962.

L. Wenger, Die Quellen des römischen Recht, Wien 1953.

G. Wesenberg, Neuere deutsche Privatrechtsgeschichte im Rahmen der europäischen Rechtsentwicklung, Lahr 1954.

F. Wieacker, Das Sozialmodell der klassischen Privatrechtsgesetzbücher und die Entwicklung der modernen Gesellschaft, Karlsruhe 1953.

F. Wieacker, Privatrechtsgeschichte der Neuzeit, Göttingen 1967.

A. Wiliński, Das römische Recht, Leipzig 1966.

Wissenschaft und Kodification des Privatrechts im 19. Jahrhundert, hrsg. H. Coing und W. Wilhelm, Frankfurt am Main, Bd. I – 1974, Bd. II – 1977, Bd. III – 1976, Bd. IV – 1979, Bd. V – 1980.

St. Witkowski, Państwo greckie. Historia ustrojów państw greckich i obraz ustroju Aten i Sparty, Warszawa 1938.

W. F. Wladymirskij-Budanow, Christomatia po istorii ruskogo prawa, t. I i II, Jarosław 1871, wyd. II – Kijew 1880.

W. F. Wladymirskij-Budanow, Obzor istorii ruskogo prawa, t. II, Istoria ruskogo ugołownowo prawa, grażdanskogo prawa i processa, Kijew 1886.

W. Wołodkiewicz, Rzymskie korzenie współczesnego prawa cywilnego, Warszawa 1978.

W. Wołodkiewicz, Prawoznawstwo w poglądach i ujęciu encyklopedystów, Warszawa 1990.

W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 2006.

J. K. Wołowski, Kurs kodeksu cywilnego, Warszawa 1968.

S. Wróblewski, Zarys wykładu prawa rzymskiego, I. Historia stosunków wewnętrznych Rzymu i źródeł prawa, Kraków 1916.

F. Zimmermann, Bayerische Verfassungsgeschichte vom Ausgang der Landschaft bis zur Verfassungsurkunde von 1818, München 1940.

F. Zoll, Historia prawodawstwa rzymskiego, Kraków 1902.

A. Zumpt, Das Criminalrecht der römischen Republik, t. I, Berlin 1865, t. II, Berlin 1969.

K. Zweiger, H. Kötz, Einführung in die Rechtsvergleichung auf dem Gebiete des Privatrechts, Bd. II. Intistutionen, Tübingen 1979.

A. Zycha, Deutsche Rechtsgeschichte der Neuzeit, Marburg 1949.

Część I. Starożytność

Rozdział I. Monarchie despotyczne i wielkie imperia Wschodu

§ 1. Rys historyczny

Kolebką cywilizacji światowej był obszar Bliskiego Wschodu. Tutaj rozpoczęły swą historię państwa Żyznego Półksiężyca Lewantu. Ich początek sięgał schyłku IV tysiąclecia p.n.e. Nad wielkimi rzekami – Nilem w Egipcie oraz Eufratem i Tygrysem w Mezopotamii (Międzyrzeczu) – pojawiły się pierwsze większe jednostki terytorialne, dając początek starożytnym państwom. Pierwotnie stanowiły one małe samodzielne państewka, będące pod zarządem naczelników wojskowych.

Tendencja do centralizacji, integracji tych państewek wystąpiła najpierw w Egipcie. Wywołały ją przede wszystkim warunki naturalne, zwłaszcza zaś konieczność stworzenia jednolitego systemu irygacyjnego wzdłuż Nilu. W rezultacie doszło najpierw do zjednoczenia Górnego Egiptu, a następnie Dolnego Egiptu. Ostateczne ich scalenie było dziełem faraona Menesa (ok. 3100 r. p.n.e.), założyciela I dynastii. Licząca się odtąd historia starożytnego Egiptu objęła prawie 3000 lat, sięgając aż do 332 r. p.n.e. W tym czasie Egiptem rządziło 30 dynastii. W pierwszym tysiącleciu p.n.e., w tzw. epoce późnej, doszło jednak do ostatecznego upadku państwa, które od 525 r. p.n.e. stało się prowincją perską, pozostając nią aż do podbojów Aleksandra Wielkiego (332 r. p.n.e.).

W przeciwieństwie do Egiptu, dzieje państwowości Mezopotamii były o wiele bardziej burzliwe. W połowie czwartego tysiąclecia p.n.e. w południowej Mezopotamii osiedlili się Sumerowie, tworząc miasta-państwa ensi (Ur, Uruk, Lagasz itd.). Szczytem potęgi politycznej Sumerów była połowa trzeciego tysiąclecia (I dynastia z Ur). Świetność ta była jednak krótkotrwała. Na jej gruzach Sargon z Akadu stworzył pierwsze wielkie państwo semickie, istniejące ok. 2300–2100 r. p.n.e., które po renesansie Sumerów przekształciło się w państwo sumeryjsko-akadyjskie, trwające do ok. 1800 r. p.n.e. Jego zmierzch zapoczątkowało powstanie państwa starobabilońskiego – na południu Mezopotamii (Hammurabi 1792–1750 p.n.e.) oraz staroasyryjskiego (Szamszi Adad 1748–1716 p.n.e.) na północy. Pierwsze upadło po półtora wieku, drugie stworzyło wielkie imperium, obejmujące w różnych okresach cały Bliski Wschód, a nawet Egipt. Upadek Asyrii nastąpił u schyłku VII w. p.n.e. Jej miejsce na okres wieku zajęło państwo nowobabilońskie, któremu kres położył w 539 r. Cyrus, twórca uniwersalnego imperium perskiego.

Z kolei obszar Palestyny stał się łupem plemion semickich, które założyły tutaj wiele państw. Do największego znaczenia spośród nich doszło państwo izraelskie, gdzie scentralizowana monarchia powstała ok. 1030 r. (Saul).

§ 2. Ustrój społeczny despotii

Spośród warstw społecznych najważniejszą rolę w despotiach odgrywali kapłani. Była to grupa zamknięta, dziedziczna. Rozbudowany panteon bóstw i obsługa ich kultów sprawiała, że warstwa ta była dość liczna, a co za tym idzie – wewnętrznie zróżnicowana. Nie stanowiła jednak jednego stanu, będąc związana z poszczególnymi świątyniami. Czuwał nad nimi arcykapłan, stojący – jak np. w Egipcie – na czele grupy wyższej, tzw. ojców bożych lub sług bożych, której podlegali kapłani niżsi, tzw. czyści. Swą wpływową pozycję kapłani zawdzięczali posiadaniu ziemi, władzy i wiedzy, potrafiąc te walory umiejętnie wykorzystać. Ziemia pochodziła z nadań monarszych i formalnie zawsze stanowiła własność władcy, będąc jedynie w użytkowaniu świątyń. Pozycję kapłanów zwiększali zresztą sami władcy, przyznając świątyniom liczne przywileje, np. zwolnienie od robót publicznych, posiadanie niewolników, zmniejszanie podatków. W Egipcie polityka taka zaczęła doprowadzać do wyswobadzania się świątyń z systemu państwa. Z kolei w Mezopotamii mniejsze były wpływy gospodarcze kapłanów, zaś większe intelektualne. W sferze ustrojowo-politycznej świątynia (Zikkurat) w okresie sumeryjskim była bowiem nie tylko domem boga, ale tam też znajdowała się siedziba władcy. W jej murach odbywały się również sądy. Własność i władza świątynna od państwowej oddzieliła się dopiero w państwie Akadów.

Ludność świecka generalnie dzieliła się na: urzędników, żołnierzy, kupców, rzemieślników, chłopów i niewolników. W Mezopotamii, z początkiem drugiego tysiąclecia, wykształcił się dodatkowo podział społe-czeństwa na trzy grupy: awilum – pełnoprawni obywatele (potomkowie pierwotnych zdobywców, członkowie rodów miejscowych), z których wywodzili się dostojnicy państwowi i właściciele ziemscy, muszkenum – warstwa pośrednia (ludność autochtoniczna i wyzwoleńcy), głównie chłopi, ale też rzemieślnicy i kupcy, oraz wardum – niewolnicy.

Urzędnicy, obok kapłanów, byli najbardziej wpływową warstwą społeczną. Sprawne funkcjonowanie państwa i gospodarki spowodowało, zwłaszcza w Egipcie, wykształcenie się tysięcy posad urzędniczych. Pierwotnie funkcje urzędnicze nie były dziedziczne, a droga do uzyskania stanowiska wiodła nie przez dobre urodzenie, lecz zdobyte wykształcenie. Z czasem, zwłaszcza wyżsi dostojnicy, zaczęli zabiegać o zapewnienie swym dzieciom intratnych posad. Powodowało to rozliczne konflikty między faraonem a administracją, głównie prowincjonalną.

W zmilitaryzowanych despotiach wschodnich duży wpływ i znaczenie osiągnęli też żołnierze. Za poniesione zasługi otrzymywali oni w użytkowanie ziemię oraz pewne przywileje, zwłaszcza podatkowe.

Kupcy i rzemieślnicy stanowili niewielki ułamek społeczeństwa. Położenie prawne tej grupy, w świetle zachowanych źródeł, nie jest jasne. W Egipcie praw politycznych nie posiadali, z kolei w Mezopotamii zaliczani byli do klasy pełnoprawnych.

Najliczniejszą grupą społeczną byli chłopi, stanowiący ponad 90% ogółu ludności. W Egipcie, gdzie dominowała własność państwowa, chłopi żyli z reguły na ziemi faraona we wspólnotach gminnych, rzadziej dzierżawiąc ziemię należącą do urzędników i świątyń. Odwrotnie było w Mezopotamii, gdzie panujący, możni i urzędnicy oddawali zazwyczaj chłopom ziemię w dzierżawę bezpośrednią. Z tego tytułu oni musieli płacić świadczenia w naturze, wynoszące przeważnie połowę lub trzecią część zbiorów. Dzierżawcami ziemi monarszej byli również żołnierze. Szczególnie system ten rozwinął się w Mezopotamii, gdzie wojownicy uzyskiwali w dzierżenie tzw. ilkum. Obejmowało ono: grunt, dom, ogród, a nawet inwentarz żywy. Ilkum było dziedziczne i niezbywalne. Jego posiadacz zobowiązany był wykonywać służbę wojskową osobiście. Naruszenie tego zakazu karano śmiercią, zaś ilkum przekazywano najętemu zastępcy.

Źródłem niewoli było: jeństwo wojenne, urodzenie oraz sprzedaż niewypłacalnego dłużnika lub jego rodziny. W rezultacie dominowali niewolnicy państwowi, a prywatnych było niewielu. Pod względem prawnym niewolnik był rzeczą. Dopuszczano jednak posiadanie przez niego rodziny i drobnego majątku ruchomego, który po jego śmierci przypadał panu. Wolność zazwyczaj uzyskiwało się poprzez samowykupienie, na które można było pożyczyć pieniądze. W sumie w historii Wschodu znaczenie gospodarcze niewolników nie było wielkie. Największą ich liczbę zatrudniał monarcha do wykonywania różnorodnych posług w pałacu (niewolnictwo pałacowe).

§ 3. Ustrój polityczny despotii

I. Monarcha

Bezpieczeństwo i pomyślność państwa zależała od utrzymania „boskiego ładu”. Jego gwarantem był monarcha – faraon w Egipcie, patesi u Sumerów, lugal, a następnie król w państwie sumeryjsko-akadyjskim czy żydowskim. Pochodzenie ich władzy miało charakter teokratyczny. W państwie egipskim faraon był najpierw bogiem, później synem boga, wreszcie tylko pośrednikiem między bogami a ludem, strażnikiem „Maat – boskiego ładu”. W Mezopotamii władca był w trzecim tysiącleciu jeszcze inkarnacją samego boga, jego uosobieniem. W drugim tysiącleciu uważano go już jedynie za wybrańca bóstw, zastępcę boga na ziemi. Stopniowy upadek idei boskości panującego był więc wyraźny. Złożyły się na to różne czynniki: brak trwałego zjednoczenia państw (Mezopotamia), upadek państwowości, złe rządy, klęski wojenne, liczne zamachy stanu, detronizacje itp. Za istotę boską nie był jedynie uważany król żydowski, jakkolwiek był pomazańcem wybieranym za pośrednictwem proroków.

Władza monarchy miała charakter despotyczny. Panujący łączył bowiem w swym ręku całą władzę: ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą i wojskową. Realizację tych uprawnień traktowano, zgodnie z teokratycznym charakterem państwa, jako wykonywanie woli boga. Była ona święta. Sprzeciwienie się jej uznawano za najcięższe przestępstwo, zagrożone najsurowszymi karami oraz potępieniem w życiu pozagrobowym. Wyjątkiem było państwo izraelskie, gdzie ważną rolę odgrywało zgromadzenie, król nie posiadał też tutaj władzy ustawodawczej, a administracyjna była ograniczona.

II. Administracja centralna i lokalna

Wolę monarchy wypełniali urzędnicy państwowi. Na szczeblu centralnym najważniejszą osobą po władcy był jego zastępca, główny dostojnik państwa. W Egipcie nosił tytuł wezyra, zaś w Mezopotamii nubanda. Należał do nich: zarząd dworu, kierowanie sprawami państwa (robotami publicznymi, skarbowością itp.), sprawowanie najwyższego sądownictwa w imieniu władcy (Egipt) oraz naczelne dowództwo wojskowe (Mezopotamia). Ich faktyczna władza dorównywała nieraz monarszej, dążącej z czasem do ograniczenia kompetencji swych głównych zarządców. W Egipcie znaczną pozycję osiągnęli też kanclerz i naczelny skarbnik.

Rozrost terytorialny państwa powodował konieczność rozbudowy aparatu administracyjnego, głównie lokalnego. Egipt terytorialnie podzielony był na nomy. Na ich czele stali naczelnicy zwani nomarchami. Dawniej byli oni władcami lokalnymi, natomiast po zjednoczeniu państwa mianowanymi przez faraona urzędnikami. W swym ręku dzierżyli władzę administracyjną, sądową i skarbową oraz sprawowali zarząd gospodarczy. Podlegał im cały szereg niższych urzędników, nadzorujących prace publiczne. Nomarchowie otrzymywali wynagrodzenie w naturze. Stanowiła je część świadczeń ludności miejscowej, wnoszonych do skarbu państwowego. W Mezopotamii do stworzenia scentralizowanej administracji doszło dopiero w okresie państwa starobabilońskiego (reformy Hammurabiego). Kraj dzielił się na prowincje z gubernatorami (issaku), wywodzącymi się z dawnych władców lokalnych. Te dzieliły się na okręgi z naczelnikami (pahatu). Najniższą jednostką administracyjną była gmina na czele z wójtem (rabianu). Wszyscy urzędnicy mianowani byli przez króla. Sprawowali funkcje administracyjne, policyjne i sądownicze. Z kolei państwo żydowskie podzielone było na 12 okręgów, co nawiązywało do tradycji tyluż plemion, które je założyły. Po śmierci Salomona (ok. 930 r. p.n.e.) rozpadło się ono na królestwo judzkie (2 plemiona – Jerozolima) i izraelskie (10 plemion – Samaria). Każdy okręg przez jeden miesiąc w roku miał obowiązek dostarczać do pałacu produkty konieczne dla utrzymania dworu i służby. Władza w poszczególnych okręgach należała do sędziego.

III. Sądownictwo

Formalnie najwyższym sędzią był monarcha, źródło wszelkiej sprawiedliwości. Faktycznie rozstrzygał tylko sprawy najważniejsze (np. zdradę) lub niektóre odwołania. Brak rozdziału między władzą sądową a administracyjną powodował przy tym, że sądownictwo sprawowali urzędnicy państwowi. W Egipcie był to wezyr na szczeblu centralnym oraz nomarchowie na poziomie terytorialnym. W Mezopotamii, w okresie istnienia cywilizacji Sumerów, sądownictwo spoczywało najpierw w rękach kapłanów, a miejscem sądu były świątynie. W ręce świeckich urzędników wymiar sprawiedliwości przeszedł dopiero od reform Hammurabiego. Sądy były kolegialne, a ich skład tworzyli lokalni urzędnicy wyrokujący w otoczeniu asesorów (starszyzna). Najważniejsze sprawy podlegały jednak jurysdykcji królewskich sędziów zawodowych.

§ 4. Ustrój polityczny wielkich imperiów

Najstarszym wielkim imperium Wschodu było państwo asyryjskie. Po upadku Asyrii (VII w p.n.e.) nastąpił szybki rozwój imperium perskiego. Zapoczątkował je w 559 r. p.n.e. Cyrus II Wielki, zaś zakończyła jego istnienie śmierć Dariusza III w 331 r. p.n.e.

Władcy asyryjscy uznawali się za potomków boga Assura, wykonawców jego woli. Racją istnienia państwa były ciągłe wojny, podejmowane na rozkaz boga. W okresie nowego państwa, podbiwszy większość starożytnego Wschodu, królowie zaczęli się określać panami czterech stron świata. Już sama ta tytulatura wyraźnie wskazywała na przyjęty przez Asyrię ekspansjonizm. Król dzierżył w swym ręku wszelką władzę. Jego zastępcą był turtan.

Zorganizowanie ogromnego państwa wymagało od władców Asyrii nie tylko stworzenia, ale wcześniej wręcz nawet opracowania nowego systemu administracji, zapewniającego sprawne funkcjonowanie monarchii. Powstał on pod koniec X w. p.n.e. Państwo podzielono na wielkie prowincje zarządzane przez namiestników. Obawa przed nadmierną władzą skupioną w ich rękach zmusiła wszakże władców do podziału w VIII w. p.n.e. prowincji na mniejsze jednostki terytorialne, zarządzane przez mianowanych przez króla urzędników. Obok obszarów państwa podlegających bezpośredniemu zarządowi, w ramach monarchii pozostawiono terytoria obejmujące kraje podbite, administrowane przez dotychczasowych władców, piastujących obecnie władzę w imieniu Asyrii. Ten dwoisty system wynikał z dysponowania przez Asyrię zbyt małymi rezerwami ludzkimi, zdolnymi do przejęcia pełni administracji. Przyjęty układ zemścił się na Asyrii, gdyż w końcu VII w. p.n.e. bunt terroryzowanych przez wieki ludów doprowadził w ciągu zaledwie kilku lat do nagłej katastrofy państwa i jego ostatecznego upadku (608 r. p.n.e.).

Na gruzach imperium asyryjskiego, zaledwie w pół wieku później, powstało uniwersalne imperium perskie, stworzone przez Cyrusa II Wielkiego. Zorganizował je jednak na przełomie VI/V w. p.n.e. król Dariusz I. Podstawą jego polityki była łagodniejsza eksploatacja ludów podbitych, w porównaniu z systemem asyryjskim, o którym żywo pamiętano. Zapewniło to panowaniu perskiemu większą stabilizację oraz poparcie lokalnych możnych i kapłanów, z którymi dzielili się władzą, zachowując sobie pierwszeństwo.

Zarząd ogromnym państwem wymagał zorganizowania sprawnej administracji centralnej i terytorialnej. Stolica państwa znajdowała się w Suzie. Tutaj urzędował król, otoczony gwardią „nieśmiertelnych” oraz mieściła się kancelaria monarsza, jak również siedziby urzędów centralnych. Państwo podzielono na 20 jednostek administracyjnych, zwanych satrapiami (nazwa pochodzenia medyjskiego). Utworzono je zasadniczo w granicach ustalonych wcześniej przez Asyryjczyków. Stanowiska satrapów, dzierżących w zastępstwie króla wszelką władzę na podległym sobie terytorium, obsadzano zaufanymi urzędnikami. Podlegali oni kontroli królewskiej zarówno ze strony królewskich inspektorów, zwanych oczami i uszami króla, jak i przydzielonych im specjalnych sekretarzy, odpowiedzialnych wyłącznie przed władcą. Mimo tych ograniczeń satrapowie, zwłaszcza w okresie osłabienia władzy panującego, prowadzili własną politykę, zaciągali najemników, a nawet organizowali bunty, które w poważnym stopniu przyczyniły się do upadku imperium. Od 330 r. p.n.e. za następców królów perskich zaczął się uważać Aleksander Wielki, ogłoszony wcześniej przez swe wojsko królem Azji.

Rozdział II. Państwa-miasta – polis

§ 5. Polis grecka

I. Rys historyczny

Najstarsza kultura egejska rozwinęła się na Krecie. W związku z tym nazywano ją też kreteńską albo minojską (od Minosa, legendarnego władcy wyspy). Stworzyły ją ludy przybyłe z Azji Mniejszej na przełomie czwartego i trzeciego tysiąclecia p.n.e. Jej głównym ośrodkiem był pałac w Knossos. Szczytowy okres rozwoju kultury minojskiej przypadł na lata 1600–1450 p.n.e. Ostateczny upadek cywilizacji kreteńskiej nastąpił ok. 1200 r. p.n.e.

Drugim, obok Krety, ważnym ośrodkiem kultury egejskiej stała się Grecja. Około 1700 r. p.n.e. została ona zasiedlona przez przybyłe z Bałkanów ludy Achajów i Jonów. Głównym ośrodkiem wczesnych cywilizacji greckich stały się leżące na Peloponezie Mykeny, od których wzięła się nazwa całej cywilizacji. W toku długiego rozwoju i ekspansji terytorialnej władcy Myken stworzyli w XIV–XII w. p.n.e. scentralizowane państwo obejmujące Peloponez, wschodnią Grecję oraz tereny zamorskie, głównie wybrzeże Azji Mniejszej.

Na przełomie XIII/XII w. p.n.e. we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego rozpoczęła się wielka wędrówka ludów (Frygowie, ludy morskie itp.), niszcząca dotychczasowe cywilizacje. W jej wyniku zamieszkujące północną Grecję plemię Dorów zawładnęło całą Grecją, powodując upadek cywilizacji mykeńskiej (ok. 1200 r. p.n.e.).

Podbita przez Dorów Grecja nie stwarzała możliwości zorganizowania scentralizowanego państwa. Złożyły się na to rozmaite czynniki: geograficzne (teren górzysty), nieistnienie zagrożenia zewnętrznego, brak dostatecznej ilości terenów uprawnych, tradycje rodowe itp. Wszystko to przyczyniło się do wytworzenia w Grecji struktury ustrojowopolitycznej opartej na funkcjonowaniu drobnych organizmów państwowych. W rezultacie zaczęły powstawać miasta-państwa –polis, mające charakter odrębnych tworów ustrojowych.

II. Organizacja polis

Polis rozwinęły się głównie we wschodniej części Grecji (Ateny, Sparta, Megara, Korynt, Argos), wyspach Morza Egejskiego (Chios, Samos, Naksos) i wybrzeżach Azji Mniejszej (Milet). W części zachodniej Grecji dominowały natomiast państewka plemienne (Lokrów, Etolów, Elejczyków itp.).

Polis obejmowała zarówno miasto, jak i otaczający je okręg. Od zasady tej były wyjątki, np. Sparta miała charakter wyłącznie wiejski, zaś Smyrna miejski. W sumie polis stanowiła społeczne skupisko arystokracji, rzemieślników, kupców, chłopów oraz miejsce produkcji i wymiany towarów, tworzące samodzielną jednostkę polityczną i gospodarczą, dążącą do samozaspokojenia się.

Obszar polis liczył z reguły od kilku do kilkuset km2 i od kilku do kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców. Wyjątkiem były Sparta i Ateny. Państwo spartańskie powstało w XI w. p.n.e. w dolinie rzeki Euratos (Lakonia). W IX w. p.n.e. obejmowało zaledwie 4–5 wsi. Podstawy jego ustroju stworzył król Likurg (VIII w. p.n.e.), który rozpoczął podboje terytorialne. Po zajęciu Messenii obszar państwa liczył już ok. 8,4 tys. km2 (VII w. p.n.e.). Polityka ekspansji doprowadziła w VI w. p.n.e. do skupienia wokół Sparty zależnych od niej polis. Koalicję tę nazwano symmachią spartańską (federacją). Z kolei Ateny powstały w połowie VIII w. p.n.e., obejmując półwysep, zwany Attyką, liczący 2,5 tys. km2. Ateny były najliczniejszym polis, a jej ludność w szczytowym okresie rozkwitu liczyła nawet do 300 tys. mieszkańców (V w. p.n.e.).

Trudne warunki geograficzne, klęski żywiołowe, konflikty wewnętrzne i kryzysy ekonomiczne zmusiły z czasem polis greckie do zakładania kolonii, czyli „osad z dala od domu”. Zapoczątkowana została w ten sposób wielka kolonizacja grecka. Podjęto ją w pierwszej połowie VIII, a zakończono u schyłku VI w. p.n.e. Objęła ona prawie cały obszar nadbrzeżny Morza Śródziemnego i Czarnego.

III. Ustrój społeczny

1. Obywatele

Ustrój społeczny polis wywodził się z systemu rodowego podzielonego na bractwa. W Sparcie jedyną pełnoprawną grupą społeczną byli spartiaci. Pozycja spartiatów opierała się przede wszystkim na ich obowiązkach państwowych, głównie wojskowych. Była to warstwa dość liczna, sięgająca kilku tysięcy. Wszyscy posiadali pełnię praw obywatelskich. Byli równi tak co do praw, jak i obowiązków wobec państwa. Pierwotnie istniała także równość majątkowa. Każdy spartiata otrzymywał od państwa dział ziemi, razem z niewolnikami, którzy ją uprawiali. Miał do niej jednak jedynie dziedziczne prawo użytkowania, nie mogąc jej alienować ani przekazywać w testamencie. Mógł ją natomiast podzielić na łożu śmierci między synów, przyznając każdemu z nich odpowiedni dział. Powodowało to ustawiczne zmniejszanie się wielkości ziemi pozostającej w ręku spartiatów. Próbowano temu zaradzić, dopuszczając do dziedziczenia kobiety, co pozwoliło ponownie skumulować niektóre majątki ziemskie. Nierówności majątkowej nie dało się jednak powstrzymać. Sytuacja taka doprowadziła z czasem do zubożenia znacznej liczby spartiatów. Niektórzy z nich nie byli nawet w stanie uiszczać składek na wspólne uczty (fiditia), co prowadziło do utraty przez nich praw politycznych, np. piastowania urzędów, głosowania na zgromadzeniach. Warunkiem posiadania praw politycznych było również otrzymanie zgodnego z prawem wychowania (agoge). Odbywało się ono pod nadzorem państwa. Podstawy dominacji spartiatów podważyła wojna peloponeska (431–404 p.n.e.), kiedy ich liczba spadła z 8 do 2 tys., coraz bardziej topniejąc.

Pierwotny ustrój społeczny Aten opierał się na strukturze rodowej. Rody (ok. 30) tworzyły fratrie (bractwa), których było 12. Te łączyły się w fyle (plemiona), w liczbie czterech. Niezależnie od ustroju rodowego występował podział na klasy, których wprowadzenie przypisywano królowi Tezeuszowi (VIII w. p.n.e.). Nie pokrywał się on z podziałem rodowym. Zgodnie z nim wolna ludność ateńska dzieliła się na trzy klasy: szlachtę (eupatridai), chłopów (geomoroi) i rzemieślników (demiurgoi). Pozycja szlachty opierała się na posiadaniu majątków ziemskich, organizacji rodowej i wykształceniu. Była to grupa nieliczna, obejmująca zaledwie ok. 50 rodzin. Przekonana była o swej wyższości w stosunku do pozostałych obywateli. Urodzenie wywodziła od bogów i herosów. Do niej należał monopol władzy i prowadzenie wojen. Wykorzystując dominację ekonomiczną szlachta narzuciła chłopom ciężkie warunki gospodarowania, doprowadzając ich do całkowitego uzależnienia. Ucisk ten spowodował masowe zadłużanie się chłopów. Kiedy wysokość długu i procentu przekraczała wartość ziemi, wierzyciel mógł zatrzymać chłopa na ziemi, która przechodziła na jego własność, w charakterze pracownika najemnego, albo sprzedać za granicę. W razie pozostania chłop musiał pracować na swej dawnej ziemi, oddając nowemu właścicielowi z tytułu zadłużenia 5/6 plonów. Bezwzględne stosowanie przez eupatrydów prawa o długach doprowadziło szybko do przejęcia prawie całej ziemi na własność arystokracji. Konflikt między szlachtą a chłopami wyraźnie zaczął się więc zaostrzać.

Pierwszego przewrotu społecznego próbował dokonać w latach 30. VII w. p.n.e. Kylon. Nie znalazł jednak poparcia wśród ludu. Wydarzenie to wpłynęło wszakże na spisanie obowiązującego prawa, co miało usunąć dowolności w dotychczasowym jego stosowaniu. Dokonał tego w 621 r. p.n.e. Drakon. Nowa „kodyfikacja” nie wprowadziła jednak zmian w dotychczasowym ustroju społeczno-gospodarczym. Wzrastające napięcia wewnętrzne groziły nawet wybuchem przewrotu społecznego. Zapobiegły mu reformySolona, przeprowadzone w latach 594–593 p.n.e. Objęły one wiele dziedzin życia. Najważniejszą była reforma ekonomiczna. Polegała na strząśnięciu długów (sejsachteja). W jej ramach anulowano wszystkie długi zaciągnięte pod zastaw gruntów, zwrócono ziemię utraconą wskutek jej niewykupienia, wykupiono na koszt państwa osoby, które popadły w niewolę i zostały sprzedane za granicę, oraz zniesiono niewolę za długi. Reformę ekonomiczną uzupełniała reforma społeczna. Obywateli podzielono na cztery klasy, przyjmując za kryterium wielkość posiadanego majątku i uzyskiwanego dochodu, obliczanego w zbożu, oliwie i winie. Najbogatszymi byli ci, którzy osiągnęli dochód powyżej 500 miar (I klasa), a następnie 300 (II klasa), 200 (III klasa) i poniżej 200 (IV klasa). Tylko członkowie klasy I mogli pełnić urząd skarbnika państwa i archonta, a więc wchodzić do Aeropagu. Natomiast należący do klasy II i III mogli piastować urzędy niższe. Trzy klasy uprzywilejowane płaciły też stosowny podatek, odpowiednio talent, pół talentu i 10 min. Przynależność do określonej klasy decydowała też o obowiązkach wojskowych. Obywatele pierwszych dwóch klas służyli w konnicy lub jako ciężkozbrojni hoplici, trzeciej wyłącznie w formacjach hoplitów, zaś czwartej byli zasadniczo zwolnieni od służby wojskowej.

Reformy Solona nie zadowoliły społeczeństwa. Sprzeciwiała się im zarówno szlachta, niezadowolona ze strząśnięcia długów, jak i biedota, żądająca nowego podziału ziemi. Antagonizmy te wykorzystał Pizystrat, ustanawiając w 560 r. p.n.e. tyranię. Po wygnaniu Pizystratydów kolejne reformy społeczne przeprowadził w latach 507/506 p.n.e. Kleistenes. Sprowadzały się one do ostatecznego zniesienia organizacji rodowej i zastąpienia jej terytorialną. By zatrzeć różnice społeczne, zdecydowano się też na zmianę nazwisk obywateli, które składały się odtąd z imienia i nazwy gminy, bez podania imienia ojca. Obywatelami były odtąd osoby pochodzące z legalnego małżeństwa (matka i ojciec musieli być obywatelami). Prawa obywatelskie uzyskiwało się po ukończeniu 18. roku życia, z chwilą wpisania na listę demu (gminy). Następnie przez 2 lata obywatel przechodził przeszkolenie wojskowe jako efeb. Po jego odbyciu wpisywano go na listę obywatelską, uprawniającą do udziału w zgromadzeniu ludowym. Natomiast dopiero po ukończeniu 30. roku życia mógł piastować urząd, brać udział w sądzie skorupkowym i być wybrany do rady. Ogół praw Ateńczyka stanowił jego cześć obywatelską. Mógł być on jej pozbawiony czasowo lub na zawsze oraz częściowo lub całkowicie za popełnienie przestępstwa. Z kolei za zasługi dla państwa mógł uzyskać pewne przywileje, np. zwolnienie od podatków, zajmowanie honorowego miejsca podczas uroczystości itp.

2. Ludność zależna

Obok obywateli na strukturę społeczeństwa polis greckich składały się warstwy ludności zależnej. W Sparcie dzieliła się ona na periojków i helotów. Periojkowie mieszkali głównie na obrzeżach państwa. Zajmowali się przeważnie handlem i rzemiosłem. Byli osobiście wolni, lecz nie posiadali praw politycznych. Ciążył na nich obowiązek służby wojskowej, jakkolwiek nie podlegali wychowaniu obozowemu. Heloci byli niewolnikami. Wywodzili się z ludności terytoriów podbitych przez Spartę. Nie posiadali zarówno praw politycznych, jak i cywilnych. Stanowili własność państwa, które osiedlało ich na działach ziemi przekazywanej w użytkowanie spartiatom. Byli do niej przywiązani, w związku z tym posiadacz działki nie mógł ich ani sprzedać, ani też wyzwolić. Nadać wolność helotom mogło państwo i tylko za zasługi wojenne (oddziały lekkozbrojnych). W związku z tym, że heloci stanowili zdecydowaną większość ludności Sparty, chcąc się zabezpieczyć przed ich buntami lub przejściem na stronę wroga, spartiaci co pewien czas urządzali krypteje – ekspedycje karne, podczas których zabijano pewną ich liczbę.

W Atenach do ludności zależnej (nieobywateli) zaliczano metojków, wyzwoleńców i niewolników. Metojkowie (współmieszkający) byli cudzoziemcami mieszkającymi na stałe w Attyce lub Atenach. Odpowiadali periojkom w Sparcie. Zajmowali się handlem i rzemiosłem. Nie posiadali praw politycznych ani cywilnych. W zasadzie nie wolno im było nabywać nieruchomości. Każdy metojk musiał być wciągnięty na odpowiednią listę, posiadać patrona spośród obywateli i płacić podatek. Niedopełnienie któregoś z tych warunków karano sprzedażą w niewolę. Wyzwoleńcy posiadali pozycję prawną zbliżoną do metojków. Ich patronem był z reguły dawny pan. Niewolnicy dzielili się na prywatnych i państwowych. Źródłem niewolnictwa było: jeństwo wojenne, urodzenie, niepłacenie długów oraz nabycie za granicą. Gorsze było położenie niewolników prywatnych. Stanowili oni własność pana, będąc rzeczą, którą można było swobodnie dysponować. Panowie mogli karać niewolników, ale tylko cieleśnie, gdyż ich zabicie groziło odpowiedzialnością przed sądem. On też wyłącznie mógł skazać niewolnika na karę śmierci. Lepsze było położenie niewolników państwowych. Niektórzy z nich prowadzili gospodarstwa rolne, innych używano w urzędach dla utrzymywania bezpieczeństwa i porządku oraz w wyprawach wojennych. Za poniesione zasługi zarówno państwo, jak i właściciele prywatni mogli niewolnika wyzwolić.

Obrazując strukturę społeczeństwa ateńskiego, można przytoczyć, że w połowie V w. p.n.e. liczba pełnoprawnych obywateli wynosiła 20 tys., metojków – 40 tys., zaś niewolników – 200 tys.

IV. Ustrój polityczny

1. Polis arystokratyczna

Polis arystokratyczna pojawiła się w Grecji w VIII w. p.n.e. W połowie VII w. p.n.e. miasta stały się jednak widownią walk wewnętrznych, które doprowadziły do ograniczenia wszechwładzy arystokracji. Miejsce polis arystokratycznych zajęły tyranie. Proces ten dotknął większości polis. Nie poddały się mu największe. W Sparcie polis arystokratyczna utrzymała się do końca istnienia państwa, zaś w Atenach do reform Solona (VI w. p.n.e.).

1.1. Król

Pierwotnie, w okresie archaicznym, na czele państwa stał król (basileus). Jedynie w Sparcie było ich dwóch, co zapewne należy odnosić do tego, iż wywodzili się oni z dwóch plemion, które dały początek państwu. Siłą rzeczy władza monarsza w Sparcie była kolegialna. Prowadziło to do jej osłabienia, gdyż między królami dochodziło do ustawicznych sporów, zwłaszcza w czasie wojen.

Początkowo władza królów była elekcyjna, z czasem przekształciła się w dziedziczną. Monarcha formalnie dzierżył w państwie wszelką władzę ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą i wojskową, jak również pełnił najwyższe funkcje kapłańskie. Zakres jej ulegał znacznemu rozszerzeniu podczas wojny, kiedy władcy przysługiwało prawo życia i śmierci nad poddanymi. W czasie pokoju rozpatrywanie wszystkich ważniejszych spraw państwowych podlegało jednak kontroli ze strony rady starszych (bula) i zgromadzenia ludowego (agora).

Od VII w. p.n.e. władza królów uległa stopniowemu ograniczeniu. Godność królewska z dziedzicznej stała się wybieralna i dożywotnia. Z czasem, w niektórych polis, królowie zaczęli przekształcać się w najwyższych urzędników, sprawując swą władzę jedynie przez określony czas. W Atenach był to najpierw okres 10 lat, a następnie tylko roku. Równolegle następowało ograniczenie kompetencji monarszych na rzecz rady starszych, urzędników i zgromadzeń. Z rozległej niegdyś władzy w rękach królów pozostało jedynie wykonywanie funkcji kapłańskich oraz władza wojskowa.

W Sparcie główną kontrolę nad królami przejęli eforowie. Od V w. p.n.e. władcy musieli na ich ręce składać przysięgę, w której zobowiązywali się do przestrzegania prawa. Dwóch eforów towarzyszyło też odtąd królowi w wyprawach wojennych, kontrolując jego zachowanie, jednakże bez prawa ingerowania w wydawanie rozkazów. Z kontroli tej składali sprawozdanie, mogąc postawić króla w stan oskarżenia. Sąd, składający się z drugiego króla, eforów i gerontów, mógł w razie negatywnej oceny skazać władcę na śmierć, wygnanie, pozbawienie tronu lub grzywnę. W Atenach natomiast godność królewska w swej pierwotnej formie zanikła w połowie VII w. p.n.e. Król stał się jednym z archontów (archont basileus), pełniącym wyłącznie funkcje religijne i kapłańskie. Odtąd też godność ta stała się dostępna dla wszystkich eupatrydów.

1.2. Rada starszych

W Sparcie funkcje rady starszych pełniła Geruzja. Powołać ją miał już w VIII w. p.n.e. król Likurg, legendarny twórca ustroju państwa. Składała się z 2 królów i 28 gerontów. Wszyscy byli wybierani dożywotnio. Gerontem mógł zostać każdy spartiata, który ukończył 60. rok życia, a więc zakończył obowiązek służby wojskowej. Wybierało ich zgromadzenie ludowe. Obrady Geruzji zwoływali początkowo królowie, pierwotnie im też przewodnicząc. Z czasem kompetencja ta przeszła na eforów. Do uprawnień Geruzji należało: rozpatrywanie i rozstrzyganie najważniejszych spraw państwa, sądownictwo w sprawach karnych zagrożonych karą śmierci, wygnania lub pozbawienia czci, przygotowywanie projektów uchwał przedkładanych zgromadzeniu ludowemu, które wszakże mogły się stać od razu obowiązującym prawem, jeżeli przegłosowane zostały jednomyślnie, oraz uchylanie szkodliwych dla państwa uchwał zgromadzenia ludowego. Znaczenie Geruzji upadło po wojnie peloponeskiej (431–404 p.n.e.).

W Atenach radą starszych był Aeropag (nazwa pochodziła od wzgórza Aresa, na którym rada się zbierała). Składał się z byłych archontów, kończących swe roczne urzędowanie. Aeropagowi przewodniczył archont basileus (dawny król). Do kompetencji rady należało: sądzenie przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, zagrożonych karą śmierci, administrowanie państwem, nadzór nad wykonywaniem ustaw przez urzędników, powoływanie nowych archontów i innych urzędników oraz kontrola ich działalności. Pierwotnie w skład Aeropagu mogła wchodzić jedynie arystokracja, ale po reformach Solona dopuszczano do niego obywateli należących do I klasy, od 487 r. p.n.e. – do II, a od 457 r. p.n.e. – do III klasy majątkowej. W połowie V w. p.n.e. Aeropag stracił większość swych uprawnień.

1.3. Zgromadzenie ludowe

W Sparcie zgromadzenie ludowe (Apella) tworzyli wyłącznie pełnoprawni obywatele (spartiaci). Pierwotnie Apellę zwoływali i przewodniczyli jej królowie, ale od V w. p.n.e. funkcję tę przejęli eforowie. Zgromadzenie odbywało się w ustalonych terminach, z reguły co miesiąc. Prawo przemawiania na nim mieli wyłącznie królowie, geronci i eforowie. Kompetencje Apelli określił akt zwany Wielką retrą. Należało do niej: przyjmowanie lub odrzucanie wniosków zgłoszonych przez gerontów i eforów, ale bez prawa dyskusji nad nimi, wybór gerontów, eforów, dowódców wojskowych i wychowawców młodzieży, sądownictwo nad urzędnikami, którzy dopuścili się przestępstw, oraz powierzanie któremuś z królów naczelnego dowództwa. Głosowanie odbywało się przez wydawanie okrzyków. W Atenach w okresie polis arystokratycznej zgromadzenie ludowe (Ekklezja) zapewne jeszcze nie istniało.

1.4. Urzędnicy

W Sparcie najważniejszymi urzędnikami byli eforowie. Najprawdopodobniej urząd ten powstał w połowie VIII w. p.n.e., z tego przynajmniej czasu zachowały się ich imienne listy. Być może jego geneza była jednak wcześniejsza. Początkowo eforów wyznaczali królowie, później prawo ich wyboru przeszło na Apellę. Eforem mógł zostać wyłącznie pełnoprawny obywatel, który ukończył 30 lat. Kadencja trwała rok. Urząd był kolegialny i tworzyło go 5 eforów. Przewodniczył im pierwszy efor, nieposiadający jednak z tego tytułu specjalnych uprawnień. Uchwały gremium zapadały większością głosów. Kompetencje eforów kształtowały się stopniowo. Pierwotnie do ich obowiązków należało tylko sprawowanie kontroli nad wychowaniem i życiem spartiatów oraz nadzór nad periojkami i helotami. Uprawnienia te rozszerzono podczas pierwszej wojny messeńskiej (ok. 730 r. p.n.e.). Ostatecznie do kompetencji eforów należało: sprawowanie kontroli nad królem podczas wypraw wojennych, karanie dowódców oddziałów wojskowych, nadzór nad ludnością zależną, kierowanie polityką zagraniczną, ograniczone sądownictwo oraz zwoływanie Apelli i Geruzji, którym przewodniczyli. Po upływie kadencji eforowie składali sprawozdanie ze swej działalności. Za popełnione nadużycia mogli być pociągnięci do odpowiedzialności.

W Atenach najważniejszymi urzędnikami byli archonci. Genezy urzędu należy się dopatrywać w ograniczaniu zakresu władzy króla, którego poszczególne kompetencje zaczęto przekazywać w ręce nowo mianowanych urzędników, zwanych archontami. Najpierw utworzono urząd archonta polemarchosa, powierzając mu funkcje wojskowe, później archonta eponymosa, oddając mu kierowanie sprawami wewnętrznymi państwa, w końcu dotychczasowy król otrzymał tytuł archonta basileusa, zatrzymując z dawnej władzy jedynie funkcje kapłańskie. Początkowo wszyscy byli wybierani dożywotnio, później na okres 10 lat, zaś od 683 r. p.n.e. corocznie. Około połowy VII w. p.n.e. ustanowiono dodatkowo sześciu nowych urzędników, tzw. tesmothetów, powierzając im sądownictwo i ustawodawstwo. Razem z poprzednimi tworzyli oni kolegium dziewięciu archontów. Przewodniczył mu archont eponymos.

2. Tyrania

Tyrania utworzyła się w większości polis greckich w połowie VII w. p.n.e. Główną przyczyną jej pojawienia się była samowola rządzącej arystokracji. Spowodowała ona w połowie VII w. p.n.e. wystąpienie gwałtownych walk wewnętrznych, zainicjowanych przez ubogie chłopstwo. Zapoczątkowano je w miastach Jonii (Azja Mniejsza) i koloniach (Italia). Sądzić należy, że źródło konfliktów tkwiło w samej arystokracji, zagrożonej ambicjami wybitnych jednostek. Chcąc się im przeciwstawić, arystokracja zaczęła iść na ustępstwa, zlecając specjalnie powołanym urzędnikom, tzw. ajsymnetom, przeprowadzenie ograniczonych reform, zwłaszcza zaś spisanie obowiązującego prawa. Nie wszędzie działania te się powiodły. W wielu polis wybitne jednostki stworzyły bowiem prywatne armie najemników rekrutujących się z biedoty i dokonały zamachu stanu przejmując władzę. Nazwano ich tyranami, a wprowadzony przez nich system jedynowładztwa – tyranią. Wczesna tyrania pojawiła się najpierw w Milecie (Trazybul), później na wyspach Morza Egejskiego, w Samos (Polykrates) i na obszarze Grecji właściwej, zwłaszcza w Koryncie (Periandr), by rozwinąć się najbardziej w miastach południowej Italii i Sycylii.

Tyrani, szukając poparcia mas, faworyzowali lud. Głównym ich wrogiem była arystokracja rodowa. Zwalczając arystokrację, tyrani tworzyli podstawy nowych form politycznych – oligarchii i demokracji. Przysłużyli się też rozwojowi gospodarki i kultury polis oraz ograniczeniu wojen domowych, które mogły zniweczyć ich władzę. Na tyranii korzystał też lud, któremu, szukając w nim pomocy przeciwko arystokracji, zapewniano przeprowadzenie częściowych reform agrarnych, zniesienie długów, organizowanie robót publicznych itp. Mimo niewątpliwych zalet tyranii, sprawowanie władzy opierało się prawie wyłącznie na jedynowładztwie, gwałcie i przemocy. Nieustępliwa opozycja arystokracji z jednej strony, a także wzrost znaczenia bogatych kupców i rzemieślników zaczęły się z czasem przyczyniać do obalenia tyranii, która ostatecznie zanikła w Grecji właściwej ok. 500 r. p.n.e.

Nieco później i w trochę odmiennych warunkach ustrojowych powstała wczesna tyrania w Atenach. Tutaj polis arystokratyczną zniosły reformy Solona (594/593 p.n.e.), tworząc podstawy polis oligarchicznej. Nie przetrwała ona długo. Po ustąpieniu Solona Ateny stały się widownią ostrych walk społecznych, wszczętych przez niezadowolone z reform warstwy społeczne (arystokracja, chłopi). Najbardziej radykalny program głosiło stronnictwo górali (diakria), domagające się nowego podziału ziemi. Skorzystał z tego Pizystrat, który przejąwszy władzę przy poparciu drobnych rolników i biedoty miejskiej, dzierżył ją jako tyran przez 33 lata (560–527 p.n.e.). Ustroju wprawdzie nie zmienił, ale zręcznie przystosował go do systemu jedynowładztwa, obsadzając urzędy wygodnymi dla siebie ludźmi. Szukając zaś poparcia chłopów, przeprowadził reformę rolną, rozdając małorolnej lub bezrolnej ludności ziemię skonfiskowaną swoim przeciwnikom politycznym. Dwaj jego synowie (Hiparch i Hipiasz), w związku z narastającą opozycją i rosnącym niezadowoleniem ludu domagającego się udziału w rządach, zaczęli uciekać się do przemocy i gwałtu. Pozycja ich przez to coraz bardziej słabła, by w końcu w 510 r. upaść.

3. Polis oligarchiczna

Polis oligarchiczna oznaczała rządy najzamożniejszych – oligarchii. Ustrój pojawił się na przełomie VII/VI w. p.n.e., będąc w jednych polis reakcją na tyranię, w innych na rządy „dobrze urodzonych”. W Atenach podstawy polis oligarchicznej stworzyły reformy Solona (594/593 p.n.e.). Według tradycji Solon opublikował swe prawa na tablicach wystawionych na rynku, następnie odebrawszy od obywateli przysięgę, że ci nie zmienią ich w przeciągu 10 lat, wyjechał z Aten.

Podstawą reform ustrojowych Solona były, omówione już wcześniej, zmiany społeczne i gospodarcze. Na podstawie nowo ustanowionego podziału obywateli na cztery klasy majątkowe Solon zreformował również dotychczasowy udział Ateńczyków w istniejących organach władzy, przy okazji zmieniając częściowo ich uprawnienia, jak również wprowadził szereg nowych instytucji. Ich omówienie jest trudne, gdyż nie ulega obecnie wątpliwości, że część przypisywanych Solonowi przez późniejszą tradycję reform w rzeczywistości przeprowadzono dopiero na przełomie VI/V w. p.n.e., a ich powiązanie z Solonem miało jedynie je wzmocnić siłą istniejącej jakoby wcześniej tradycji historycznej. Dotyczyło to zwłaszcza nowych organów – zgromadzenia obywateli, sądów przysięgłych i buli.

Najważniejszym organem polis stała się obecnie Wielka Rada (bule). Składała się z 400 członków, po 100 z każdej fyle (plemienia, na które dzieliła się ludność Attyki). Do buli mogli być w ramach fyli wybrani wyłącznie obywatele, którzy ukończyli 30 lat i należeli do pierwszych trzech klas majątkowych. Do kompetencji rady należało rozpatrywanie wniosków ustawodawczych, które miały być przedłożone zgromadzeniu obywateli. Z czasem bula zaczęła przejmować również niektóre uprawnienia Aeropagu.

Nowo utworzonym organem było również zgromadzenie obywateli (Ekklezja). Brali w nim udział obywatele wszystkich czterech klas majątkowych po ukończeniu 20. roku życia. Do kompetencji Ekklezji należało rozstrzyganie najważniejszych spraw państwowych, np. decydowanie o wojnie i pokoju, zawieranie przymierzy, wybór urzędników. Zgromadzenie nie posiadało inicjatywy ustawodawczej. Nowością było ustanowienie sądów przysięgłych (heliaia), o czym później.

Najważniejszymi urzędnikami w Atenach byli, jak dotychczas, archonci. Zmieniony został jednak system ich wyboru. Odtąd ogół pełnoprawnych obywateli wybierał 40 kandydatów, z każdej fyli po 10, a następnie spośród nich losowano 9 archontów i sekretarza. Archonci mieli obecnie obowiązek we wszystkich najważniejszych sprawach zaciągać opinii rady, a ich działalność podlegała kontroli zgromadzenia. Nadal funkcjonował Aeropag, przy czym część jego kompetencji przeszła na radę. Nowością było przyznanie mu prawa do zawieszenia każdej uchwały Ekklezji sprzecznej z obowiązującym prawem.

Reformy Solona nie zadowoliły ani arystokracji ziemiańskiej (pediakoi), ani biednych chłopów (diakrioi). Poparli je jedynie średni rolnicy i rzemieślnicy (paralioi). Polis oligarchiczna przetrwała więc zaledwie do 560 r. p.n.e., kiedy to zastąpiła ją tyrania Pizystrata.

4. Polis demokratyczna (ateńska)

4.1. Historyczny rozwój demokracji ateńskiej

Obalenie tyranii w 510 r. p.n.e. oddało na krótko władzę w Atenach ponownie w ręce arystokracji. Ostatecznie zwyciężyły jednak tendencje demokratyczne, a obóz arystokratyczny poniósł porażkę. Pozwoliło to, wybranemu w 508/507 r. na archonta, Kleistenesowi na przeprowadzenie reform tworzących podstawy polis demokratycznej. W tym samym czasie to samo zjawisko wystąpiło w wielu innych polis, które również wprowadziły podobny ustrój (pierwsza polis demokratyczna powstała w Mytilene na wyspie Lesbos). Demokrację ateńską znamy jednak najlepiej, a to dzięki wnikliwemu jej opisowi pozostawionemu przez Arystotelesa.

Podstawą reform ustrojowych Kleistenesa było zlikwidowanie dotychczasowych czterech fyl plemiennych i zastąpienie ich fylami terytorialnymi. Całą polis ateńską podzielono na trzy części: miasto, wybrzeże i centrum kraju, z których każda dzieliła się na 10 dzielnic. Łącznie było ich zatem 30. Z jednostek tych utworzono następnie 10 fyl terytorialnych, obejmujących po jednej dzielnicy z każdej części polis. Fyla miała własny samorząd z obieralnymi corocznie trzema naczelnikami. Wewnętrznie dzieliła się na demy (gminy, których łącznie było 150), na czele ze starostami corocznie wybieranymi w drodze losowania (demarchowie). Do poszczególnych demów przypisani byli pełnoprawni obywatele. Przynależność do demów była dziedziczna i obowiązkowa.

Po reformach Kleistenesa zaczął narastać konflikt persko-grecki. W tych trudnych warunkach z szeroko zakrojonym programem reform wystąpił Temistokles, mający poparcie rzemieślników, pracowników najemnych i biedoty. Jego celem była dalsza demokratyzacja ustroju Aten. W rezultacie podjętych działań: do archonatu dopuszczono osoby z II klasy majątkowej, kandydaci na urzędy byli losowani (z wyjątkiem strategów i urzędników skarbowych) oraz ograniczono uprawnienia archontów i Aeropagu, zwiększając kompetencje zgromadzenia i buli.

Wzmocnione wewnętrznie Ateny pokonały armię perską w bitwach pod

Salaminą (480 r. p.n.e.) i Platejami (479 r. p.n.e.), stając się największą potęgą morską Grecji. Niebezpieczeństwo perskie ujawniło jednocześnie tendencje do wytworzenia jednolitego państwa greckiego. Jego substytutem był założony przez Ateny Związek Morski (478 r. p.n.e.). Od początku zaznaczyło się w nim przodujące stanowisko Aten. Temistokles, głoszący podówczas nieuchronność konfliktu ze Spartą w walce o hegemonię, został usunięty, zaś do władzy na krótko doszła arystokracja, pod przywództwem Kimona. Obóz demokratyczny zdołał jednak wkrótce ponownie przejąć władzę, zaś jego przywódcą został Perykles, który wywarł tak przemożny wpływ na życie polityczne Aten, że powszechnie okres, w którym sprawował władzę (461–429 p.n.e.), nazywa się peryklesowskim.

Rządy Peryklesa ugruntowały polis demokratyczną w Atenach. Cechą stworzonej przez niego demokracji był bezpośredni udział obywateli w zarządzaniu państwem. Było to możliwe wyłącznie z powodu szczupłości terytorium Aten i stosunkowo niewielkiej liczbie pełnoprawnych obywateli (40 tys.). Podstawą demokracji stała się równość, rozumiana jako równość głosu na zgromadzeniach ludowych i dostępu do urzędów oraz jednakowego traktowania przed sądem i w sferze podatkowej. Gwarancją utrzymania tak pojmowanej równości było zapewnienie wszystkim faktycznego korzystania z instytucji demokratycznych. W tym celu Perykles wprowadził płatność: urzędów i stanowisk sędziowskich (2 obole, co było równe przeciętnemu wynagrodzeniu dziennemu), udziału w zgromadzeniach ludowych (ekklezjastikon) i sądach przysięgłych (heliastikon), a nawet uczestnictwa w przedstawieniach teatralnych (theorikon). Dotychczas udział ten był bezpłatny, co zapewniało przewagę majętnej arystokracji, traktującej obowiązki państwowe jako zajęcie honorowe. Dalszymi krokami Peryklesa było dopuszczenie do najwyższych urzędów obywateli III klasy majątkowej i wprowadzenie zasady, że obywatelami ateńskimi mogły być wyłącznie osoby, których oboje rodzice byli wcześniej obywatelami.

Obok równości, innymi fundamentalnymi zasadami demokracji ateńskiej były wolność oraz idea rządów prawa. Pozwalały one każdemu obywatelowi na wolność słowa, swobodę działalności politycznej, działanie w granicach dozwolonych prawem oraz decydowanie o treści obowiązującego prawa. Samo pojęcie demokracji pojawiło się w literaturze w połowie V w. p.n.e. Hasłem przewodnim stało się wtedy zawołanie isonomia, oznaczające równy podział władzy między wszystkich obywateli, co uznawano za ideał demokracji.

Demokracja ateńska największy kryzys przeżyła w okresie wojny peloponeskiej (431–401 r. p.n.e.). Jej samodzielność zakończyła ostatecznie bitwa pod Cheroneą (338 r. p.n.e.), po której większość państw greckich poddała się zwierzchnictwu Macedonii.

4.2. Instytucje

Najważniejszą władzą demokratycznej polis ateńskiej było zgromadzenie ludowe (Ekklezja). Uczestniczył w nim każdy pełnoprawny obywatel po ukończeniu 20 lat. Pierwotnie Ekklezję zwoływano raz w miesiącu. Od reform Kleistenesa, kiedy to rok podzielono na 10 miesięcy (prytanii), w każdej prytanii zwoływano cztery zgromadzenia zwyczajne, w sumie więc było ich 40 w roku. W miarę potrzeby odbywały się zgromadzenia nadzwyczajne. Jedno ze zgromadzeń zwyczajnych każdej prytanii nosiło nazwę zgromadzenia głównego (kontrola urzędników, sprawy obronności itp.). Ekklezję zwoływała rada poprzez swych urzędników, zwanych prytanami. Kworum na zgromadzeniu głównym wynosiło 6 tys. obywateli. Obradowano siedząc. Przewodnictwo obejmował jeden z prytanów, wybrany w drodze losowania. W pierwszej połowie IV w. p.n.e. przeszło ono w ręce kolegium dziesięciu, złożonego z przedstawicieli tych wydziałów rady, które aktualnie nie urzędowały. Głosowano zasadniczo jawnie przez podniesienie rąk, tajne zarządzając jedynie w sprawach personalnych.

Kompetencje Ekklezji obejmowały: ustawodawstwo, kwestie polityczne, sprawy administracyjne i sądownictwo. Procedura uchwalania ustaw była skomplikowana. Na pierwszym zgromadzeniu zwyczajnym poddawano pod głosowanie wniosek, czy należy wprowadzić zmiany w obowiązującym prawie. Mógł z nim wystąpić każdy obywatel. Rozstrzygano go w głosowaniu jawnym. W razie opowiedzenia się za zmianą, zlecano obywatelowi, który zgłosił wniosek, opracowanie stosownego projektu ustawy. Jego treść podawano do publicznej wiadomości. Następnie projekt rozpatrywała, opiniowała i przedstawiała na kolejnym zgromadzeniu rada. Dyskusja nad przyjęciem projektu odbywała się w formie procesu sądowego, prowadzonego w specjalnie wybranej komisji składającej się zarówno z jego zwolenników, jak i przeciwników. Po jej zakończeniu przystępowano do głosowania. Uchwała komisji, podjęta większością głosów, decydowała o przyjęciu lub odrzuceniu projektu. Tak przyjętą ustawę mógł w ciągu roku zaczepić każdy obywatel, składając skargę publiczną zawierającą zarzut jej sprzeczności z obowiązującym prawem. Zaskarżona ustawa podlegała natychmiastowemu zawieszeniu. Skargę rozpatrywał sąd przysięgłych. W razie jej zasadności ustawę unieważniano, a projektodawca podlegał karze.

Poza uchwalaniem ustaw Ekklezja: decydowała o ważnych sprawach państwowych (wojna i pokój, zawieranie przymierzy, nakładanie podatków, ustalanie ceł), dokonywała wyboru urzędników i dowódców wojskowych oraz sprawowała nad nimi kontrolę, mogąc zawiesić ich w urzędowaniu, wreszcie sprawowała sądownictwo w sprawach o przestępstwa przeciwko państwu, urzędnicze i przekupstwo mówców, mogąc samodzielnie rozpoznać sprawę i wydać wyrok lub skierować ją do sądu przysięgłych. Na zgromadzeniu odbywał się też ostracyzm (sąd skorupkowy). Postępowanie przeprowadzano raz w roku na głównym zgromadzeniu szóstej prytanii. Jego celem było wskazanie osób zagrażających demokracji. W tajnym głosowaniu na glinianych skorupkach (ostrakach) uczestnicy zgromadzenia wypisywali nazwisko obywatela niebezpiecznego dla panującego ustroju demokratycznego. Decydowano większością głosów, przy kworum 6 tys. obywateli. Wskazanego skazywano na wygnanie na okres 10, a później 5 lat. W tym czasie nie tracił jednak praw obywatelskich i majątkowych, będąc jedynie usunięty z wpływu na życie publiczne.

Głównym organem administracji państwowej stała się Rada Pięciuset (bule). Składała się z 500 osób, po 50 z każdej fyli terytorialnej. Jej członkiem mógł zostać pełnoprawny obywatel po ukończeniu 30 lat. Kadencja trwała rok, ale maksymalnie można było być wybranym dwukrotnie. Członkowie rady pobierali diety, płacone ze skarbu państwa. Wyboru dokonywano w drodze losowania. Po nim odbywała się dokimazja, czyli badanie kwalifikacji kandydata do pełnienia stanowiska buleuty. Ze swej działalności rada składała sprawozdania, a jej członkowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. Posiedzenia rady odbywały się codziennie, z wyjątkiem świąt i dni feralnych. Organizacyjnie rada podzielona była na 10 wydziałów, po 50 członków z jednej fyli. Każdy z wydziałów, w kolejności wyznaczonej przez losowanie, wykonywał swe funkcje przez miesiąc (rok dzielił się na 10 miesięcy). Urzędujących buleutów nazywano prytanami, a okres ich władzy prytanią. Spośród prytanów codziennie losowano przewodniczącego. Urzędował on bez przerwy całą dobę, wspólnie z 1/3 prytanów. W jego dyspozycji znajdowały się klucze do skarbca i archiwum. Od IV w. p.n.e. przewodniczenie przeszło w ręce losowo wybranych członków prytanii nieurzędujących, którzy następnie losowali spośród siebie głównego przewodniczącego. Kompetencje rady obejmowały władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądową. W dziedzinie ustawodawstwa do rady należało przygotowywanie projektów ustaw przedkładanych Ekklezji oraz wprowadzanie w życie aktów prawnych uchwalonych przez zgromadzenie. W zakresie władzy wykonawczej rada sprawowała nadzór nad urzędnikami, zajmowała się finansami państwa, prowadziła politykę zagraniczną oraz decydowała w sprawach armii i floty. Natomiast kompetencje sądowe rady, pierwotnie znaczne, zostały w IV w. p.n.e. wyraźnie ograniczone – wyłącznie do rozpoznawania przestępstw zagrożonych karą grzywny.

Urzędy w Atenach obsadzano w drodze wyboru przez jawne głosowanie na zgromadzeniu ludowym bądź przez losowanie. To ostatnie odbywało się spośród obywateli, którzy zgłosili swe kandydatury. Urzędu można się było zrzec wyłącznie z ważnych powodów, potwierdzonych przysięgą. Przed jego objęciem kandydata poddawano dokimazji, której celem było sprawdzenie jego formalnoprawnych kwalifikacji, np. wieku, obywatelstwa itp. Wszystkie urzędy były kadencyjne (z reguły rok, z prawem tylko dwukrotnego wyboru), co nie dotyczyło urzędów wojskowych, kolegialne (zazwyczaj 10 członków, po jednym z każdej fyli) oraz odpowiedzialne przed sądem przysięgłych (w czasie kadencji, jak i po jej upływie). Przyjęte zasady spowodowały znaczny rozrost administracji państwowej, a liczbę urzędów szacowano na ok. 800. Symbolem wykonywania przez urzędników państwowych było noszenie przez nich na skroniach wieńca mirtowego.

Najważniejszymi urzędnikami pierwotnie byli archonci. Z czasem ich kompetencje uległy poważnym ograniczeniom, sprowadzając się jedynie do wykonywania funkcji kultowych i sprawowania sądownictwa, które zresztą było coraz bardziej uszczuplane. W V w. p.n.e. na czoło hierarchii urzędniczej wysunęli się strategowie. Był to urząd kolegialny, składający się z 10 osób. Do V w. p.n.e. wybierały ich poszczególne fyle, później Ekklezja – po jednym z każdej fyli. Od kandydatów wymagano kwalifikacji fachowych i posiadania ziemi w Attyce. Strategów nie obowiązywała zasada kadencyjności, stąd byli urzędnikami, którzy mogli być nieprzerwanie wybierani przez szereg lat, np. Perykles pełnił urząd stratega w latach 443–429 p.n.e. Początkowo byli jedynie urzędnikami wojskowymi. Najpierw wszyscy wyruszali na pole bitwy i codziennie zmieniali się w sprawowaniu naczelnego dowództwa. Później w wojnach brało udział tylko kilku z nich, przy czym Ekklezja