Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa. Krótkoterminowe decyzje finansowe ebook

Wprowadzenie

Celem rozważań przedstawionych w książce „Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa. Krótkoterminowe decyzje finansowe” jest wprowadzenie czytelnika w zagadnienia związane z bieżącym zarządzaniem gospodarką finansową w przedsiębiorstwie. Wydaje się to uzasadnione i racjonalne, ponieważ w otoczeniu przedsiębiorstw zachodzą istotne zmiany wymagające szybkiego dostosowania działalności przedsiębiorczej do nowych okoliczności. Ponieważ każda decyzja podejmowana w przedsiębiorstwie wywiera skutki finansowe, zachodzące zmiany oddziałują na sposób pojmowania i zarządzania gospodarką finansową.

W książce przedstawiono możliwości kształtowania krótkoterminowych decyzji finansowych oraz ich wpływ na realizację celów gospodarki finansowej przedsiębiorstwa. Treść książki została podzielona na sześć rozdziałów.

W pierwszym rozdziale (autorstwa A. Bielawskiej) przedstawiono pojęcie gospodarki finansowej przedsiębiorstwa oraz wskazano rodzaje decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie i uwarunkowania bieżących decyzji finansowych.

W rozdziale drugim (autorstwa A. Bielawskiej) zaprezentowano korzyści i koszty stosowania instrumentów finansowych umożliwiających przedsiębiorstwu pozyskanie środków finansowych na pokrycie bieżących potrzeb finansowych.

Rozdział trzeci (autorstwa M. Brojakowskiej-Trząski) jest poświęcony składnikom majątku obrotowego. Szczegółowo omówiono w nim zarządzanie zapasami, należnościami oraz środkami pieniężnymi, prezentując jednocześnie politykę kredytu kupieckiego i jej współczesny wymiar, obejmujący zarządzanie zarówno należnościami z tytułu dostaw i usług, jak i zobowiązaniami handlowymi.

W rozdziale czwartym (autorstwa M. Brojakowskiej-Trząski) wyjaśniono pojęcie kapitału obrotowego netto, przedstawiono jego poziom, a także relacje między zapotrzebowaniem na kapitał pracujący a cyklem kapitału obrotowego. Omówiono również strategie finansowania przedsiębiorstwa w kontekście zarządzania kapitałem obrotowym netto.

W rozdziale piątym (autorstwa M. Brojakowskiej-Trząski) przedstawiono pojęcie płynności finansowej, ze wskazaniem czynników ją kształtujących, a także metody pomiaru płynności finansowej w ujęciu statycznym, dynamicznym oraz dodatkowe miary płynności finansowej.

W rozdziale szóstym (autorstwa A. Bielawskiej) analizie poddano istotę oraz rodzaje ryzyka operacyjnego działalności przedsiębiorstwa, a także omówiono proces zarządzania ryzykiem operacyjnym w przedsiębiorstwie.

Publikacja kierowana jest zarówno do teoretyków, jak i do praktyków życia gospodarczego, w tym specjalistów w zakresie zarządzania finansami przedsiębiorstwa, a także studentów kierunków ekonomicznych.

Aurelia Bielawska

Magdalena Brojakowska-Trząska

1. Podstawowe zagadnienia z zakresu gospodarki finansowej przedsiębiorstwa

1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwo jest to planowo zorgani­zo­wana działalność gospodarcza, której celem jest eksploatacja surowców, produkcja dóbr rzeczowych (usług) względnie ich dostarczanie lub sprze­da­wanie1. Działalność ta jest prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego działalność. „Podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą może być osoba fizyczna, osoba prawna, a także jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej utworzona zgodnie z przepisami prawa, jeżeli jej przedmiot działania obejmuje prowadzenie działalności gospodarczej”2.

Na działalność gospodarczą składa się: pozyskiwanie środków produkcji, wytwarzanie wyrobów lub/i usług oraz ich zbyt. Działalność gospodarcza może być realizowana jednak tylko wówczas, jeżeli przedsiębiorstwo dysponuje środkami finansowymi w ilości wystarczającej na zakup środków produkcji, sfinansowanie produkcji i sfinansowanie sprzedaży wytworzonych wyrobów lub usług. Sprzedaż powoduje odzyskiwanie zainwestowanych wcześniej środków finansowych (dezinwestycje). Gospodarka rzeczowa i gospodarka finansowa przedsiębiorstwa muszą być wzajemnie dopasowane.

Gospodarka rzeczowa i gospodarka finansowa przedsiębiorstwa są więc sobie przeciwstawne, ale jednocześnie ściśle ze sobą powiązane. Gospodarka rzeczowa (działalność wytwórcza) znajduje od­zwiercied­lenie w strumieniach dóbr rzeczowych i usług (w dalszych rozważaniach dobra rzeczowe i usługi będziemy określali mianem „dóbr”), gospodarka finansowa w strumieniach płatności. Strumienie te płyną w przeciwne strony.

Na gospodarkę rzeczową i gospodarkę finansową przedsiębiorstwa wywierają wpływ, obok realizowanego w nim procesu wytwarzania, również powiązania przedsiębiorstwa z szeroko rozumianym otoczeniem. I odwrotnie – rodzaj prowadzonej działalności (handel, produkcja, usługi itd.) wywiera wpływ zarówno na gospodarkę rzeczową i gospodarkę finansową przedsiębiorstwa, jak i na powiązania przedsiębiorstwa z szeroko rozumianym otoczeniem. Przedsiębiorstwa są silnie powiązane także z gospodarstwami domowymi [Gorczyńska, Znaniecka, 2008, s. 13–16]. Powiązanie przedsiębiorstwa z otoczeniem ma głównie charakter strumieni transferowych (rys. 1.1).

1.2. Pojęcie i cele gospodarki finansowej

Gospodarka finansowa w ramach działalności przedsiębiorstwa koncentruje się na czynnościach związanych z pozyskiwaniem kapitału własnego i kapitału obcego. W uproszczeniu gospodarka finansowa przedsiębiorstwa może zostać podzielona na finansowanie, inwestycjei zarządzanie ryzykiem.

Przyjmując kryterium pochodzenia kapitału, instrumenty finansowania można uporządkować w zależności od tego, czy środki finansowe zostały dostarczone z zewnątrz przedsiębiorstwa, przez rynek pieniężny lub kapitałowy, tzn. przez osoby trzecie, czy też zostały wygospodarowane w przedsiębiorstwie. Podział ten ma istotne znaczenie dla oceny jego gospodarki finansowej. Koszt kapitału finansującego przedsiębiorstwo i ryzyko jego zastosowania zależą bowiem w dużym stopniu od źródła jego pozyskania.

W przypadku pozyskania kapitału z zewnątrz przedsiębiorstwa mówi się o finansowaniu zewnętrznym, w przypadku wygospodarowania kapitału wewnątrz przedsiębiorstwa – o finansowaniu wewnętrznym. Finansowanie zewnętrzne może być realizowane zarówno ze źródeł własnych, np. kapitał uzyskany z emisji akcji, jak i ze źródeł obcych, np. zaciąganie kredytu bankowego.

Finansowanie wewnętrzne oznacza dopływ kapitału z przedsiębiorczego obrotu, tzn. z funduszy wygospodarowanych w przedsiębiorstwie. Finansowanie wewnętrzne realizowane jest przede wszystkim ze źródeł własnych, jednak w pewnych okolicznościach może wystąpić tu również finansowanie ze źródeł obcych. Przykładem może być finansowanie kapitałem uzyskanym dzięki możliwości wykorzystania preferencji podatkowych.

W zależności od źródła pochodzenia środków, zaliczanych do finansowania wewnętrznego (możliwe jest finansowanie z zatrzymanego zysku, tzw. samofinansowanie, lub z przekształcenia majątku), środki te mogą przyczynić się do podwyższenia majątku przedsiębiorstwa (zwiększenia sumy bilansowej) lub nie powodować żadnych zmian w tym zakresie [Bielawska, 2001, s. 49–57].

Kolejnym składnikiem gospodarki finansowej są inwestycje. Pojęciem tym określane jest wydatkowanie środków finansowych na pozyskanie (wytworzenie, zakup itd.) majątku materialnego (np. budowa nowego lub rozbudowa istniejącego zakładu, zakupy maszyn itp.), majątku niematerialnego i prawnego (patenty, licencje) oraz majątku finansowego (papiery wartościowe, udziały) w celu wygospodarowania przyszłych dochodów. Inwestycje są to aktywa nabyte przez jednostkę w celu osiągnięcia z nich korzyści ekonomicznych wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania przychodów w formie odsetek, dywidend (udziałów w zyskach) lub innych pożytków, w tym również z transakcji handlowej, a w szczególności aktywa finansowe oraz te nieruchomości i wartości niematerialne i prawne, które nie są użytkowane przez jednostkę, lecz są posiadane przez nią w celu osiągnięcia tych korzyści3.

Procesy finansowania i inwestowania pozostają w ścisłym, wzajemnym związku – zainwestowanie środków finansowych wymaga bowiem wcześniejszego pozyskania tych środków. Projekt inwestycji jest bez znaczenia, jeżeli planowana inwestycja nie może zostać sfinansowana. Z drugiej zaś strony pozyskane środki finansowe nie mają dla przedsiębiorstwa żadnego znaczenia, jeżeli nie zostaną wykorzystane w sposób przynoszący zysk. Inwestycje mogą być dzielone według różnych kryteriów, np. według celu realizacji inwestycji, według rodzaju majątku: majątek obrotowy i majątek trwały, inwestycje w know-how, w zasoby ludzkie itd.

Przez pojęcie „zarządzanie ryzykiem”, stanowiące trzeci obszar gospodarki finansowej, rozumie się identyfikację czynników oddziałujących lub mogących potencjalnie oddziaływać na ryzyko przedsiębiorstwa, pomiar siły ich oddziaływania oraz metody ograniczania ich wpływu na to ryzyko.

Rysunek 1.2.Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa

Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Prätsch, Schikorra, Ludwig, 2012, s. 2].

Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa (rys. 1.2) obejmuje wszystkie zjawiska finansowe, w wyniku których następują w przedsiębiorstwie procesy gromadzenia i wydatkowania zasobów pieniężnych, jak również wszystkie czynności związane z realizacją operacji finansowych w przedsiębiorstwie, tzn. wszystkie decyzje związane z bieżącym zarządzaniem finansami, np. planowaniem finansowym, analizą finansową, krótkoterminowymi inwestycjami finansowymi, polityką podatkową, polityką kredytową; obejmuje również zagadnienia związane z długoterminowym kształtowaniem stosunków finansowych i zarządzaniem ryzykiem gospodarczo-finansowym.

1.3. Decyzje finansowe w przedsiębiorstwie

Wszystkie decyzje przedsiębiorstwa wywołują skutki finansowe. Dotyczy to zarówno decyzji odnośnie do nowych inwestycji, zamiaru podwyższenia obrotów, zmiany rynku zbytu, umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa, sposobu spłaty zobowiązań, zaplanowania poziomu rentowności sprzedaży, jak i wypłaty dywidendy4. Nawet jeśli decyzja nie jest podejmowana w obszarze finansów, powoduje pośrednio skutki finansowe. Z punktu widzenia gospodarki finansowej skutki te są dwojakiego rodzaju: przysparzają przedsiębiorstwu środków pieniężnych (utarg) i pochłaniają te środki (wydatki). Skutkiem każdej decyzji jest więc wpływ środków finansowych i/lub wydatki pieniężne [Kowalczyk, Kusak, 2006, s. X–XI].

Decyzje finansowe przedsiębiorstwa dotyczą sposobu nabycia majątku, tzn. zapotrzebowania na kapitał oraz źródeł i instrumentów pozyskania środków finansowych. Nabycie majątku zarówno trwałego, jak i obrotowego to dokonanie inwestycji5. Uwzględniając przedsiębiorczy proces obrotu gospodarczo-finansowego, pojęcie inwestycjimożna wyjaśnić jako przekształcenie pozyskanych od inwestorów płynnych wpływów z utargu – w dobra rzeczowe [Thommen, Achleitner, 2009, s. 679].

Podjęcie decyzji dotyczącej sposobu finansowania inwestycji wymaga znajomości zarówno warunków otoczenia, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo, jak i posiadania wiedzy z zakresu możliwości finansowania realizowanych działań. Pojęcie „środki finansowe” obejmuje wszystkie płynne środki płatnicze, transakcje czekowe, wekslowe, obrót bezgotówkowy, papiery wartościowe. Pozyskiwanie środków płatniczych następuje na rynkach finansowych, które dzielą się na rynki pieniężne i rynki kapitałowe. Rynek pieniężny jest to rynek, na którym dokonywany jest obrót krótko- i średnioterminowymi środkami pieniężnymi. Rynek kapitałowy jest to rynek, na którym dokonywany jest obrót długoterminowymi środkami pieniężnymi. Jest on dzielony na rynek pierwotny (rynek emisji) i rynek wtórny (obrót wyemitowanymi papierami wartościowymi). Decyzje dotyczące struktury finansowania powinny następować z uwzględnieniem długoterminowego planu finansowego. Ważne jest, aby krótkoterminowe plany finansowe były zgodne z planami długoterminowymi. Istotne jest również, aby w planach krótkoterminowych, tak jak i w planach długoterminowych zachować zasadę planowania kroczącego z uwzględnieniem czasu.

Najważniejsze pytanie, jakie pojawia się w związku z gospodarką finansową przedsiębiorstwa, dotyczy sposobu finansowania jego działalności (rys. 1.3). Odpowiedni dobór instrumentów finansowania stanowi warunek działania przedsiębiorstwa bez perturbacji i daje szanse na odniesienie sukcesu, tzn. na uzyskanie rentowności, i na trwałość istnienia przedsiębiorstwa.

Rozwój rynku usług finansowych i wzrost ryzyka powodują, że coraz większym zainteresowaniem cieszą się umowy dopuszczające korzystanie z majątku bez konieczności nabywania go na własność. Coraz więcej pojawia się przedsiębiorstw, które prowadząc działalność produkcyjną lub usługową, korzystają z majątku produkcyjnego, nie są jednak właścicielami tego majątku, lecz korzystającymi na podstawie np. umowy leasingu. Jednocześnie pojawia się coraz więcej tzw. alternatywnych instrumentów finansowania określanych jako: quasi-kapitał własny, quasi-kapitał obcy, mezzanine kapitał, finansowanie społecznościowe itd. Te nowe okoliczności oddziałują zarówno na sposób zarządzania gospodarką finansową przedsiębiorstw, jak i na kondycję finansową przedsiębiorstwa.

Rysunek 1.3.Etapy opracowywania procesu finansowania

Źródło: [Thommen, Achleitner, 2009, s. 574].

Odpowiednie finansowanie występuje wówczas, gdy instrumenty finansowania i warunki korzystania z nich są dostosowane do specyfiki finansowanych zadań i siły finansowej przedsiębiorstwa.

Proces opracowywania finansowania działalności przedsiębiorczej obejmuje pięć faz [Thommen, Achleitner, 2009, s. 573–575]:

1.Pierwsza faza to ustalenie stanu wyjściowego. W tej fazie należy wyjaśnić, jakie są potrzeby finansowe przedsiębiorstwa i jak wynikający z tego popyt na środki finansowe może zostać pokryty. Pozyskanie finansowania powinno być poprzedzone dokładnym ustaleniem zapotrzebowania na środki finansowe, tzn. zbadaniem, jakiej wartości finansowanie jest potrzebne i na jaki czas, oraz sprawdzeniem możliwości pozyskania środków. Konieczne jest ustalenie, ile kapitału potrzebuje przedsiębiorstwo, aby bieżące i przyszłe wydatki właściwie sfinansować i aby działalność realizowana była bez perturbacji, bez zakłóceń i bez ponoszenia zbędnych kosztów, wynikających np. z pozyskania środków w wysokości przekraczającej potrzeby. Oprócz analizy czynników przedsiębiorczych, takich jak cele i zakres przewidywanej działalności przedsiębiorstwa, należy uwzględnić wpływ otoczenia, np. systemu opodatkowania, rynku finansowego.

2.Formułowanie celów finansowania. Cele gospodarki finansowej muszą być podporządkowane celom finalnym podstawowej działalności przedsiębiorstwa. Z celów finalnych działalności przedsiębiorczej można wyprowadzić następujące cele cząstkowe [Thommen, Achleitner, 2009, s. 573–575]:

• zaopatrzenie przedsiębiorstwa w wystarczającą ilość środków finansowych,

• osiągnięcie odpowiedniej rentowności zastosowanego kapitału,

• utrzymaniefinansowej równowagi – przedsiębiorstwo powinno być w stanie uregulować swoje zobowiązania finansowe, a ponadto dysponować odpowiednią płynnością zapewniającą bezpieczeństwo finansowe,

• ochrona przedsiębiorstwa przed nieoczekiwanymi (wrogimi) działaniami i ochrona niezależności.

3.Sposób finansowania przedsiębiorstwa, tzn. zasady pozyskiwania środków finansowych i ich zastosowanie są konkretyzowane przez cały szereg podstaw prawnych i reguł finansowania wynikających z teorii finansowych. Nadrzędnym celem finansowania uwzględniającym proces obrotu finansowo-rzeczowego jest wyposażenie przedsiębiorstwa w środki finansowe:

• w niezbędnym zakresie,

• wymaganego rodzaju,

• za stosowaną cenę,

• we właściwym czasie

• we właściwym miejscu.

Uwzględniając zarówno finansowe cele cząstkowe, jak i cel finalny działalności gospodarczo-finansowej przedsiębiorstwa, należy dążyć do zachowania zgodności celów krótkoterminowych z celami długoterminowymi. W tej fazie następuje określenie celów finansowo-ekonomicznych, instrumentów i źródeł finansowania.

4.Realizacja. Jeżeli cele, instrumenty i środki zostały ustalone, to muszą one zostać zastosowane. Cel może mieć charakter jednorazowy, np. uplasowanie papierów na giełdzie, lub może mieć charakter powtarzalny, np. korzystanie z kredytu kupieckiego.

5.Ocena wyniku. Ocena procesu finansowania pokazuje, w jakim stopniu ustalone cele cząstkowe i cel finalny działalności całego przedsiębiorstwa zostały osiągnięte. Szczególnie wyraźnie uwidacznia to struktura kapitału, poziom ryzyka całkowitego, istniejąca płynność oraz rentowność kapitału całkowitego i kapitału własnego.

W teorii znanych jest kilka modeli finansowania. Poszczególne modele finansowania mają specyficzne zalety i wady [Michalski, 2005, s. 37].

Ustalenie zapotrzebowania na finansowanie należy do najważniejszych i najtrudniejszych zadań w zarządzaniu gospodarką finansową przedsiębiorstwa. Dokładne planowanie potrzeb finansowych zabezpiecza płynność i pozwala uniknąć niewypłacalności. Plan powinien być sporządzony w formie pisemnej (inwestycje, zakup towarów, inne bieżące wydatki). Zdarza się, że przedsiębiorstwo rozpoczyna realizację zadania, nie mając dostatecznie zabezpieczonego finansowania. O wiele łatwiej jest pozyskać środki finansowe, zanim rozpocznie się realizację projektu, niż po kilku miesiącach, kiedy okaże się, że wpływy z projektu są skromniejsze, niż zakładano.

Przedsiębiorca powinien swoje potrzeby finansowe ustalić z taką dokładnością, jak to jest tylko możliwe – dążąc do zachowania bezpieczeństwa finansowego, unikając nieumiarkowanego wzrostu kosztów i nadmiernego ryzyka. Jeżeli w odniesieniu do jakiegoś zadania nie ma możliwości dokładnego ustalenia zapotrzebowania na środki finansowe, lepiej jest oszacować te potrzeby, niż pominąć całą pozycję.

Ważne jest ustalenie zapotrzebowania na środki finansujące bieżące potrzeby. Może w tym pomóc plan finansowy, czyli zestawienie planowanych, bieżących wpływów, np. z utargów, i przeciwstawienie im bieżących wydatków, np. kosztów materiałowych, kosztów wynagrodzeń, pozostałych płatności. Jeżeli wydatki są wyższe niż wpływy, może to doprowadzić do utraty płynności finansowej. W takiej sytuacji muszą zostać pozyskane dodatkowe środki finansowe, przeznaczone na sfinansowanie niedoboru, np. przez skorzystanie z kredytu w rachunku bieżącym (kontokorrentowym). Brak pokrycia niedoboru może doprowadzić do trudności płatniczych, a w dłuższym czasie nawet zagrozić istnieniu przedsiębiorstwa. Konieczne jest więc aktualizowanie planu finansowego, warunkujące bieżące zarządzanie płynnością finansową.

Przy podejmowaniu decyzji finansowych konieczne jest badanie skutków pozyskiwania finansowania ze źródeł wewnętrznych i zewnętrznych. Finansowanie wewnętrzne oznacza, że przedsiębiorstwo pozyskuje kapitał wygospodarowany w przedsiębiorstwie, np. zatrzymuje zysk, przeznaczając go na finansowanie nowych inwestycji i zakupów. Ten sposób finansowania nie wpływa na wskaźnik zadłużenia przedsiębiorstwa, nie zwiększa jego ryzyka finansowego, nie stanowi stałego obciążenia płynności finansowej przedsiębiorstwa. Taki sposób finansowania jest dostępny przedsiębiorstwom osiągającym odpowiednio wysoką rentowność. Przedsiębiorstwa nowo powstające lub o niskiej rentowności muszą finansować się środkami ze źródeł zewnętrznych. Środki te mogą być pozyskiwane w formie kapitału własnego lub kapitału obcego.

Rysunek 1.4. Rodzaje finansowania

Źródło: opracowanie własne.

W czasach napiętej sytuacji gospodarczej i dużych potrzeb inwestycyjnych możliwości finansowania rozwoju i podwyższenia sumy kapitału własnego, nawet w rentownych i dobrze zarządzanych przedsiębiorstwach, są ograniczone. Pojawia się luka finansowa, która jeżeli nie zostanie szybko zlikwidowana, może ograniczyć dalszy rozwój przedsiębiorstwa.

Uzyskiwany dochód przedsiębiorstwa określa w istocie możliwości pozyskiwania kapitału własnego i obcego. Perspektywa pozyskania środków finansowych na rynku kapitałowym dostępna jest tylko niewielkiej liczbie przedsiębiorstw. Dla większości kredyty bankowe są najważniejszym instrumentem finansowania. Ze względu na ryzyko związane z udzielaniem kredytu wyposażenie przedsiębiorstw w kapitał własny jest często uznawane przez banki jako niewystarczające. Taka ocena najczęściej oznacza odmowę udzielenia kredytu ze względu na brak zdolności kredytowej. W takim przypadku rozwiązaniem jest pozyskanie finansowania ze źródeł alternatywnych.

Dla każdego projektu inwestycyjnego, dla każdego modelu gospodarowania i dla każdej fazy działalności przedsiębiorstwa istnieje optymalna struktura finansowania. Kredyty bankowe są dla wielu, ale nie dla wszystkich potrzebujących, optymalnym instrumentem finansowania. Wspólną cechą wszystkich modeli finansowania jest podwyższanie kapitału własnego wraz ze wzrostem ryzyka przedsiębiorczego, aby w ten sposób można było zabezpieczyć nieoczekiwany, niekorzystny zwrot w działalności. Decydując się na przyjęcie dodatkowego kapitału własnego i nowego współwłaściciela lub wniesienie dodatkowego kapitału tylko przez niektórych dotychczasowych współwłaścicieli, należy uwzględnić zmiany w zakresie podziału zysku i konieczność przekazania (lub podziału) uprawnień w zakresie zarządzania. W przypadku wniesienia kapitału przez wszystkich dotychczasowych współwłaścicieli (lub tylko przez dotychczasowego właściciela) w sposób nienaruszający dotychczasowych relacji własności – nie powstają zmiany w zakresie zarządzania i podziału zysku.

Finansując swoją działalność kapitałem obcym, przedsiębiorstwo zobowiązane jest do zapłaty odsetek i spłaty rat kapitałowych niezależnie od swojej sytuacji dochodowej. Płatności te mogą w przypadku dużego spadku dochodów doprowadzić do problemów z płynnością finansową. W czasach wysokich dochodów przedsiębiorstwo nie jest zobowiązane do wypłaty zysku, a sposób jego wykorzystania zależy całkowicie od decyzji przedsiębiorstwa.

Decyzje operacyjne dotyczą bieżącej działalności gospodarczej, są więc związane ze specyfiką działalności przedsiębiorstwa i jego przynależnością do konkretnej branży. W tej grupie decyzji można wyróżnić obszary wyboru niezależne od przedsiębiorstwa, wynikające z cech jego sfery realnej, wyznaczające indywidualny profil ryzyka oraz decyzje podlegające swobodnemu kształtowaniu (np. związane z pozycją rynkową przedsiębiorstw).

Decyzje operacyjne wiążą się głównie ze zmianą i poziomem [Łukasik, 2009, s. 14]:

• zysku operacyjnego,

• przepływów pieniężnych w obszarze działalności operacyjnej,

• stanu aktywów obrotowych i źródeł ich finansowania.

Wymaga to szerszych ocen w powiązaniu z:

• pozycją konkurencyjną przedsiębiorstwa na rynku,

• polityką cen,

• zakresem międzynarodowej aktywności,

• swobody wyboru struktury produktów z uwzględnieniem posiadanych zdolności produkcyjnych i potrzeb rynku.

Nie bez znaczenia jest również ekonomiczny cykl życia produktów oraz stopień uzależnienia działalności od fazy cyklu gospodarczego.

Bieżące decyzje finansowe przedsiębiorstwa dotyczą pozyskiwania kapitału, jego wydatkowania (inwestycji), uwalniania kapitału (dezinwestycji) i odzyskiwania kapitału itd. Rzeczywiste zapotrzebowanie na finansowanie można ustalić, uwzględniając proces zarządzania majątkiem obrotowym i cele działalności przedsiębiorstwa. Dzięki temu można zapewnić środki finansowe potrzebne do realizacji działalności przedsiębiorczej, odpowiednie pod względem [Thommen, Achleitner, 2009, s. 574]:

• wielkości kapitału (ustalanie potrzeb kapitałowych),

• struktury kapitału (rodzaje finansowania i ich relacje),

• kosztu kapitału,

• czasu i miejsca udostępnienia kapitału.

W zakresie wydatkowania kapitału należy ustalić6:

• jakie składniki majątku powinny być pozyskane i w jaki sposób (zakup, leasing, wypożyczenie itd.),

• jakiej wartości składniki majątkowe powinny być pozyskane,

• jak długo powinien być zamrożony kapitał w poszczególnych składnikach majątkowych.

Racjonalne decyzje finansowe mogą być podejmowane tylko wówczas, gdy został jednoznacznie zdefiniowany cel (lub cele) działalności. W nauce o ekonomice przedsiębiorstwa wykształciły się różne poglądy na istotę przedsiębiorstwa i wynikające z tego cele działalności przedsiębiorstwa. Upraszczając, teorie przedsiębiorstwa można podzielić na holistyczne i behawiorystyczne. W podejściu holistycznym przedsiębiorstwo jest rozpatrywane jako całość. Teorie te z reguły wychodzą z założenia, że istnieje tylko jeden lub kilka wymiernych celów działalności przedsiębiorstwa. Przyjmuje się przy tym możliwość maksymalizacji i optymalizacji celu. Behawioralne teorie przedsiębiorstwa wychodzą od indywidualnych, zmiennych w czasie celów właścicieli przedsiębiorstwa, które w zasadzie są niemierzalne.

Teorie finansowe i teorie inwestycyjne opierają się najczęściej na holistycznym ujęciu przedsiębiorstwa. Wynika to przede wszystkim z tego, że teorie te oprócz modelu wyjaśniającego oferują głównie modele decyzyjne. Teorie behawioralne nadają się raczej do konstruowania modeli wyjaśniających. Teorie, które uwzględniają jeden lub tylko kilka celów, mają tę zaletę, że pozwalają sformułować konkretną funkcję celu i zastosować metody matematyczne do rozwiązywania problemów decyzyjnych [Perridon, Steiner, Rathgeber, 2009, s. 11]. Im bardziej wyspecjalizowany i jednoznaczny będzie cel, tym łatwiej znaleźć metodę jego obliczenia, lecz uzyskane wyniki obliczeń dadzą się uogólnić tylko w niewielkim stopniu.

Podjęcie każdej decyzji dotyczącej gospodarki finansowej przedsiębiorstwa powinno być poprzedzone próbą odpowiedzi na pytania:

• Jaki jest cel zamierzonej inwestycji?

• Jakie są możliwości jej sfinansowania?

Cele finansowe powinny zawsze wynikać z procesu obrotu gospodarczo-finansowego i przyczyniać się do realizacji celów nadrzędnych przedsiębiorstwa. W literaturze finansowej jako nadrzędne wymieniane są następujące cele [Thommen, Achleitner, 2009, s. 115]:

• zaopatrzenie przedsiębiorstwa w wystarczający kapitał, tak by przedsiębiorstwo mogło realizować swoje zadania bez zakłóceń,

• utrzymanie płynności finansowej,

• zachowanie optymalnej struktury kapitału i majątku,

• zachowanie bezpiecznego poziomu ryzyka finansowego i operacyjnego.

Priorytetowe krótkoterminowe cele zarządzania finansami zostały przedstawione na rysunku 1.5.

Rysunek 1.5.Priorytetowe krótkoterminowe cele zarządzania finansami

Źródło: [Prätsch, Schikorra, Ludwig, 2012, s. 10].

Cele te mogą stanowić kryterium oceny decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie tylko w warunkach pewności i stabilności gospodarki oraz mogą dotyczyć tylko krótkiego okresu. W warunkach niepewności oraz gdy skutki decyzji rozciągają się na kilka lat, kryteria te ze względu na trudności z jednoznaczną ich interpretacją nie pozwalają ocenić decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie. W przypadku decyzji długoterminowych jako kryterium oceny bardziej przydatne i trafniejsze wydaje się kryterium maksymalizacji wartości majątku właścicieli (współwłaścicieli, akcjonariuszy) przedsiębiorstwa. W prak­tyce jednak – ze względu na łatwość stosowania – najchętniej się wykorzystuje kryteria traktujące gospodarkę finansową w sposób autonomiczny.

1.4. Gospodarczo-finansowe uwarunkowania krótkoterminowych decyzji finansowych

1.4.1. Rentowność kapitału

Rentowność może być przedstawiona jako wynik pomiaru efektów finansowych zastosowania kapitału lub jako cel finansowy działalności. Rentowność mierzona jest jako proporcja wyniku działalności (zysk, nadwyżka roczna, cash-flow i inne) do zastosowanego kapitału, uzyskanego obrotu, a czasami kosztów sprzedanej produkcji7.W zależności od tego, co zostało przyjęte jako wynik działalności, a co jako poniesione nakłady – w literaturze wymienia się różne wskaźniki rentowności. Jeżeli jako wynik działalności przyjmie się zysk brutto (czyli zysk przed odjęciem odsetek od kapitału obcego), a jako kapitał – wartość całego kapitału zastosowanego w przedsiębiorstwie, to otrzymany wskaźnik informuje o rentowności kapitału całkowitego.

Rentowność w decydującym stopniu jest uzależniona od opodatkowania. W różnych systemach podatkowych poszczególne formy finansowania podlegają zróżnicowanemu opodatkowaniu, a prawo podatkowe nigdy nie jest neutralne wobec wyniku finansowego przedsiębiorstwa [Iwin-Garzyńska, 2011, s. 60–65]. Przy podejmowaniu decyzji o pozyskiwaniu kapitału „w szczególnych przypadkach (...) ciężar opodatkowania może stać się nawet decydującym kryterium i wyeliminować inne przedsiębiorcze przesłanki” [Bielawska, 1993, s. 35].

Rentowność może być mierzona dla jednego okresu obrachunkowego lub dla kilku. Osiągnięcie maksymalnej rentowności wymaga przyjęcia jako celu działalności maksymalizacji zysku.

Jeżeli w przedsiębiorstwie stanowiącym własność jednej osoby lub niewielkiej grupy osób maksymalizacja zysku jest rozumiana jako maksymalizacja wypłat w krótkim okresie, to przyjęcie takiego celu działalności może doprowadzić do upadku przedsiębiorstwa [Schneider, 1992, s. 65]. Przyjęcie maksymalizacji zysku i maksymalizacji rentowności w długim czasie wymaga określenia okresu tej działalności. Przy podejmowaniu decyzji finansowych jest konieczne jednoznaczne sformułowanie pojęcia „rentowność” – czy chodzi tu o maksymalizację zysku na koniec okresu obrachunkowego, na przykład roku, czy też powinien być on maksymalizowany na koniec okresu planowania. D. Schneider wymienia w związku z tym trzy możliwe cele [Schneider, 1992, s. 65].

1.Maksymalizacja majątku – cel ten jest realizowany wówczas, gdy przedsiębiorca (przedsiębiorcy) pobiera rocznie stałą kwotę zysku na potrzeby swojego gospodarstwa domowego. Celem działalności przedsiębiorcy jest maksymalizacja majątku na koniec okresu planowanego, na przykład na koniec okresu eksploatacji inwestycji.

2.Maksymalizacja wypłat (pobrania) – przedsiębiorca zakłada osiągnięcie określonego majątku na koniec planowanego okresu, natomiast jego celem jest maksymalizacja konsumpcji w tym czasie. We wcześniejszych publikacjach D. Schneider używał określenia „maksymalizacja dochodu”, a nie maksymalizacja pobrania, lecz w najnowszej pracy wyjaśnia, że w teorii inwestycji pojęcie „dochód” jest tożsame z pojęciem pobranie, natomiast kwoty zatrzymane w przedsiębiorstwie nie są w teorii inwestycji dochodem. W teorii finansów pojęcie dochód jest szerzej interpretowane. Według D. Schneidera, „dochód przedsiębiorstwa jest to przyrost majątku w okresie obrachunkowym lub dokładniej – jest to suma czystego majątku na koniec np. roku, pomniejszona o czysty majątek na początku tego roku plus pobrania, tzn. kwoty pieniężne pobrane na koszty utrzymania gospodarstw domowych” [Schneider, 1992, s. 65].

3.Maksymalizacja poziomu życia – cel ten jest realizowany wówczas, gdy przedsiębiorca chciałby jednocześnie maksymalizować swoje pobrania i wartość majątku na koniec planowanego okresu. Są to cele sprzeczne. Nie można jednocześnie maksymalizować obu tych wielkości. Zadowalające rozwiązanie można znaleźć tylko wówczas, gdy ustali się regułę wymiany: jaki przyrost majątku w przyszłości uzasadnia dzisiejszą rezygnację z konsumpcji? Maksymalizacja poziomu życia jako cel działalności przedsiębiorstwa jest możliwa tylko w przedsiębiorstwach, które nie mają osobowości prawnej; w spółkach kapitałowych nie można znaleźć rozwiązania satysfakcjonującego wszystkich udziałowców.

W przedsiębiorstwach, w których funkcji kierowniczych nie pełnią właściciele kapitału, możliwe jest realizowanie celów kierownictwa przedsiębiorstwa, np. dążenie do zdobycia władzy, co może się wyrażać działaniami zmierzającymi do wzrostu obrotu, bez uwzględniania rentowności.

1.4.2. Płynność finansowa przedsiębiorstwa

Płynność finansowa w literaturze ekonomicznej definiowana jest w różny sposób. Najczęściej pojęciem tym określa się zdolność do terminowego regulowania zobowiązań bieżących [Sierpińska, Jachna, 2007, s. 81].W istocie treść tych definicji sprowadza się do stwierdzenia, że [Perridon, Steiner, Rathgeber, 2009, s. 10–17]:

• płynność jest to pozytywny stan środków płatniczych,

• płynność to możliwość upłynnienia majątku (jako właściwość majątku),

• płynność to relacja majątku obrotowego do zobowiązań krótkoterminowych (stopień płynności finansowej),

• płynność to właściwość składników majątku do pokrycia zobowiązań płatniczych w każdym terminie ich wymagalności.

Jeżeli płynność finansowa jest zgodna ze stanem środków płatniczych będących w dyspozycji przedsiębiorstwa, to jej zakres jest jednoznaczny, a pomiar bezproblemowy. Natomiast określenie płynności finansowej jako pozytywnego stanu środków płatniczych z punktu widzenia kryterium gospodarki finansowej nie jest już tak jednoznaczne. Stwierdzenie, że przedsiębiorstwo wykazuje płynność finansową, jeżeli jego aktualny stan środków płatniczych nie jest negatywny, jest niewystarczające.

Decydujący dla oceny płynności finansowej jest potencjalnystan środków płatniczych, a