Dobre życie ebook

Re­dak­cja i współ­pra­ca

Mał­go­rza­ta Kra­su­ska

Ra­fał Bur­da

Ma­rek Szul­go­wicz

Pro­jekt okład­ki

An­drzej San­tor­ski

Pro­jekt gra­ficz­ny wnę­trza

An­drzej San­tor­ski

Ma­rzen­na Ło­pa­ciuk

Ła­ma­nie i przy­go­to­wa­nie do dru­ku

CMYK-DTP STU­DIO s.c.

Ma­rzen­na Ło­pa­ciuk

Co­py­ri­ght © for the text by Ja­cek San­tor­ski, 2010

Co­py­ri­ght © for the Po­lish edi­tion by JS & Co Ja­ro­sław Szul­ski

Wy­da­nie 2

ISBN 978-83-931806-0-8

Ja­ro­sław Szul­ski & Co Dom Wy­daw­ni­czy

www.szul­ski.com

Dys­try­bu­cja:

Pla­ton Sp. z o.o.

ul. Sła­wę­ciń­ska 16, Ma­cie­rzysz,

05-850 Oża­rów Ma­zo­wiec­ki

tel.: (022) 329 50 00

faks: (022) 329 50 04 (24)

pla­ton@pla­ton.com.pl

www.pla­ton.com.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

WSTĘP

„Jak żyć, żeby nie zwa­rio­wać” – py­ta­li mnie pa­cjen­ci 20 lat temu, gdy zaj­mo­wa­łem się psy­cho­te­ra­pią. „Jak być sobą? Jak sta­wać się trwa­le szczę­śli­wym i osią­gać swo­je cele w tak nie­pew­nym świe­cie?” – py­ta­ją dziś słu­cha­cze wy­kła­dów mo­ty­wa­cyj­nych w fir­mach i dzien­ni­ka­rze w me­diach. Mo­żesz mieć do­bre ży­cie – od­po­wia­dam – je­że­li na­uczysz się nim kie­ro­wać i za­rzą­dzać sobą. Jak to ro­bić? O tym pi­sze­my na stro­nach tej książ­ki.

Znaj­dzie­cie w niej ese­je i roz­mo­wy, któ­re pu­bli­ko­wa­łem w la­tach 1990-2010 oraz spe­cjal­nie przy­go­to­wa­ne ma­te­ria­ły, w tym – go­ścin­nie – waż­ny roz­dział prof. An­drze­ja Ko­kosz­ki o pro­ble­mach, któ­rych roz­wią­zy­wa­nie wy­ma­ga po­łą­cze­nia osią­gnięć psy­cho­lo­gii i me­dy­cy­ny.

Ko­lej­ne roz­dzia­ły dają mo­bi­li­zu­ją­ce im­pul­sy i wska­zów­ki, jak zro­zu­mieć sie­bie i in­nych, jak żyć, żeby utrwa­lać siłę mi­ło­ści, au­ten­tycz­nych wię­zi i ra­do­ści ży­cia, jak cza­sem za­po­mnieć o so­bie, żeby te war­to­ści ugrun­to­wać i utrwa­lić…

Wy­bra­łem te tek­sty, po lek­tu­rze któ­rych Czy­tel­ni­cy sy­gna­li­zo­wa­li, że dzia­ła­ją, że są na­praw­dę po­moc­ne, oraz te, któ­re są mi szcze­gól­nie bli­skie, po­ru­sza­ją spra­wy szcze­gól­nie istot­ne.

W chwi­li gdy od­da­je­my do dru­ku dru­gie po­pra­wio­ne wy­da­nie (pierw­sze nie­wol­ne było od uste­rek), na ry­nek tra­fia bar­dzo cen­na po­zy­cja „50 mi­tów po­pu­lar­nej psy­cho­lo­gii”. Po­le­cam tę lek­tu­rę, nie bez sa­tys­fak­cji, że w świe­tle twar­dej na­uko­wej we­ry­fi­ka­cji wie­dzy nie mu­szę nic z tego, co pi­sa­łem przez ćwierć wie­ku od­wo­ły­wać, a na­wet mogę po­wie­dzieć „a nie mó­wi­łem?”

Ży­czę Pań­stwu do­bre­go ży­cia i do­brej lek­tu­ry, a je­że­li na­sta­wie­nie i ob­raz świa­ta, któ­re­mu daję wy­raz na tych stro­nach, są Pań­stwu bli­skie, za­chę­cam do lek­tu­ry ko­lej­nych ty­tu­łów Domu Wy­daw­ni­cze­go Ja­ro­sła­wa Szul­skie­go.

War­sza­wa, kwie­cień 2011

1pytaj KIM JESTEM?

WSTĘP

Za­trzy­maj się. W ja­kim je­steś na­stro­ju? Od­po­wiedź na to ba­nal­ne z po­zo­ru py­ta­nie może mieć klu­czo­we zna­cze­nie dla tego, jaki bę­dzie twój sen, je­śli masz tę „chwi­lę za­trzy­ma­nia” wie­czo­rem, lub jaki dzień – je­śli go wła­śnie za­czy­nasz. To wła­śnie twój na­strój, któ­ry wy­ni­ka ze sta­nu two­je­go or­ga­ni­zmu i we­wnętrz­ne­go na­sta­wie­nia, może zde­ter­mi­no­wać, czy na kry­ty­kę od­po­wiesz ata­kiem, czy zdzi­wie­niem. Oso­ba roz­go­ry­czo­na i nie­wy­spa­na, głod­na lub zmę­czo­na in­a­czej re­agu­je niż wy­po­czę­ta i zre­lak­so­wa­na albo po­mi­mo zmę­cze­nia peł­na wia­ry i na­dziei. Żeby w da­nej chwi­li móc ob­jąć uwa­gą swo­je im­pul­syw­ne re­ak­cje, me­cha­nicz­ne za­cho­wa­nie, wy­brać wła­ści­wą od­po­wiedź na sy­tu­ację lub coś za­ini­cjo­wać, po­trze­bu­jesz bar­dziej ogól­nej wie­dzy o so­bie. Tek­sty, któ­re zgro­ma­dzi­łem w tym roz­dzia­le, do­ty­czą ta­kich waż­kich py­tań, jak: co wro­dzo­ne (po­znać i uznać), a co na­by­te (a więc może do zmia­ny?) w two­jej oso­bo­wo­ści, cha­rak­te­rze, tem­pe­ra­men­cie? Za­mie­ści­łem tu wła­śnie, na po­czą­tek dro­gi in­spi­ra­cje do wglą­du w całe bo­gac­two swo­jej oso­bo­wo­ści. Nie je­steś „tyl­ko do­bry” albo „tyl­ko zła” z na­tu­ry. Drze­mie w to­bie i Pięk­na, i Be­stia, i zmy­sło­wość, i du­cho­wość, je­ste­śmy wy­po­sa­że­ni w ata­wi­stycz­ne pro­gra­my (jak „walcz i ucie­kaj”), któ­re słu­ży­ły nam, aby prze­trwać, jako dzie­ciom na­tu­ry, spo­łecz­nym zwie­rzę­tom, a z dru­giej stro­ny, w ro­zum, wol­ną wolę i sub­tel­ne po­trze­by bli­skich re­la­cji, em­pa­tię, wspa­nia­ło­myśl­ność. Nie­za­leż­nie od tego, czy szu­kasz in­spi­ra­cji, by roz­wią­zać ży­cio­wy pro­blem, czy czy­tasz tę książ­kę dla roz­wo­ju, we­wnętrz­nej prze­mia­ny, pa­mię­taj, że pierw­szy krok na ta­kiej dro­dze to akt wglą­du w sie­bie. Dziś mamy na pol­skim ryn­ku mnó­stwo świet­nych na­rzę­dzi, któ­re mogą być w tym po­moc­ne. Adep­ci co­achin­gu, któ­ry ak­tu­al­nie pro­wa­dzę, za­czy­na­ją za­zwy­czaj od spo­rzą­dze­nia swo­je­go „psy­cho­lo­gicz­ne­go au­to­por­tre­tu” (Ol­dham, Mor­ris), a fi­na­li­zu­ją pro­ces po­przez do­świad­cze­nie „Big Mind”, „Wiel­kie­go Umy­słu”, któ­re ogar­nia na­sze nie­skoń­czo­ne we­wnętrz­ne bo­gac­two. Jest też wie­le in­nych dróg: gru­py tre­nin­go­we, lek­tu­ry, sa­mo­ob­ser­wa­cja i sa­mo­re­flek­sja. Za­cznij od sie­bie i ty. A to po­zwo­li ci le­piej po­znać i zro­zu­mieć in­nych, bez któ­rych nie spo­sób wieść do­bre ży­cie i być szczę­śli­wym.

Poznaj samego siebie

Kim je­steś? Jak ży­jesz?

Ba­da­nia so­cjo­lo­gicz­ne do­wo­dzą, że po­nad 20% do­ro­słych Po­la­ków tkwi w bier­nej po­sta­wie wo­bec losu. Są to przede wszyst­kim wy­da­ją­ce wszyst­kie swo­je skrom­ne środ­ki na dzie­ci i wnu­ki zgorzk­nia­łe ko­bie­ty w po­de­szłym i śred­nim wie­ku i nie­za­rad­ni, sła­bo wy­kształ­ce­ni męż­czyź­ni, któ­rzy na­wet chcie­li­by żyć le­piej, ale nie po­szu­ku­ją no­wych moż­li­wo­ści za­rob­ko­wa­nia. Żyją za­rów­no w du­żych mia­stach, jak i w ma­łych miej­sco­wo­ściach. Do­łą­cza­ją do nich na­sta­wie­ni wy­łącz­nie na prze­trwa­nie star­si i ubo­dzy miesz­kań­cy wsi. Z ko­lei wśród mło­dych lu­dzi ba­da­cze wy­od­ręb­ni­li rze­szę sfru­stro­wa­nych, czę­sto bez­ro­bot­nych, kry­tycz­nych wo­bec za­cho­dzą­cych prze­mian nie­uf­nych pe­sy­mi­stów, ne­gu­ją­cych wszyst­kie war­to­ści oprócz sek­su, siły fi­zycz­nej i za­ba­wy. Trud­no oce­nić, w ja­kim stop­niu nie­speł­nio­na cześć na­sze­go spo­łe­czeń­stwa pod­le­ga „wy­uczo­nej bez­rad­no­ści”, bę­dą­cej skut­kiem ży­cia w Pol­sce ta­kiej, jaka była przed 1989 ro­kiem, a w ja­kim pła­ci cenę za przy­śpie­sze­nie, z któ­re­go ko­rzy­sta­ją emo­cjo­nal­nie moc­niej­si i dys­po­nu­ją­cy lep­szym punk­tem star­tu lu­dzie ak­tyw­ni.

Sty­le ży­cia tych dru­gich są zróż­ni­co­wa­ne. Mo­że­my na sie­bie po­pa­trzeć z per­spek­ty­wy wska­za­nej kie­dyś przez wy­bit­ne­go pol­skie­go psy­cho­lo­ga, pro­fe­so­ra Ja­nu­sza Rey­kow­skie­go, któ­ry roz­po­wszech­nio­ne w kul­tu­rze Za­cho­du ide­ały roz­wo­ju i mo­de­le ży­cia od­niósł do sym­bo­licz­nych po­sta­ci mi­to­lo­gicz­nych: Dio­ni­zo­sa, He­ra­kle­sa, Pro­me­te­usza i Apol­la. Wspo­mnia­ne so­cjo­lo­gicz­ne ba­da­nia po­ka­zu­ją, że dziś rząd dusz przy­pa­da dwóm pierw­szym bo­gom: zdo­by­wa­nie prak­tycz­nej wie­dzy, wła­dzy, środ­ków ma­te­rial­nych gwa­ran­tu­ją­cych wpływ na in­nych, kon­tro­lę i eks­pan­sję wła­sne­go JA – to cele ży­cio­we przed­się­bior­ców i pra­cow­ni­ków dy­na­micz­nie roz­wi­ja­ją­cych się firm i ak­tyw­nych za­wo­do­wo ko­biet, z któ­rych co­raz wię­cej osią­ga cał­kiem nie­złą po­zy­cję spo­łecz­ną i ma­te­rial­ną. Ci, któ­rzy mają dzie­ci, chcą w więk­szo­ści, aby zdo­by­wa­ły one wy­kształ­ce­nie gwa­ran­tu­ją­ce fi­nan­so­wą i spo­łecz­ną ka­rie­rę, trak­tu­ją wy­cho­wa­nie i edu­ka­cję jako „in­we­sty­cję”. To „he­ra­kle­sow­skie” po­dej­ście do ży­cia czę­sto idzie w pa­rze z „dio­ni­zyj­skim”. To mło­dzi me­ne­dże­ro­wie ce­nią przy­go­dę, po­dró­że, ry­zy­ko, pie­nią­dze, do­bre ubra­nia i je­dze­nie. Ku­pu­ją miesz­ka­nia, bu­du­ją domy, zmie­nia­ją sa­mo­cho­dy. Mło­de „ko­bie­ty wy­zwo­lo­ne” i bar­dziej sta­tecz­ne czter­dzie­sto­let­nie – wraż­li­we i wy­kształ­co­ne „za­moż­ne po­zy­ty­wist­ki”, mają pie­nią­dze i lu­bią je wy­da­wać na po­dró­że, roz­ryw­ki kul­tu­ral­ne, ubio­ry i ko­sme­ty­ki wy­so­kiej ja­ko­ści. Za­moż­ne „dzie­ci po­pkul­tu­ry” oraz aspi­ru­ją­ce do ży­cia elit, ale dro­gą na skró­ty „kró­lo­we di­sco polo” (w więk­szo­ści le­piej za­ra­bia­ją­ce urzęd­nicz­ki) i za­in­te­re­so­wa­ni bar­dziej kom­bi­no­wa­niem niż pra­cą mło­dzi „aspi­ru­ją­cy ma­te­ria­li­ści” na­sta­wie­ni są prak­tycz­nie wy­łącz­nie na kon­sump­cję, seks i za­ba­wę. A więc kró­le­stwo Dio­ni­zo­sa.1

W la­tach 90. jako wy­daw­ca i ob­ser­wa­tor zróż­ni­co­wa­ne­go ryn­ku po­rad­ni­ków ob­ser­wo­wa­łem ro­sną­ce za­po­trze­bo­wa­nie na obie­cu­ją­ce szyb­kie re­zul­ta­ty w sfe­rze za­wo­do­we­go i oso­bi­ste­go suk­ce­su psy­cho­lo­gicz­ne bry­ki oraz prze­wod­ni­ki po taj­ni­kach sek­su i… śnież­nych sto­kach i sło­necz­nych pla­żach zor­ga­ni­zo­wa­nej ma­so­wej tu­ry­sty­ki. Ten trend nadal trwa.

Po­la­cy wolą zna­cho­rów od le­ka­rzy. „Cu­dow­ne die­ty” i „sa­mo­le­cze­nie” przez przy­kła­da­nie rąk do gło­wy cie­szą się cią­gle da­le­ko więk­szą po­pu­lar­no­ścią niż na przy­kład po­pu­lar­no­nau­ko­wa li­te­ra­tu­ra o pro­fi­lak­ty­ce cho­rób cy­wi­li­za­cyj­nych. Przy­pusz­czal­nie do­pie­ro prze­syt kon­sump­cją JA i wła­dzą zwró­ci nas na po­wrót w stro­nę „pro­me­tej­skiej” i „apol­liń­skiej” orien­ta­cji. A bar­dzo tego po­trze­bu­je­my.

„W sym­bo­lu Pro­me­te­usza za­war­ta jest idea po­świę­ce­nia sie­bie dla do­bra po­za­oso­bi­ste­go – dla ludz­ko­ści – stwier­dza pro­fe­sor Rey­kow­ski. – We wcze­snych sta­diach roz­wo­ju war­to­ścią jest to, co przy­no­si sa­tys­fak­cję po­pę­do­wo-emo­cjo­nal­ną, nie­co póź­niej tak­że to, co jest po­ży­tecz­ne dla JA. W mia­rę roz­wo­ju i doj­rze­wa­nia oso­bo­wo­ści wy­ła­niać się może sieć war­to­ści obej­mu­ją­cych do­bro, któ­re wy­kra­cza poza mnie sa­me­go i tych, z któ­ry­mi się bez­po­śred­nio iden­ty­fi­ku­ję. Cza­sem trud­no roz­róż­nić, czy np. po­świę­ce­nie dla wła­snej fir­my lub ro­dzi­ny jest jesz­cze prze­dłu­że­niem po­sta­wy ego­cen­trycz­nej, czy już wy­bo­rem na rzecz in­nych. Fak­tem jest jed­nak, że moż­na (było?) spo­tkać lu­dzi, któ­rych roz­wój re­ali­zu­je się dzię­ki roz­wo­jo­wi przed­mio­tu, na rzecz któ­re­go dzia­ła­ją. Dru­ga, też mniej dziś po­pu­lar­na orien­ta­cja ży­cio­wa to po­sta­wa twór­cza, roz­wój po­przez zdo­by­wa­nie umie­jęt­no­ści i wie­dzy nie tyl­ko bez­po­śred­nio uży­tecz­nych, do­sko­na­le­nie wro­dzo­nych ta­len­tów, wy­kra­cza­nie poza utar­te spo­so­by my­śle­nia i dzia­ła­nia. Bóg Apol­lo, opie­kun sztu­ki i na­uki, sym­bo­li­zo­wać może tę ży­cio­wą orien­ta­cję”.

Pro­fe­sor Rey­kow­ski zwra­cał uwa­gę, że wszech­stron­ny roz­wój oso­bo­wo­ści jed­nost­ki wią­zać się może z miej­scem na wszyst­kie opi­sa­ne po­trze­by i orien­ta­cje ży­cio­we. Do­dam od sie­bie, że każ­dy z opi­sa­nych tu ob­sza­rów funk­cjo­no­wa­nia może być przed­mio­tem sa­mo­re­flek­sji i uwa­gi. Ta opcja do­ty­czy na­wet bier­no-agre­syw­nych za­cho­waw­czych po­staw spo­łecz­ne­go Ha­de­su, od któ­rych ewi­den­cji za­czę­li­śmy te roz­wa­ża­nia.

Psy­cho­lo­gicz­ny re­alizm

„Kim na­praw­dę je­steś? Ja­kie są praw­dzi­we mo­ty­wy two­je­go dzia­ła­nia? Jaki sys­tem sił rze­czy­wi­ście tobą kie­ru­je, w od­róż­nie­niu od tego, co so­bie na ten te­mat wy­obra­żasz, co uda­jesz przed sobą i przed in­ny­mi, co ukry­wasz poza ro­la­mi, któ­re od­gry­wasz, i ma­ska­mi, któ­re przy­bie­rasz?” Te py­ta­nia wy­no­to­wa­łem wie­le lat temu z jed­ne­go z wy­wia­dów Eri­cha From­ma, au­to­ra książ­ki „O sztu­ce mi­ło­ści”2. Nic nie stra­ci­ły na ak­tu­al­no­ści, zmie­ni­ły się na­to­miast nie­któ­re uwa­run­ko­wa­nia od­po­wie­dzi na nie. Do­ty­czy to kwe­stii, co moż­na zmie­nić. Dzię­ki sta­wia­niu so­bie za­sad­ni­czych py­tań pro­ce­sem prze­mian ob­jąć moż­na spo­sób ży­cia. Pod­po­rząd­ko­wać je oso­bi­stym prio­ry­te­tom, za­rzą­dzać cza­sem, pie­niędz­mi, do­bie­rać po­ziom stre­su, dbać o przy­jaź­nie, mi­łość, pra­cę i wy­zna­wa­ne war­to­ści. Oczy­wi­ście udzia­łem nie­któ­rych lu­dzi pod wpły­wem zna­czą­cych do­świad­czeń ży­cio­wych (do któ­rych na­le­ży prak­ty­ka du­cho­wa lub psy­cho­te­ra­pia, ale nie tyl­ko one) jest we­wnętrz­na prze­mia­na, co spro­wa­dza się do od­kryć i zmian w świa­do­mo­ści, od­zy­ska­nia po­czu­cia sen­su ży­cia i uważ­no­ści. Ale wo­kół psy­cho­te­ra­pii, psy­cho­edu­ka­cji i du­cho­wych prak­tyk ofe­ru­ją­cych na­rzę­dzia do ba­da­nia sie­bie na­ro­sło wie­le mi­tów i nie­po­ro­zu­mień. W moim od­czu­ciu traf­nie je pre­zen­tu­je Me­lvyn Kin­der, au­tor książ­ki „W har­mo­nii z emo­cja­mi – jak po­znać swój tem­pe­ra­ment i do­brze go wy­ko­rzy­stać?”3

Pierw­szy mit zwią­za­ny jest z lan­so­wa­niem róż­nych mo­de­li „zdro­wej” oso­bo­wo­ści. Je­ste­śmy tak od­mien­ni za­rów­no z uwa­gi na ży­cio­we do­świad­cze­nia, jak i wro­dzo­ne ce­chy tem­pe­ra­men­tu, skłon­no­ści i zdol­no­ści, że nie spo­sób opi­sać jed­nej „wzor­co­wej oso­bo­wo­ści”, mo­de­lu mę­sko­ści i ko­bie­co­ści, a na­wet wła­ści­we­go ro­dzi­ciel­stwa. „Praw­dy” ta­kie mogą gło­sić lu­dzie wcho­dzą­cy w rolę psy­cho­lo­gicz­nych guru, ale uczci­wi psy­cho­lo­dzy i psy­cho­te­ra­peu­ci wie­dzą, że wy­ni­ki ba­dań na­uko­wych i do­świad­czeń kli­nicz­nych nie upraw­nia­ją do zbyt wie­lu uni­wer­sal­nych uogól­nień. „Wśród lu­dzi ist­nie­je ogrom­na róż­no­rod­ność tem­pe­ra­men­tów. Po­win­ni­śmy uwol­nić się od osą­dów i po­rów­nań, a za­cząć do­ce­niać tę róż­no­rod­ność”. Dru­gi mit, przed któ­rym prze­strze­ga Kin­der, to kon­cep­cja „do­brych” i „złych” emo­cji. Nie­któ­rzy uzna­ją za de­struk­cyj­ne uczu­cie gnie­wu, inni pra­gnie­nia sek­su­al­ne, a jesz­cze inni zaj­mu­ją się „wy­zwa­la­niem od po­czu­cia winy”. Emo­cje, pra­gnie­nia i po­cho­dzą­ce od nich we­wnętrz­ne sta­ny po pro­stu się nam przy­da­rza­ją. Mo­że­my uczyć się przy­glą­dać im, trak­to­wać jako lek­cje i dro­go­wska­zy, pró­bo­wać ob­jąć kon­tro­lą za­cho­wa­nia, któ­re z nich wy­pły­wa­ją, nie pró­bu­jąc żad­nych uczuć od­su­wać, tłu­mić. Wią­że się to ko­lej­nym mi­tem o moż­li­wo­ści „kon­tro­lo­wa­nia emo­cji”. Na­wet wie­le lat psy­cho­te­ra­pii lub me­dy­ta­cji nie zmie­ni oso­by im­pul­syw­nej w po­wścią­gli­wą – zaś je­śli tak się sta­nie, może ona za­pła­cić za to po­waż­nym psy­cho­so­ma­tycz­nym scho­rze­niem. Su­mien­ny i za­cię­ty po­li­tyk, któ­re­mu do­rad­cy za­le­cą peł­ne życz­li­wo­ści uśmie­chy, bę­dzie ro­bił dziw­ne gry­ma­sy przy­po­mi­na­ją­ce uśmiech me­du­zy. By­łem nie­daw­no za gra­ni­cą na zjeź­dzie se­nio­rów psy­cho­te­ra­pii. Ci zaj­mu­ją­cy się na co dzień „zmia­ną” lu­dzie za­cho­wy­wa­li się pra­wie tak samo jak dwa­dzie­ścia lat temu na po­dob­nym spo­tka­niu! Ca­ło­kształt mo­je­go do­świad­cze­nia po­twier­dza tezę dr. Kin­de­ra: „Je­dy­nym spo­so­bem na to, by na­uczyć się za­rzą­dzać swo­imi na­stro­ja­mi, a tym sa­mym pa­no­wać nad nimi jest to, żeby za­miast je ujarz­miać, przyj­mo­wać je i trak­to­wać z na­le­ży­tą tro­ską”. Jed­ną z naj­bar­dziej roz­po­wszech­nio­nych dziś me­tod pra­cy nad sobą jest tak zwa­ne po­zy­tyw­ne my­śle­nie. W książ­ce „Jak żyć, żeby nie zwa­rio­wać”4 po­świę­ci­łem nie­po­ro­zu­mie­niom wo­kół tej idei roz­dział „Za­nim po­my­ślisz po­zy­tyw­nie”. Dr Kin­der sta­wia spra­wę ja­sno: fak­tem jest, że spo­sób my­śle­nia o so­bie i sy­tu­acji, „po­znaw­cze opra­co­wa­nie” we­wnętrz­ne­go do­świad­cze­nia – sed­no tak zwa­nej te­ra­pii po­znaw­czej – może cza­sem zła­go­dzić na­strój lub po­móc w zna­le­zie­niu kon­struk­tyw­ne­go roz­wią­za­nia. Ale pra­wi­dło­wość ta ogra­ni­czo­na jest do sy­tu­acji, w któ­rych my­śli wy­raź­nie po­prze­dza­ją to, co „pro­du­ku­ją” emo­cje. Nie­ste­ty w wie­lu sy­tu­acjach jest wręcz od­wrot­nie: pro­ce­sy hor­mo­nal­ne i bio­che­mia mó­zgu, w re­zul­ta­cie ra­czej wro­dzo­nych niż wy­uczo­nych me­cha­ni­zmów zmu­sza­ją nas do szu­ka­nia „pre­tek­stu”, aby – już roz­gnie­wa­ni – do ko­goś się przy­cze­pić, ugrun­to­wać w de­pre­syj­nym na­stro­ju lub utwier­dzić w po­czu­ciu za­gro­że­nia (albo eu­fo­rii). Zaj­mo­wa­nie się tre­ścią ar­gu­men­tów, pre­ten­sji i za­rzu­tów, któ­re pa­da­ją pod­czas mał­żeń­skiej kłót­ni (lub te­ra­pii), moż­na cią­gnąc w nie­skoń­czo­ność. Re­ali­stycz­ne roz­wią­za­nie, owszem, po­trze­bu­je świa­do­mo­ści, ale nie po to, by zmie­niać ne­ga­tyw­ne my­śli na po­zy­tyw­ne, ani na­wet nie żeby zmie­niać oskar­że­nia w ży­cze­nia, ale żeby uznać, że mój gniew, znu­dze­nie czy ja­ki­kol­wiek inny de­struk­cyj­ny albo uskrzy­dla­ją­cy stan nie jest skut­kiem dzia­łań part­ne­ra ani na­wet do­świad­czeń z dzie­ciń­stwa, lecz pro­ce­sów bio­che­micz­nych mó­zgu i mo­je­go wro­dzo­ne­go tem­pe­ra­men­tu!

Po­zna­nie, przy­ję­cie, ob­ję­cie tro­ską i uwa­gą wła­snych emo­cji i my­śli stwa­rza szan­se ta­kie­go za­wia­do­wa­nia sło­wa­mi i swo­imi czy­na­mi, aby nie ra­nić nie­po­trzeb­nie tych, któ­rych ko­cha­my i sza­nu­je­my, nie tra­cić i nie po­zba­wiać in­nych pra­cy, nie wy­co­fy­wać się z pro­ble­mów, któ­re moż­na roz­wią­zać (ale też do pew­nych gra­nic stre­su). Dla­te­go tak waż­ne jest za­rów­no roz­po­zna­nie sta­nów we­wnętrz­nych już na po­zio­mie po­ja­wia­ją­cych się in­ten­cji, obej­mo­wa­nie ich uwa­gą, jak i wie­dza o wła­snej na­tu­rze, zdol­ność od­dzie­la­nia tego, co mo­dy­fi­ko­wal­ne, od tego, co nie­uchron­ne. A może to ozna­czać, że im­puls emo­cjo­nal­ny i tak bę­dzie szyb­szy niż myśl i bez uszczerb­ku dla zdro­wia (np. przez uza­leż­nie­nie się od to­ni­zu­ją­ce­go leku) nie­wie­le mo­żesz zro­bić.

Gdy przyj­miesz taką po­sta­wę wo­bec sie­bie albo dru­giej oso­by, może zda­rzyć się cud. Wy­ła­nia­ją­ca się trans­for­ma­cja jest nie­ocze­ki­wa­ną na­gro­dą za uzna­nie sie­bie lub dru­giej oso­by ta­kiej, jaką jest. Twór­ca te­ra­pii Ge­stalt Fry­de­ryk Perls pierw­szy opi­sał to zja­wi­sko jako „pa­ra­dok­sal­ną teo­rię zmia­ny”.

Pa­ra­dok­sal­na teo­ria zmia­ny za­czy­na się re­ali­zo­wać już wte­dy, gdy pró­bu­jesz i uczysz się po­zna­wać i uzna­wać sie­bie i part­ne­ra (je­śli nie masz part­ne­ra – zba­daj, czy nie trzy­masz się zbyt kur­czo­wo za­rów­no swo­ich lę­ków, jak i wy­ide­ali­zo­wa­nych ob­ra­zów, wy­gó­ro­wa­nych lub nie­od­po­wied­nich z two­je­go punk­tu wi­dze­nia wy­ma­gań i ocze­ki­wań). Je­śli masz po­czu­cie, że za mało jest w wa­szym związ­ku ak­cep­ta­cji, że ko­goś z was trze­ba pró­bo­wać przy­jąć ta­kim, jaki jest – za­cznij od nie­go. Je­śli na­to­miast in­tu­icja mówi ci, że ktoś musi coś zro­bić, coś spró­bo­wać zmie­nić w swo­im po­stę­po­wa­niu – za­cznij od sie­bie.

Po­zbądź się za­ćmy na wła­snych oczach. Je­śli tego nie uczy­nisz, tra­cisz pra­wo do zmie­nia­nia cze­go­kol­wiek. Póki nie je­steś świa­dom sa­me­go sie­bie, nie masz żad­ne­go pra­wa po­pra­wiać in­nych. Zło w pró­bach zmie­nia­nia lu­dzi czy świa­ta – kie­dy ty sam nie je­steś oso­bą świa­do­mą – po­le­ga na tym, że zmia­ny te mogą słu­żyć tyl­ko two­im in­te­re­som, du­mie, do­gma­tycz­nym prze­ko­na­niom albo po pro­stu od­re­ago­wa­niu emo­cji.

An­tho­ny de Mel­lo „Prze­bu­dze­nie”5

Wrodzone czy nabyte?

Skąd się bio­rą „nie­do­bre” dzie­ci?

Ro­dzi­cie je za­nie­dba­li czy win­ne są geny? Dzie­dzi­cze­nie wy­da­je się mieć na nas więk­szy wpływ, niż skłon­ni by­li­śmy do nie­daw­na uzna­wać. Nie prze­kre­śla to jed­nak roli wy­cho­wa­nia.

Hi­tem sta­ła się w koń­cu lat 90. XX wie­ku w USA książ­ka Ju­dith Rich Har­ris „Geny czy wy­cho­wa­nie? Co wy­ro­śnie z na­szych dzie­ci i dla­cze­go”6. Au­tor­ka uważ­nie prze­ana­li­zo­wa­ła kil­ka­set ra­por­tów ba­daw­czych z ostat­nich dzie­się­cio­le­ci. Jej wnio­sek jest za­ska­ku­ją­cy. Jak pi­sze, wie­le do­wo­dzi, że wpływ na roz­wój oso­bo­wo­ści dziec­ka mają przede wszyst­kim geny, duże są rów­nież wpły­wy do­świad­czeń szkol­nych, grup ró­wie­śni­czych, dzia­ła­nia me­diów i wie­le in­nych zu­peł­nie nie­za­leż­nych od domu oko­licz­no­ści. Gdy od­da­je­my tę książ­kę do dru­ku, na ry­nek wcho­dzi ko­lej­na książ­ka tej au­tor­ki, w któ­rej do­wo­dzi, jaką rolę obok ge­nów speł­nia­ją w kształ­to­wa­niu na­szej oso­bo­wo­ści do­świad­cze­nia ro­dzin­ne z cza­sów, gdy mamy 11-13 lat. A wiec nie tyl­ko wcze­sne dzie­ciń­stwo, jak twier­dzi­li psy­cho­ana­li­ty­cy, de­cy­du­je o na­szym przy­szłym ży­ciu.

Pani Har­ris zaj­mo­wa­ła się wcze­śniej pi­sa­niem pod­ręcz­ni­ków na te­mat psy­cho­lo­gii roz­wo­jo­wej. Teo­rie, na któ­rych się po­cząt­ko­wo opie­ra­ła, ru­nę­ły w gru­zy, gdy zo­rien­to­wa­ła się, że jej ro­dzo­na cór­ka jest skraj­nie inna niż dru­ga za­adop­to­wa­na dziew­czyn­ka. Obie wy­ra­sta­ły oto­czo­ne mi­ło­ścią w tej sa­mej ro­dzi­nie, były po­dob­nie trak­to­wa­ne, ale sta­wa­ły się z roku na rok co­raz bar­dziej od­mien­ne. Ro­dzo­na cór­ka au­tor­ki nie spra­wia­ła nig­dy kło­po­tów, po­szła śla­da­mi mat­ki i dok­to­ry­zo­wa­ła się na Ha­rvar­dzie. Ad­op­to­wa­na dziew­czyn­ka oka­za­ła się nad wy­raz krnąbr­nym dziec­kiem: ucie­ka­ła z domu, a jej edu­ka­cja za­koń­czy­ła się na z tru­dem ukoń­czo­nej szko­le śred­niej.

Tem­pe­ra­ment po dziad­ku, cha­rak­ter z po­dwór­ka

Współ­cze­sna na­uka wią­że tem­pe­ra­ment ze skłon­no­ścia­mi wro­dzo­ny­mi lub na­by­ty­mi jesz­cze w brzu­chu mat­ki, w okre­sie przed­uro­dze­nio­wym. Do­świad­cze­nia wcze­sne­go dzie­ciń­stwa i nie­co póź­niej­szych okre­sów two­rzą cha­rak­ter. Tem­pe­ra­ment plus cha­rak­ter to na­sza oso­bo­wość.

Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że w każ­dej oso­bo­wo­ści ele­men­ty odzie­dzi­czo­ne i na­by­te two­rzą nie­po­wta­rzal­na mie­szan­kę, z któ­rej skła­du i po­cho­dze­nia mo­że­my w róż­nym stop­niu zda­wać so­bie spra­wę. Czę­sto od­wo­łu­ję się do książ­ki „W har­mo­nii z emo­cja­mi”7 Me­lvy­na Kin­de­ra. Au­tor po­ma­ga uświa­do­mić so­bie, co w oso­bo­wo­ści jest ra­czej wro­dzo­ne, wiec war­te po­zna­nia i uzna­nia, ale bez moż­li­wo­ści zmia­ny. Pro­po­nu­je, aby­śmy uświa­do­mi­li so­bie, czy je­ste­śmy ra­czej eks­tra­wer­ty­ka­mi, na­sta­wio­ny­mi na kon­tak­ty z ludź­mi, ze świa­tem, na ze­wnątrz, czy może in­tro­wer­ty­ka­mi – żół­wia­mi, któ­re naj­le­piej czu­ją się we wła­snej sko­ru­pie. Na­stęp­nie za­chę­ca do usta­le­nia, jak wy­so­kie mamy za­po­trze­bo­wa­nie na bodź­ce i sty­mu­la­cję z ze­wnątrz. Czy lu­bi­my, gdy wo­kół nas kipi od wy­da­rzeń, spo­tkań, nie­spo­dzia­nek? Czy też tyle jest w nas po­bu­dze­nia i taka oso­bo­wość, że nie­wie­le bodź­ców o nie­wiel­kiej sile wy­star­czy, żeby czuć, że ży­je­my? U ta­kich osób nad­miar bodź­ców bę­dzie źró­dłem stre­su, po­dob­nie jak zbyt mała ich daw­ka sta­nie się źró­dłem stre­su dla oso­by z wy­so­kim za­po­trze­bo­wa­niem na sty­mu­la­cję.

Zna­czo­ne kar­ty

Wy­róż­nio­ne przez Kin­de­ra typy tem­pe­ra­men­tal­no-emo­cjo­nal­ne przy­po­mi­na­ją po­dział wpro­wa­dzo­ny kil­ka ty­się­cy lat temu przez Hi­po­kra­te­sa. Sta­ro­żyt­ni Gre­cy nie tyl­ko prze­czu­wa­li, że ma­te­ria skła­da się z ato­mów, ale wią­za­li tem­pe­ra­ment czło­wie­ka ze sta­nem sub­stan­cji ustro­jo­wych. Hi­po­kra­tes nie miał po­ję­cia o hor­mo­nach, neu­ro­prze­kaź­ni­kach i ge­nach, ale opie­ra­jąc się na kon­cep­cji czte­rech „hu­mo­rów” w ludz­kim cie­le: krwi, czar­nej żół­ci, żół­ci oraz fleg­my, opi­sał czte­ry typy lu­dzi: san­gwi­ni­ka (ener­gicz­ny opty­mi­sta), me­lan­cho­li­ka (za­mknię­ty w so­bie, zmien­ny), cho­le­ry­ka (draż­li­wy i im­pul­syw­ny) oraz fleg­ma­ty­ka (po­wol­ny i sta­now­czy). Kin­der wy­róż­nił na­stę­pu­ją­ce typy:

„Sen­sor” – in­tro­wer­tyk z ni­skim pro­giem po­bu­dze­nia, czy­li czło­wiek z na­tu­ry nie­śmia­ły, ostroż­ny, wsty­dli­wy, wczu­wa­ją­cy się w in­nych lu­dzi, emo­cjo­nal­ny i in­tu­icyj­ny. Za­leż­nie od do­świad­czeń z dzie­ciń­stwa i ewen­tu­al­nej pra­cy nad sobą może po­zo­stać oso­bą wy­co­fu­ją­cą się i za­mknię­tą w so­bie, szar­żo­wać nad­ra­bia­jąc miną i w głę­bi du­szy cią­gle bać się albo roz­wi­nąć in­dy­wi­du­al­ność czło­wie­ka wraż­li­we­go, ale jed­no­cze­śnie wy­star­cza­ją­co pew­ne­go sie­bie i umie­ją­ce­go zna­leźć so­bie sa­tys­fak­cjo­nu­ją­ce miej­sce wśród in­nych.

„Ana­li­tyk” – też in­tro­wer­tyk, ale z wy­so­kim pro­giem po­bu­dze­nia. Może z po­wo­du bra­ku bodź­ców czuć we­wnętrz­ną pust­kę lub szu­kać po­bu­dza­ją­cych uży­wek, jak pa­pie­ro­sy, a na­wet nar­ko­ty­ki lub ob­se­syj­nie my­śle­nie. Je­śli jed­nak znaj­dzie an­ga­żu­ją­ce, ale nie­wy­ma­ga­ją­ce wy­stę­po­wa­nia cią­gle przed sze­re­giem za­ję­cie, sta­je się uważ­ny, zwar­ty, skru­pu­lat­ny.

„Im­pe­tyk” – eks­tra­wer­tyk z ni­skim pro­giem po­bu­dze­nia, a więc oso­ba, któ­ra ła­two się pod­nie­ca. Wy­bu­cho­wy, szyb­ko się zło­ści. Je­śli jed­nak roz­po­zna swój sys­tem war­to­ści, umie zło­ścić się tak, że nie bę­dzie ra­nić in­nych i nie wnie­sie wie­le ognia do wza­jem­nych sto­sun­ków.

„Po­szu­ki­wacz wra­żeń” – ka­ska­der, dla któ­re­go nie ma ży­cia bez ry­zy­ka, eks­pe­ry­men­tu, przy­go­dy i no­wo­ści. Nie­któ­rzy ka­ska­de­rzy rzu­ca­ją się w wir pra­cy, inni – mi­ło­snych przy­gód. Czę­sto wy­bie­ra­ją eks­cy­tu­ją­ce za­wo­dy. Lu­dzie z tym wzor­cem nie­rzad­ko wcho­dzą w ko­li­zję z pra­wem, po­dej­mu­ją dzia­ła­nia an­ty­spo­łecz­ne. O tym, gdzie tra­fi „ka­ska­der”, czy sta­nie się wo­jow­ni­czym obroń­cą pra­wa, czy oskar­żo­nym, de­cy­du­ją za­rów­no do­dat­ko­we czyn­ni­ki ge­ne­tycz­ne, jak i efek­ty wpły­wu grup ró­wie­śni­czych, wy­cho­wa­nia i pra­cy nad sobą. W ja­kich pro­por­cjach – do koń­ca nie wia­do­mo.

„Tem­pe­ra­ment to kar­ty, któ­re Na­tu­ra roz­da­je w chwi­li po­czę­cia i któ­re okre­śla­ją wa­run­ki wyj­ścio­we wszyst­kich póź­niej­szych do­świad­czeń – pi­szą Ol­dham i Mor­ris8. – O tym, jak ro­ze­grasz swo­ją par­tię tymi kar­ta­mi, de­cy­du­jesz sam” – do­da­ją.

Sko­rup­ka za mło­du na­sią­ka

Moim zda­niem mu­si­my li­czyć się z tym, że pole sa­mo­kon­tro­li i wol­nej woli czło­wie­ka – a więc i moż­li­we­go wpły­wu ro­dzi­ców na dzie­ci – może oka­zać się jesz­cze węż­sze. Naj­now­sze pra­ce o sha­dow syn­dro­mes – ze­spo­łach śla­do­wych cho­rób psy­chicz­nych, oraz wy­ni­ki ba­dań ge­ne­ty­ki be­ha­wio­ral­nej przed­sta­wio­ne w no­wej książ­ce dr. Ha­me­ra „Geny a cha­rak­ter”9 zda­ją się wska­zy­wać, że nie tyl­ko tem­pe­ra­ment, ale ta­kie skład­ni­ki oso­bo­wo­ści, jak in­te­li­gen­cja, orien­ta­cja i upodo­ba­nia sek­su­al­ne, po­dejrz­li­wość, skłon­ność do eks­cen­try­zmu, za­mi­ło­wa­nie do po­rząd­ku i per­fek­cjo­ni­zmu czy na­wet skłon­no­ści do na­ło­gów, mogą mieć pod­ło­że wro­dzo­ne.

Ro­dzi­ce mogą rze­czy­wi­ście nie mieć wpły­wu na dzie­ci, je­śli nie za­dba­li o to w kry­tycz­nej fa­zie pierw­szych lat ży­cia, kie­dy psy­chi­ka, ob­raz świa­ta i wła­snej oso­by do­pie­ro się kształ­tu­ją. Do­bra re­la­cja z mamą, czy­li ja­kość pier­wot­nej sym­bio­zy z pierw­szą opie­kun­ką, oraz spo­sób od­dzie­le­nia od niej mogą w tym cza­sie od­gry­wać bar­dzo waż­ną rolę. Po­dob­ne zna­cze­nie ma, czy trzy­ma­my dziec­ko pod klo­szem, czy ła­god­nie har­tu­je­my, je­śli jest nad­wraż­li­we, a dziec­ku trud­ne­mu po­bła­ża­my i po­zwa­la­my się ty­ra­ni­zo­wać, albo prze­ciw­nie – po­świę­ca­my mu wie­le uwa­gi, za­cho­wu­jąc sta­now­czość. Dzie­ciom, któ­re do­ra­sta­ją, po­trzeb­ny jest naj­bar­dziej kon­takt, po­sza­no­wa­nie ich au­to­no­mii i zro­zu­mie­nie.

Ura­zy z tego okre­su mogą zo­sta­wić trud­ne do za­tar­cia śla­dy.

Sza­cu­nek i ser­ce

Szcze­rze mó­wiąc, dys­pu­ta: na ile ro­dzi­ce – w tym ja – mają wpływ na przy­szłość dziec­ka, in­te­re­su­je mnie teo­re­tycz­nie, ale nie an­ga­żu­je emo­cjo­nal­nie. Ob­da­rza­my z żoną na­sze dzie­ci sza­cun­kiem i uwa­gą, spę­dza­my z nimi wie­le cza­su i cie­szy­my się, gdy spo­ty­ka­ją się z przy­ja­ciół­mi, po pro­stu dla­te­go, że je ko­cha­my.

Nie roz­pa­tru­je­my swo­ich za­cho­wań jako „in­we­sty­cji w przy­szłość”, tre­nin­gu czy wy­cho­waw­cze­go od­dzia­ły­wa­nia.

Kto wie, czy dal­sze ba­da­nia nie po­ka­żą, że je­dy­nie uwa­ga i sza­cu­nek są war­to­ścia­mi, któ­rych nie da się spro­wa­dzić do bio­lo­gii, i że tyl­ko o nie war­to dbać. Może to miał na my­śli da­le­ko­wschod­ni mę­drzec, mó­wiąc: „Nie mu­sisz być aż tak bar­dzo za­ab­sor­bo­wa­ny ro­dzi­ną. Je­śli bo­wiem mają Boga w ser­cu, On za­trosz­czy się o nich, a je­śli Go w ser­cach nie mają, two­je sta­ra­nia i tak nie zda­dzą się na wie­le”.

Po­moc­ne me­ta­fo­ry

Przyj­mij, jak sta­ro­żyt­ni Gre­cy, że przy­ro­da skła­da się z czte­rech ele­men­tów: po­wie­trza, zie­mi, ognia i wody.

Za­sta­nów się, jak te „pier­wiast­ki” mogą prze­ja­wiać się w ży­ciu emo­cjo­nal­nym czło­wie­ka i jego sty­lu re­ago­wa­nia w róż­nych sy­tu­acjach (np. ogień – sil­ne im­pul­sy, po­wie­trze – po­my­sły, in­spi­ra­cje, woda – płyn­ność, ela­stycz­ność, zie­mia – ugrun­to­wa­nie, kon­ser­wa­tyzm, re­alizm).

Roz­waż, w ja­kich pro­por­cjach ele­men­ty te wy­stę­pu­ją w two­jej oso­bo­wo­ści, któ­ry z nich prze­wa­ża.

Roz­waż, jak od­wo­łu­jąc się do me­ta­fo­ry czte­rech ele­men­tów, mógł­byś opi­sać bli­ską ci oso­bę.

Za­sta­nów się, co wy­ni­ka z ze­sta­wie­nia wa­szych do­mi­nu­ją­cych ży­wio­łów, np. czy ty je­steś ogniem, on zaś lo­dem (za­mar­z­nię­ta woda), albo ty przy­ziem­ny, ona w chmu­rach (po­wie­trze). Roz­waż, ja­kie ele­men­ty przy­czy­ni­ły się do har­mo­nii mię­dzy wami. Po­szu­kaj­cie to­wa­rzy­stwa osób, któ­re je re­pre­zen­tu­ją (np. ogień i po­wie­trze po­trze­bu­ją zie­mi, dwie oso­by ogni­ste – ra­czej tro­chę wody niż po­wie­trza…).

Po­stę­po­wa­nie z dzieć­mi

Oto ce­chy, któ­re mogą być wro­dzo­ne, a więc mało po­dat­ne na zmia­ny:

Ob­ser­wuj bacz­nie dziec­ko z per­spek­ty­wy tych wy­mia­rów. Po­tem za­kwa­li­fi­ko­wać je mo­żesz do któ­rejś z po­niż­szych grup:

„DZIE­CI ŁA­TWE” – ła­two się przy­sto­so­wu­ją, mają re­gu­lar­ne na­wy­ki, szyb­ko ad­ap­tu­ją się

do

no­wych sy­tu­acji, już jako nie­mow­la­ki prze­waż­nie są po­god­ne i mało pła­czą.

„DZIE­CI Z DŁU­GĄ ROZ­GRZEW­KĄ” – nie przy­sto­so­wu­ją się ła­two do no­wych osób i sy­tu­acji. Mogą być po­wol­ne, re­agu­ją mało in­ten­syw­nie, są na­sta­wio­ne ne­ga­tyw­nie. Do­pie­ro gdy się oswo­ją, mogą za­cząć do­ka­zy­wać i sta­ją się po­god­ne.

„DZIE­CI TRUD­NE” – re­agu­ją burz­li­wie, czę­sto są kon­tra,

nie

uni­ka­ją no­wych sy­tu­acji, ale z tru­dem się do­sto­so­wu­ją. Nie na­bie­ra­ją re­gu­lar­nych na­wy­ków, sta­wia­ją opie­ku­nom więk­sze wy­ma­ga­nia i trud­no je za­do­wo­lić.

Gdy już po­znasz in­dy­wi­du­al­ność swo­je­go dziec­ka, pró­buj ją ak­cep­to­wać i sza­no­wać. Bez­stron­nie oceń sil­ne i sła­be stro­ny. Har­tuj je, uwraż­li­wiaj na war­to­ści, sta­raj się wspie­rać ta­len­ty i na­tu­ral­ne moż­li­wo­ści, ale nie pró­buj zmie­niać jego na­tu­ry. Wszel­kie pró­by tem­pe­ro­wa­nia tem­pe­ra­men­tu wy­ostrza­ją go. Tak na­praw­dę „trud­ne” sta­ją się te dzie­ci, do któ­rych tem­pe­ra­men­tu nie umie­my się do­sto­so­wać. – To nie ja je­stem nad­po­bu­dli­wy, ale lek­cja jest nud­na – oświad­czył pe­wien uczeń „z trud­no­ścia­mi w kon­cen­tra­cji”. Trud­no mu od­mó­wić ra­cji.

Te same pa­ra­me­try re­ago­wa­nia i funk­cjo­no­wa­nia mo­żesz ob­ser­wo­wać w swo­im wła­snym funk­cjo­no­wa­niu. Na na­ukę (zwłasz­cza o so­bie) nig­dy nie jest za póź­no.

Wrażliwiec to skarb

W książ­ce JAK ŻYĆ, ŻEBY NIE ZWA­RIO­WAĆ prze­pro­wa­dzi­łem ana­li­zę wy­ka­zu­ją­cą, że okres in­ten­syw­nych zmian w Pol­sce po 1989 roku naj­trud­niej­szy był dla osób szcze­gól­nie wraż­li­wych. Ży­je­my w „erze ko­mi­wo­ja­że­rów”. Li­czy się siła prze­bi­cia, ta­len­ty han­dlo­we, umie­jęt­ność spra­wie­nia od­po­wied­nie­go wra­że­nia. Kry­te­rium war­to­ści czło­wie­ka sta­je się fir­mo­wa wi­zy­tów­ka, ta­lia pla­sti­ko­wych kart w port­fe­lu, nowe auto, wa­ka­cje za gra­ni­cą, pry­wat­na szko­ła dla dzie­ci. Trud­no się w tym świe­cie zna­leźć oso­bom na­sta­wio­nym „do we­wnątrz”, po­dat­nym na zra­nie­nie, za­in­te­re­so­wa­nym przede wszyst­kim ży­ciem ro­dzin­nym lub np. hi­sto­rią sztu­ki i li­te­ra­tu­rą pięk­ną. Tym­cza­sem moż­li­wa jest peł­na har­mo­nia DO-erów i BE-erów, a naj­le­piej roz­wi­ja­ją­ce się fir­my pra­cu­ją już dziś nad „we­wnętrz­ną ja­ko­ścią”. Trud­no ją zre­ali­zo­wać bez lu­dzi, któ­rzy do­tąd nie pcha­li się na afisz. Za­cznij­my od roz­po­zna­nia – u sie­bie lub osób bli­skich w ro­dzi­nie i w pra­cy – okre­ślo­nych cech oso­bo­wo­ści10.

Styl wraż­li­wy

Wszę­dzie do­brze, ale w domu naj­le­piej

„Wolą to, co oswo­jo­ne, od tego, co nie­zna­ne. Lu­bią za­sła­niać się ru­ty­ną, są kon­ser­wa­tyw­ni w pra­cy, za­ba­wie, w sek­sie. Cho­ciaż mogą spra­wiać wra­że­nie osób wy­nio­słych, bar­dzo trosz­czą się o to, co my­ślą o nich inni. Są dys­kret­ni i roz­waż­ni. Nie an­ga­żu­ją się w nic po­chop­nie, do­pó­ki nie są pew­ni, że wie­dzą, jak się wła­ści­wie za­cho­wać. Chro­nią swo­ją pry­wat­ność. Czę­sto od­gra­dza­ją się od in­nych ga­ze­tą, książ­ką, kom­pu­te­rem. Po­mi­mo bo­ga­te­go za­zwy­czaj ży­cia we­wnętrz­ne­go nie są sko­rzy do tego, by dzie­lić swo­je naj­głęb­sze my­śli i uczu­cia z in­ny­mi, na­wet z naj­bliż­szy­mi. Żyją sa­mot­nie lub w głę­bo­kich trwa­łych związ­kach. Są za­zwy­czaj nie­zwy­kle lo­jal­ny­mi i wier­ny­mi part­ne­ra­mi. W domu mogą być cie­pli i po­god­ni. Źró­dła stre­su: to, co nie­zna­ne, dez­apro­ba­ta, kry­ty­ka, roz­sta­nia i ze­rwa­nia. Rów­nież nad­miar po­zy­tyw­nych do­znań może być przy­czy­ną bólu gło­wy wraż­liw­ca, dla­te­go musi daw­ko­wać so­bie ży­cie w od­po­wied­nich por­cjach”.

Czy ten opis pa­su­je do cie­bie lub ko­goś z two­je­go oto­cze­nia? Za­cznij od roz­po­zna­nia i uzna­nia swo­je­go lub jej (jego) sty­lu. Nie mu­sisz wsty­dzić się być wraż­liw­cem. To nie sła­bość, tyl­ko twój styl oso­bo­wo­ści.

Dzie­ci by­wa­ją okrut­ne. Akty bez­myśl­nej prze­mo­cy mo­że­my za­ob­ser­wo­wać już w pia­skow­ni­cy, zaś szy­der­stwa, izo­lo­wa­nie i zło­śli­we cho­wa­nie bu­tów są na po­rząd­ku dzien­nym w przed­szko­lu. Uczu­le­ni na pra­wa czło­wie­ka Skan­dy­na­wo­wie nada­li na­zwę „mob­bing” po­wta­rza­ją­cym się ak­tom znę­ca­nia się, szy­ka­no­wa­nia lub izo­lo­wa­nia jed­nost­ki przez więk­szość lub jed­ne­go kon­se­kwent­ne­go prze­śla­dow­cę i za­czę­li ba­dać to zja­wi­sko w szko­łach, a po­tem też w woj­sku i w śro­do­wi­skach ży­cia i pra­cy do­ro­słych.

Oka­za­ło się, że na­tę­że­nie mob­bin­gu jest naj­więk­sze wśród 10-13-lat­ków, ale nie­za­leż­nie od wie­ku co siód­ma oso­ba w mniej­szym lub więk­szym stop­niu jest po­szko­do­wa­na. Czy jest coś, co wy­róż­nia ofia­ry prze­mo­cy? Na­ukow­cy spo­dzie­wa­li się, że róż­ne „od­chy­le­nia od nor­my” będą od­gry­wa­ły klu­czo­wą rolę. Tym więk­sze było ich za­sko­cze­nie, gdy oka­za­ło się, że by­cie gru­ba­sem, chu­dziel­cem, ru­dziel­cem czy nie­peł­no­spraw­nym ani na­wet niż­szy sta­tus spo­łecz­ny, gor­sze ubra­nia czy inny ko­lor skó­ry nie mia­ły nic wspól­ne­go z pre­dys­po­zy­cją do roli ofia­ry! Zna­le­zio­no jed­nak coś, co oka­za­ło się wspól­nym mia­now­ni­kiem: wraż­li­wość.

Ba­da­ne przez na­ukow­ców ofia­ry prze­mo­cy wy­róż­nia­ły się wzmo­żo­ną ostroż­no­ścią, bier­nym i ła­god­nym za­cho­wa­niem i we­wnętrz­nym nie­po­ko­jem. Mia­ły niż­sze po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa i wła­snej war­to­ści niż inni. Chłop­cy za­zwy­czaj oka­zy­wa­li się wsty­dli­wi i mniej spraw­ni fi­zycz­nie. Dziew­czę­ta z miej­sca mia­ły mo­kre oczy. Zwłasz­cza kry­ty­ka, nie­po­wo­dze­nia, od­rzu­ce­nie ła­two do­pro­wa­dza­ły je do pła­czu. Oka­za­ło się, że ostroż­ne, wraż­li­we i nie­pew­ne sie­bie jest co siód­me dziec­ko, i to wła­śnie to, któ­re naj­czę­ściej sta­je się ofia­rą ró­wie­śni­czych szy­kan.

Zu­peł­nie nie­za­leż­nie psy­chia­trzy ame­ry­kań­scy zi­den­ty­fi­ko­wa­li u 15 pro­cent dzie­ci typ „cha­rak­te­ru śla­ma­zar­ne­go”. A więc wszyst­ko, co przy­no­si ży­cie, jest dla ta­kich dzie­ci stre­sem, na któ­ry re­agu­ją za­zwy­czaj opie­sza­le, nie­raz z ko­lei nad­mier­nie im­pul­syw­nie (np. wy­bie­ga­jąc z pła­czem z po­ko­ju). W Har­wardz­kim La­bo­ra­to­rium Ba­dań nad Nie­mow­lę­ta­mi wy­ka­za­no, że ok. 15 pro­cent nie­mow­ląt ro­dzi się ze skłon­no­ścią do za­ha­mo­wań i nie­śmia­ło­ści. Nie­któ­rzy ucze­ni z tego śro­do­wi­ska po­dej­rze­wa­ją, że jest ja­kiś gen nie­śmia­ło­ści, kto wie, czy nie sprzę­żo­ny z ja­sną kar­na­cją skó­ry. Trze­ba bar­dzo uważ­nie wy­cią­gać wnio­ski z ta­kich ba­dań, ale nie ma dziś wąt­pli­wo­ści, że (nad)wraż­li­wość jest prze­ka­zy­wa­na z po­ko­le­nia na po­ko­le­nie.

Oso­ba z wro­dzo­ną nie­śmia­ło­ścią może roz­wi­nąć na­tu­ral­ny zdro­wy styl oso­bi­sty, któ­ry war­to umieć roz­po­znać i do­ce­nić. Pro­ble­my za­czy­na­ją się wte­dy, gdy (nie bez związ­ku z przy­kry­mi do­świad­cze­nia­mi z dzie­ciń­stwa) do­cho­dzi do mniej lub bar­dziej po­waż­nych tzw. uciecz­ko­wych za­bu­rzeń oso­bo­wo­ści, któ­rych wspól­nym mia­now­ni­kiem jest uni­ka­nie wszel­kich kon­tak­tów, od­po­wie­dzial­no­ści, za­ła­twia­nia spraw, ży­cia in­tym­ne­go. Ale na wszyst­ko jest rada, żółw nie musi być ko­niem. Wy­star­czy, że wy­sta­wi tro­chę gło­wę…

Wska­zów­ki dla wraż­liw­ców

Co ja­kiś czas zrób coś in­a­czej. Je­śli ja­dasz w domu, dla od­mia­ny idź do re­stau­ra­cji. Idź inną dro­gą do pra­cy, za­ry­zy­kuj zmia­nę po­stę­po­wa­nia pod­czas in­tym­ne­go zbli­że­nia, za­ini­cjuj coś…

Rób to, co mu­sisz zro­bić. Ko­lej­ne uni­ka­nie za­ła­twie­nia spra­wy w urzę­dzie, wi­zy­ty u zna­jo­mych (lub ich za­pro­sze­nia), za­pi­sa­nia się na kurs – roz­har­to­wu­je cię. Ju­tro bę­dzie jesz­cze trud­niej!

Bądź tym, kim je­steś. Two­ja wraż­li­wość nie jest sła­bo­ścią, lecz okre­śla twój cha­rak­ter, oso­bi­sty styl.

Gdy masz wra­że­nie, że inni od­bie­ra­ją cię nie­przy­chyl­nie – prze­trzyj oczy i ro­zej­rzyj się. Może to tyl­ko ty my­ślisz w tej chwi­li ne­ga­tyw­nie – i o so­bie, i o nich.

Co ja­kiś czas spójrz ko­muś w oczy. Może po­czu­jesz wzmac­nia­ją­cy przy­pływ! Może ktoś po­trze­bu­je two­je­go uważ­ne­go spoj­rze­nia!

Pew­no­ści sie­bie pod­czas roz­mo­wy doda ci utrzy­my­wa­nie bro­dy nie ni­żej, niż trzy­ma ją roz­mów­ca. Wy­pró­buj to! A przy­najm­niej nie utrzy­muj wzro­ku wbi­te­go w pod­ło­gę. Nie za­sła­niaj ust dło­nią…

Je­że­li twój part­ner za­ła­twia wszyst­kie spra­wy fi­nan­so­we, urzę­do­we, to­wa­rzy­skie, ro­dzin­ne, w szko­le, a na do­da­tek jest ro­dzin­nym kie­row­cą, od­ciąż go tro­chę, za­nim doj­dzie do kry­zy­su. Po­czu­jesz się le­piej i bar­dziej nie­za­leż­nie, przej­mu­jąc choć­by część jego obo­wiąz­ków!

Wska­zów­ki dla part­ne­ra oso­by wraż­li­wej

Wraż­li­wiec to skarb. Dzię­kuj nie­bio­som za to, że ze­sła­ły ci oso­bę tak bli­ską i lo­jal­ną. Do­ceń jej głę­bo­kie przy­wią­za­nie do naj­bliż­szych przy­ja­ciół i ro­dzi­ny oraz do­mo­wą at­mos­fe­rę.

Przyj­muj swo­je­go wraż­liw­ca ta­kim, jaki jest. Je­że­li usztyw­nia się i wy­co­fu­je w obec­no­ści ob­cych, a w to­wa­rzy­stwie za­wsze czu­je się nie­swo­jo – to co z tego? to­bie to prze­cież w ni­czym nie szko­dzi.

Uni­kaj tor­tur emo­cjo­nal­nych. Nie na­le­gaj, nie zmu­szaj. Oso­by wraż­li­we chcą, by ich part­ner był z nimi szczę­śli­wy, są jed­nak rze­czy, któ­rych po pro­stu nie są w sta­nie znieść. Je­że­li na przy­kład lu­bisz ży­cie to­wa­rzy­skie, zaś twój wraż­li­wiec woli zo­stać w domu, wy­bierz się na przy­ję­cie sam.

Idź na kom­pro­mi­sy. Oso­by wraż­li­we lu­bią uszczę­śli­wiać lu­dzi dla sie­bie waż­nych. Two­je ustęp­stwo może je więc za­chę­cić do tego, by wy­ka­zać się więk­szą od­wa­gą niż nor­mal­nie.

Po­ma­gaj mu. Bądź jego prze­wod­ni­kiem po nie­zna­nym świe­cie. Ale też nie prze­sa­dzaj. Chcesz prze­cież po­móc swo­je­mu wraż­liw­co­wi prze­zwy­cię­żyć pew­ne za­ha­mo­wa­nia, a nie uczy­nić go od sie­bie za­leż­nym.

Na­ucz się czy­tać zna­ki. Ma­cie wła­śnie udać się na ko­la­cję z two­im no­wym sze­fem i jego żoną. Twój wraż­li­wy part­ner na­gle za­czy­na czuć się źle, ka­pry­sić i ocią­gać z ubie­ra­niem. Nie do­pro­wa­dzaj do kłót­ni. Po­wiedz ra­czej: „Idzie­my do re­stau­ra­cji, któ­rą do­brze znasz. Spo­tka­nie nie po­trwa wie­le dłu­żej niż go­dzi­nę”. Upew­nij swe­go wraż­liw­ca, że wszy­scy będą za nim wprost prze­pa­dać – bo też cze­go moż­na w nim nie lu­bić?

Roz­ma­wiaj z nim. Je­że­li nie­po­ko­je oso­by wraż­li­wej psu­ją two­je to­wa­rzy­skie szy­ki, nie wa­haj się jej o tym po­wie­dzieć. Nie ata­kuj jed­nak. Ra­czej opo­wiedz o swo­im pro­ble­mie otwar­cie i bez­po­śred­nio i… idź sam!

W pra­cy oso­by wraż­li­we funk­cjo­nu­ją do­brze, je­śli mogą się po­czuć jak w domu. Lu­bią ru­ty­nę, pro­ce­du­ry, nie lu­bią de­le­ga­cji i za­ska­ku­ją­cych sy­tu­acji. Spraw­dza­ją się w ka­rie­rach księ­go­we­go, pro­gra­mi­sty, ar­chi­wi­sty, le­ka­rza (poza pra­cą w po­go­to­wiu…). Nie zmu­szaj oso­by wraż­li­wej do ne­go­cjo­wa­nia umów, pra­cy w han­dlu lub pu­blic re­la­tions.

Piękna i bestia

Pe­wien bo­ga­ty ku­piec miał trzy cór­ki i trzech sy­nów. Wszyst­kie cór­ki były pięk­ne, ale naj­pięk­niej­sza była naj­młod­sza, któ­rą z tej ra­cji na­zy­wa­no „małą Pięk­ną”, co bu­dzi­ło za­zdrość po­zo­sta­łych sióstr. Star­sze sio­stry były peł­ne py­chy i ego­izmu, Pięk­na zaś skrom­na, miła i uprzej­ma dla wszyst­kich. Oj­ciec nie­spo­dzie­wa­nie stra­cił cały ma­ją­tek i ro­dzi­na zmu­szo­na była żyć w ubó­stwie. Star­sze sio­stry zno­si­ły to źle, na­to­miast za­le­ty Pięk­nej na­bra­ły w tej sy­tu­acji jesz­cze więk­sze­go bla­sku.

Pew­ne­go razu oj­ciec wy­bie­ra­jąc się w po­dróż spy­tał, co ma przy­wieźć cór­kom. Dwie star­sze, spo­dzie­wa­jąc się, że oj­ciec od­zy­ska w tej po­dró­ży część utra­co­nych bo­gactw, po­pro­si­ły go o kosz­tow­ne klej­no­ty, Pięk­na zaś nie pro­si­ła o nic. Do­pie­ro ule­ga­jąc na­ci­skom ojca po­wie­dzia­ła, aby przy­wiózł jej różę. Na­dzie­je na od­zy­ska­nie ma­jąt­ku za­wio­dły i oj­ciec wró­cił rów­nie bied­ny jak wów­czas, kie­dy wy­ru­szał. W dro­dze po­wrot­nej zgu­bił się w wiel­kim le­sie i już miał zwąt­pić w oca­le­nie, gdy na­gle na­tra­fił na pa­łac, w któ­rym zna­lazł je­dze­nie i noc­leg, cho­ciaż ni­ko­go w nim nie było. Ran­kiem miał już ru­szać da­lej, ale spo­strzegł w ogro­dzie wspa­nia­łe róże i przy­po­mniaw­szy so­bie proś­bę Pięk­nej, ze­rwał dla niej kwia­ty. Wów­czas po­ja­wi­ło się strasz­li­we mon­strum, Be­stia, czy­niąc mu wy­rzu­ty, że do­znaw­szy w pa­ła­cu tak do­bre­go przy­ję­cia, krad­nie róże. Za karę oj­ciec ma umrzeć. Prze­ra­żo­ny czło­wiek po­pro­sił o li­tość, tłu­ma­cząc się, że zry­wał róże dla cór­ki. Be­stia zgo­dzi­ła się pu­ścić go wol­no, pod wa­run­kiem jed­nak, że do pa­ła­cu przy­bę­dzie jed­na z có­rek, aby po­nieść karę w za­stęp­stwie ojca. Je­śli zaś żad­na z nich nie ze­chce tego uczy­nić, oj­ciec sam bę­dzie mu­siał umrzeć. Ma wów­czas po­wró­cić w cią­gu trzech mie­się­cy. Na od­jezd­nym Be­stia dała ojcu skrzy­nię peł­ną zło­ta. Oj­ciec nie za­mie­rzał po­świę­cać żad­nej z có­rek i zgo­dził się na trzy­mie­sięcz­ną zwło­kę tyl­ko po to, aby raz jesz­cze się z nimi zo­ba­czyć i przy­wieźć im skrzy­nię zło­ta.

Po po­wro­cie ofia­ro­wał Pięk­nej różę i nie mógł się po­wstrzy­mać, aby jej nie opo­wie­dzieć, co mu się przy­da­rzy­ło. Sy­no­wie chcie­li wy­ru­szyć do lasu i za­bić Be­stię, ale oj­ciec po­wstrzy­mał ich mó­wiąc, że mu­sie­li­by zgi­nąć. Pięk­na na­le­ga­ła, by oj­ciec po­zwo­lił jej pójść za­miast nie­go. Żad­ne ar­gu­men­ty, któ­re wy­su­wał prze­ciw­ko temu, nie mo­gły jej prze­ko­nać. Po­sta­no­wi­ła pójść z nim mimo wszyst­ko. Tym­cza­sem dzię­ki otrzy­ma­nym od Be­stii bo­gac­twom star­sze sio­stry za­war­ły bar­dzo ko­rzyst­ne mał­żeń­stwa. Po upły­wie trzech mie­się­cy Pięk­na – wbrew woli ojca – wy­ru­szy­ła za nim do pa­ła­cu Be­stii. Be­stia spy­ta­ła, czy Pięk­na przy­by­ła z wła­snej nie­przy­mu­szo­nej woli, a otrzy­maw­szy od­po­wiedź twier­dzą­cą, po­zwo­li­ła ojcu odejść, co też on w koń­cu z cięż­kim ser­cem uczy­nił. Be­stia go­ści­ła mło­dą dziew­czy­nę w swym pa­ła­cu praw­dzi­wie po kró­lew­sku, wszyst­kie ży­cze­nia Pięk­nej speł­nia­ły się jak­by cu­dem. Każ­de­go wie­czo­ru Be­stia to­wa­rzy­szy­ła Pięk­nej przy po­sił­ku. Pięk­na za­czę­ła z upra­gnie­niem cze­kać na ten mo­ment dnia, bo to­wa­rzy­stwo Be­stii prze­ry­wa­ło jej sa­mot­ność. Jed­nak przy­pra­wia­ło ją o nie­po­kój py­ta­nie, z ja­kim Be­stia zwra­ca­ła się do niej każ­de­go wie­czo­ru pod ko­niec po­sił­ku – py­ta­nie, czy ze­chcia­ła­by zo­stać jej żoną. Otrzy­maw­szy za każ­dym ra­zem grzecz­ną od­po­wiedź od­mow­ną, Be­stia od­da­la­ła się, po­grą­żo­na w głę­bo­kim smut­ku. W ten spo­sób upły­nę­ły trzy mie­sią­ce. Kie­dy Pięk­na raz jesz­cze dała Be­stii od­mow­ną od­po­wiedź, Be­stia spy­ta­ła, czy mło­da dziew­czy­na mo­gła­by przy­najm­niej przy­rzec, że nig­dy jej nie opu­ści. Pięk­na zgo­dzi­ła się speł­nić tę proś­bę, ale z ko­lei po­pro­si­ła Be­stię, aby mo­gła od­wie­dzić ojca, gdyż przy­pa­tru­jąc się w cza­ro­dziej­skim zwier­cia­dle temu, co dzie­je się w jej domu, wi­dzia­ła, iż oj­ciec bar­dzo za nią tę­sk­ni. Be­stia zgo­dzi­ła się na te od­wie­dzi­ny, ale ostrze­gła, że je­śli Pięk­na nie wró­ci w cią­gu ty­go­dnia, ona, Be­stia, bę­dzie mu­sia­ła umrzeć.

Na­za­jutrz Pięk­na zo­sta­ła w cza­ro­dziej­ski spo­sób prze­nie­sio­na do domu ro­dzin­ne­go. Oj­ciec, wi­dząc ją, nie po­sia­dał się z ra­do­ści. Bra­cia byli nie­obec­ni, za­cią­gnę­li się do woj­ska. Sio­stry, nie­szczę­śli­we w mał­żeń­stwach, chcia­ły z za­zdro­ści za­trzy­mać Pięk­ną w domu na dłu­żej, są­dzi­ły bo­wiem, że wte­dy Be­stia przy­bę­dzie, aby ją za­bić. Uda­ło im się prze­ko­nać naj­młod­szą sio­strę, że win­na po­zo­stać jesz­cze dru­gi ty­dzień, ale dzie­sią­tej nocy Pięk­na mia­ła sen:

Be­stia umie­ra­ją­cym gło­sem czy­ni­ła jej wy­rzu­ty, że nie do­trzy­ma­ła obiet­ni­cy. Pięk­na za­pra­gnę­ła zna­leźć się znów przy Be­stii i w jed­nej chwi­li zo­sta­ła prze­nie­sio­na do pa­ła­cu. Zna­la­zła Be­stię gi­ną­cą z żalu, że Pięk­na zła­ma­ła sło­wo. Mło­da dziew­czy­na zro­zu­mia­ła pod­czas po­by­tu w domu, jak bar­dzo przy­wią­za­ła się do Be­stii. Wi­dząc go w tak głę­bo­kiej roz­pa­czy, zda­ła so­bie spra­wę z tego, że go ko­cha. Po­wie­dzia­ła mu, że nie może dłu­żej bez nie­go żyć i pra­gnie go po­ślu­bić. W tym mo­men­cie Be­stia prze­mie­ni­ła się w kró­le­wi­cza. Przy­był oj­ciec, któ­ry nie po­sia­dał się ze szczę­ścia, oraz resz­ta ro­dzi­ny. Nie­go­dzi­we sio­stry zo­sta­ły prze­mie­nio­ne w po­są­gi. Od­cza­ro­wać je może tyl­ko roz­po­zna­nie wła­snych prze­win11.

Agniesz­ka: We­dług mnie ta baśń jest o mi­ło­ści, któ­ra po­tra­fi czy­nić cuda, o mi­ło­ści, któ­ra po­tra­fi zro­bić wszyst­ko12.

Ja­cek San­tor­ski (do Ma­te­usza): A dla cie­bie czym jest ta baśń?

Ma­te­usz: Dla mnie ta baśń – Pięk­na i Be­stia – to jest baśń wła­śnie o tym, że nie­waż­ne jest, jak ktoś wy­glą­da, ja­kiej jest rasy, tyl­ko waż­ne jest, co czu­je. Jego uczu­cia są waż­ne. I o tym jest wła­śnie baśń.

Pa­weł: Dla mnie ta baśń też jest o tym, że istot­ne­go nie wi­dać. Je­że­li po­zna­je­my czło­wie­ka, to nie po­zna­je­my go z ze­wnątrz, tyl­ko po­zna­je­my go od we­wnątrz. Żeby go do­brze po­znać, mu­si­my po­znać jego wnę­trze.

Ja­cek San­tor­ski: Przyj­mij­my, że mamy so­bie tu­taj za­in­sce­ni­zo­wać ro­dzin­ny spek­takl Pięk­nej i Be­stii, oczy­wi­ście tego się z chwi­li na chwi­lę nie zro­bi, ale trze­ba przy­najm­niej za­sta­no­wić się, jak ob­sa­dzić role.

Pa­weł: No, na pew­no w roli Be­stii jest się trud­no usta­wić, po­nie­waż od­kryć w so­bie Be­stię jest bar­dzo trud­no (…)

Tata: Dla­cze­go? Ja bym bar­dzo chęt­nie za­grał Be­stię; prze­cież to tyl­ko ze­wnętrz­na brzy­do­ta, ale w koń­cu re­zul­tat jest bar­dzo cie­ka­wy.

Ja­cek: Wła­śnie do tego chciał­bym na­wią­zać. To jest rola do po­pi­su, rola, z któ­rej moż­na wy­do­być to, co jest w środ­ku, w so­bie.

Ja­cek San­tor­ski: Czy­li ty też chciał­byś grać Be­stię w tym przed­sta­wie­niu?

Ja­cek: Czy bym chciał, trud­no po­wie­dzieć. Ale my­ślę…

Ja­cek San­tor­ski: Być du­ble­rem taty w tym przed­sta­wie­niu?

Ja­cek: My­ślę, że bym za­grał (…)

Ja­cek San­tor­ski (do Ma­te­usza): A ty?

Ma­te­usz (wte­dy 10 lat): Ja chciał­bym za­grać tę Be­stię, bo po pro­stu spodo­ba­ła mi się. Bo ta Be­stia była tyl­ko jak­by miłą Be­stią. Ale na pew­no nie chciał­bym za­grać tych sióstr, bo to są dla mnie słod­kie idiot­ki. Ani tego ojca – ta­kie­go niby do­bre­go – bo na koń­cu prze­cież oka­za­ło się, że miał tak twar­de ser­ce, że nie chciał pu­ścić Pięk­nej do Be­stii, a prze­cież wie­dział, że Be­stia może przez to umrzeć.

Mama: Ale w koń­cu pu­ścił, prze­cież od­dał ją wte­dy, kie­dy…

Pa­weł: My­ślę te­raz, że on nie chciał jej pu­ścić ra­czej wła­śnie dla­te­go, że tak bar­dzo ją ko­chał; bał się o nią. Tak że wca­le nie miał­bym nic prze­ciw­ko temu, żeby za­grać wła­śnie tego ojca.

Agniesz­ka: Ja nie wiem. Ja­koś cięż­ko mi tak od­po­wie­dzieć, kogo bym nie chcia­ła za­grać. Może dla­te­go, że boję się, że wszy­scy ocze­ku­ją tu­taj ode mnie że­bym za­raz po­wie­dzia­ła, że ja chcę za­grać na przy­kład Pięk­ną, albo wca­le nie chcę za­grać Pięk­nej. A ja po­wiem tyle, że gdy­by mi zo­sta­ła przy­dzie­lo­na ta rola, to po­sta­ra­ła­bym się zro­bić wszyst­ko, żeby ją tak ja­koś wier­nie od­two­rzyć.

Ja­cek San­tor­ski: Po­wie­dzia­łaś, że to jest baśń o mi­ło­ści.

Agniesz­ka: Tak.

Ja­cek San­tor­ski: A mia­łaś na my­śli mi­łość Pięk­nej do Be­stii czy mi­łość ojca do cór­ki lub cór­ki do ojca? Któ­ra z tych mi­ło­ści wy­da­je ci się naj­bar­dziej praw­dzi­wa, na­tu­ral­na, bli­ska two­je­mu ser­cu?

Agniesz­ka: (…) Ja bym tu­taj nie roz­gra­ni­cza­ła mi­ło­ści do ojca i mi­ło­ści do Be­stii, dla­te­go że jed­na mi­łość ro­dzi się z dru­giej. I to jest tak, że gdy­by nie to, że ona ko­cha­ła ojca, to nie po­ko­cha­ła­by póź­niej Be­stii. Ale ja mó­wi­łam o mi­ło­ści tak ogól­nie. Je­że­li już roz­gra­ni­czy­my, to mi­łość do ojca rów­nież po­tra­fi zdzia­łać cuda, dla­te­go że ona tak ko­cha tego ojca, że jest zdol­na się po­świę­cić i za­miesz­kać z Be­stią, któ­rej wszy­scy się boją, któ­rą wszy­scy od­rzu­ca­ją. A z dru­giej stro­ny ona po­tra­fi po­ko­chać Be­stię tak bar­dzo, że Be­stia się póź­niej prze­ra­dza w nor­mal­ne­go czło­wie­ka. Mi­łość jest taką war­to­ścią, któ­ra po­tra­fi uczy­nić cuda.

W daw­nych cza­sach mity, le­gen­dy i ba­śnie in­te­re­so­wa­ły nie tyl­ko dzie­ci. Opo­wia­da­li je so­bie do­ro­śli i mia­ło to dla nich wiel­kie zna­cze­nie. Do ta­kich opo­wie­ści na­le­ży hi­sto­ria o Pięk­nej i Be­stii. Pew­nie wła­śnie dla­te­go baśń ta dzia­ła na wy­obraź­nię czy­tel­ni­ków w każ­dym wie­ku. Jak do­tąd w Pol­sce wy­da­no je­dy­nie jej wer­sję dla dzie­ci. Dla młod­szych czy­tel­ni­ków waż­na jest hi­sto­ria Pięk­nej, przy­go­dy jej i jej ojca, ta­jem­ni­ca Be­stii. Star­sze dzie­ci i wie­lu do­ro­słych wzru­sza opis uczuć Pięk­nej do ojca i prze­mia­na Be­stii pod wpły­wem jej mi­ło­ści. Słyn­ny psy­cho­log Bru­no Bet­tel­he­im zwró­cił jed­nak uwa­gę, że baśń ta ma jesz­cze głęb­szy wy­miar. Po­szcze­gól­ne po­sta­cie, a szcze­gól­nie Pięk­na i Be­stia, mogą być trak­to­wa­ne jako wy­raz do­bra i zła, któ­re każ­dy z nas może zna­leźć w so­bie.

Ewa Mo­dze­lew­ska13: To jest baśń rów­nież o tym, że i w nas jest coś bar­dzo pięk­ne­go, jest Pięk­na, ale jest też w nas Be­stia. Mu­si­my ak­cep­to­wać w so­bie to, co be­stial­skie, i wła­śnie ten prze­kaz dziec­ko ja­koś ro­zu­mie, może to po­czuć dzię­ki tej ba­śni. Ale mu­si­my też w zgrab­ny spo­sób po­go­dzić to złe z czę­ścią, któ­ra na­ka­zu­je nam od­po­wie­dzial­ność za dru­gą oso­bę i któ­ra jest po pro­stu czu­łą mi­ło­ścią. Do­pie­ro po­go­dze­nie tych dwóch pier­wiast­ków po­zwo­li na har­mo­nij­ny, praw­dzi­wy roz­wój.

Ja­cek San­tor­ski (do ro­dzi­ny): No i co wy na to, że Be­stii moż­na szu­kać w każ­dym z nas? W każ­dym z was?

Tata: Tak, oczy­wi­ście że moż­na szu­kać, na­to­miast sa­me­mu trud­no jest ją zna­leźć. Dzie­je się tak, po­nie­waż na­sze po­dej­ście jest bar­dzo su­biek­tyw­ne. Pew­nie dla­te­go każ­dy chy­ba uwa­ża, że jest nie­mal­że ide­ałem, cho­ciaż w pew­nych mo­men­tach może mieć ja­kieś po­czu­cie winy i swo­ich wła­snych wad…

Ja­cek San­tor­ski: Może to bę­dzie tro­chę sztucz­ne, ale pro­po­nu­ję, żeby na oko­licz­ność tej roz­mo­wy każ­dy spró­bo­wał mó­wić w pierw­szej oso­bie, tak jak­by jego moż­li­wo­ści ję­zy­ko­we nie wy­kra­cza­ły poza to i nie umiał po­wie­dzieć „lu­dzie”, „lu­dzie w ogó­le”, „każ­dy”, tyl­ko „ja”. Do­brze, za­baw­my się w ten spo­sób, da­lej roz­ma­wia­my na te­mat „Be­stia w czło­wie­ku”.

Ja­cek: My­ślę, że we mnie po­ten­cjal­nie ist­nie­je Be­stia i łą­czę ją z mę­skim ge­nem agre­sji, któ­ry wy­wo­łu­je chęć do­mi­no­wa­nia nad wszyst­kim – żeby było tak, jak ja chcę.

Ma­te­usz: My­ślę, że tą Be­stią we mnie jest le­ni­stwo. To naj­gor­sze.

Ja­cek San­tor­ski (do Paw­ła): A ty?

Pa­weł: No, mnie jest trud­no mó­wić, co jest Be­stią we mnie. Może dla­te­go, że nie tyl­ko mnie, każ­de­mu czło­wie­ko­wi do błę­du trud­no się przy­znać. A Be­stia we mnie jest ra­czej wła­śnie po­wo­dem błę­du. Dla­te­go… nie wiem… trud­no mi się wy­po­wie­dzieć.

Agniesz­ka: A ja nie będę mó­wić, co jest Be­stią we mnie. To zna­czy, sama przed sobą je­stem w sta­nie się przy­znać, po­tra­fię roz­po­znać, co jest Be­stią, a co nie. (do Jac­ka San­tor­skie­go) Jak naj­bar­dziej mo­gła­bym z pa­nem o tym po­roz­ma­wiać, ale może w in­nych oko­licz­no­ściach. Tak więc, pan mi wy­ba­czy, że uchy­lę się od od­po­wie­dzi.

Ja­cek San­tor­ski: W ten spo­sób też da­łaś wy­raz Be­stii w so­bie. W ten spo­sób, że po­sta­wi­łaś gra­ni­cę. Ener­gia Be­stii wspar­ła two­ją sta­now­czość.

Agniesz­ka: Tak.

Ja­cek San­tor­ski: Wi­dać stąd rów­nież, że bę­dąc w kon­tak­cie ze swo­ją „we­wnętrz­ną Be­stią” moż­na cza­sem wy­ko­rzy­sty­wać jej ener­gię, aby w bar­dzo kul­tu­ral­ny spo­sób po­wie­dzieć nie. I my­ślę, że nie przy­pad­kiem za­rów­no małe, jak i cał­kiem duże dzie­ci tak bar­dzo po­trze­bu­ją ba­śni. Ba­śnie żyją w nas i po­ma­ga­ją oswo­ić „Pięk­ną” i „Be­stię” w każ­dym z nas.

Pesymiści, optymiści, realiści

Od­kry­cie po­tę­gi opty­mi­zmu to jed­no z więk­szych osią­gnięć Ame­ry­ki obok kre­skó­wek Di­sneya, dżin­sów i po­pkul­tu­ry.

Ana­li­zu­jąc bio­gra­fie lu­dzi, któ­rzy do cze­goś do­szli, za­uwa­żo­no, że źró­dłem suk­ce­su jest nie tyl­ko szczę­ście i cięż­ka pra­ca, ale przede wszyst­kim wia­ra w sie­bie i po­zy­tyw­na mo­ty­wa­cja, na­sta­wie­nie na cel. Jed­na ze słyn­niej­szych wer­sji ame­ry­kań­skie­go mitu pu­cy­bu­ta opo­wia­da o tym, jak sam Walt Di­sney, nim do­stał pierw­szą pra­cę, sły­szał od ko­lej­nych re­dak­to­rów ga­zet, że jego ry­sun­ki są do ni­cze­go.

Śmiać się każ­dy może

Zaj­mu­ją­cy się opty­mi­zmem dok­tor Mar­tin E.P. Se­lig­man już ty­tu­łem swej książ­ki: „Opty­mi­stycz­ne dziec­ko – jak wy­cho­wy­wać dzie­ci, aby na­uczyć je opty­mi­zmu i da­wa­nia so­bie ze wszyst­kim rady”14 daje do zro­zu­mie­nia, że w rę­kach ro­dzi­ców leży wzmoc­nie­nie i roz­wój kon­struk­tyw­ne­go na­sta­wie­nia do ży­cia. Pod­sta­wą me­to­dy dok­to­ra Se­lig­ma­na jest spo­strze­że­nie, że każ­dy czło­wiek może roz­wi­nąć po­czu­cie wia­ry w sie­bie, je­śli bę­dzie miał tyl­ko do­sta­tecz­nie dużo do­świad­czeń, któ­re po­ka­zu­ją, że ra­dzi so­bie z nie­po­wo­dze­nia­mi. Dla­te­go mat­ki, któ­re do­star­cza­ją swym nie dość opty­mi­stycz­nym dzie­ciom do­sta­tecz­nie wie­le do­świad­czeń suk­ce­sów, szans na po­ra­dze­nie so­bie z trud­no­ścia­mi, har­tu­ją­cych sy­tu­acji, mogą już po kil­ku la­tach za­po­mnieć, że ich dzie­ci były bar­dziej płacz­li­we, mniej od­por­ne na po­raż­ki niż ich ró­wie­śni­cy.

Świat jest moją my­ślą

Jesz­cze da­lej po­szli wy­znaw­cy New Age na po­cząt­ku lat 70. Ty­sią­ce lu­dzi ćwi­czy­ło się w sztu­ce wzbu­dza­nia w so­bie po­zy­tyw­nej mo­ty­wa­cji do osią­ga­nia ży­cio­we­go, fi­nan­so­we­go i emo­cjo­nal­ne­go suk­ce­su. Za po­mo­cą po­zy­tyw­nych my­śli – twier­dzi­li adep­ci New Age – moż­na wy­le­czyć się ze wszyst­kich cho­rób, zdo­być przy­ja­ciół, osią­gnąć suk­ces ma­te­rial­ny, zmie­nić swo­je dzie­ci, współ­mał­żon­ków, ro­dzi­ców, a na­wet stać się isto­tą nie­śmier­tel­ną. Nie je­stem en­tu­zja­stą tego kie­run­ku po­szu­ki­wań, choć do­ce­niam in­ten­cje jego twór­ców.

Nie wie­my, że umie­my

Nie trze­ba jed­nak wy­kra­czać poza gra­ni­ce zdro­we­go roz­sąd­ku, aby zna­leźć wie­le moż­li­wo­ści pra­cy nad sobą, bu­do­wa­nia po­zy­tyw­ne­go na­sta­wie­nia do sie­bie i orien­ta­cji na moc­ne stro­ny in­nych lu­dzi. Al­bert Ban­du­ra, psy­cho­log, któ­ry po­świę­cił wie­le lat na ba­da­nia nad wia­rą w sie­bie, jest głę­bo­ko prze­ko­na­ny, że na­wet to, co uzna­je­my za wro­dzo­ne zdol­no­ści, może być roz­wi­ja­ne i mo­dy­fi­ko­wa­ne. Oso­by, któ­re wie­rzą w sie­bie, pod­no­szą się po nie­po­wo­dze­niach. Sty­ka­jąc się z ja­kimś pro­ble­mem, za­sta­na­wia­ją się, w jaki spo­sób go roz­wią­zać, nie nie­po­ko­ją się o to, co może pójść źle. Ta­kie po­dej­ście nie tyl­ko pro­wa­dzi do ży­cio­we­go suk­ce­su, ale i do roz­wo­ju zdol­no­ści i ta­len­tów, któ­re u in­nych po­zo­sta­ją w ob­sza­rze nie­uak­tyw­nio­ne­go po­ten­cja­łu.

Smu­tek Ame­ry­ki

Ame­ry­ka­nie naj­le­piej opi­sa­li po­tę­gę opty­mi­zmu, wy­pro­mo­wa­li po­zy­tyw­ne my­śle­nie i całą li­te­ra­tu­rę mo­ty­wa­cyj­ną. Z dru­giej stro­ny co­raz wię­cej Ame­ry­ka­nów w co­raz młod­szym wie­ku tra­ci wia­rę w sie­bie, za­pa­da na mniej lub bar­dziej po­waż­ne for­my de­pre­sji. Zda­niem uczo­nych nad­mier­ne eks­po­no­wa­nie od­po­wie­dzial­no­ści za sie­bie i moż­li­wo­ści wpły­wu na wła­sne ży­cie może po­głę­biać po­czu­cie winy tych, któ­rym mimo wszyst­ko się nie po­wio­dło.

Naj­czę­ściej pod­kre­śla­ną przy­czy­ną kry­zy­su jest zmia­na sty­lu ży­cia więk­szo­ści Ame­ry­ka­nów. Na­sta­wie­nie na in­dy­wi­du­al­ne ka­rie­ry za wszel­ką cenę od­ry­wa lu­dzi od ich ro­dzin i od źró­deł re­li­gij­nych.

W ostat­nich la­tach wie­le na­dziei wią­za­no z od­kry­cia­mi dok­to­ra Pe­te­ra Kra­me­ra, któ­ry zwró­cił uwa­gę na to, że oso­by nie­śmia­łe, nad­wraż­li­we, pe­sy­mi­stycz­ne wy­twa­rza­ją nie­do­sta­tecz­ne ilo­ści waż­ne­go dla bio­che­mii mó­zgu hor­mo­nu – se­ro­to­ni­ny. Nowa ge­ne­ra­cja le­ków an­ty­de­pre­syj­nych uzu­peł­nia tę lukę. Dzię­ki nim cho­rzy mogą zmie­nić pro­por­cje mię­dzy do­świad­cze­nia­mi bez­rad­no­ści i za­rad­no­ści i po­tem już bez wspar­cia far­ma­ko­lo­gicz­ne­go roz­wi­jać po­zy­tyw­ną mo­ty­wa­cję do ży­cia15.

Pot, krew i łzy

U pod­staw opty­mi­zmu i suk­ce­su ży­cio­we­go leży wro­dzo­na i wy­uczo­na za­rad­ność. Esen­cją pe­sy­mi­zmu jest wy­uczo­na bez­rad­ność. Skraj­ni pe­sy­mi­ści żyją w po­nu­rym świe­cie, z któ­re­go nie ma uciecz­ki. Spo­glą­da­ją na sie­bie i wi­dzą oso­bę małą, nie­za­słu­gu­ją­cą na szcze­gól­ne trak­to­wa­nie. Po­grą­ża­ją się w po­czu­ciu winy i nie­ade­kwat­no­ści. Wo­kół sie­bie wi­dzą eg­zy­sten­cję po­zba­wio­ną na­dziei. Inni lu­dzie są dla nich co naj­wy­żej źró­dłem roz­cza­ro­wań, roz­go­ry­cze­nia i krzyw­dy. Prze­wa­ża w nich po­czu­cie bier­no­ści, bez­sil­no­ści i re­zy­gna­cji. Z wiel­kim tru­dem pod­trzy­mu­ją swą nie­szczę­sną eg­zy­sten­cję, któ­rą to­czą ni­czym Sy­zyf wbrew pra­wom cią­że­nia. Je­śli po­zwo­lą so­bie na chwi­lę od­prę­że­nia, ka­mień cof­nie się i zmiaż­dży ich.

Pe­sy­mi­ści dłu­go roz­pa­mię­tu­ją swe błę­dy i klę­ski. Trud­no im zna­leźć ulgę, po­moc, uko­je­nie. Wie­lu z nich nie stać na ten „luk­sus”, żeby za swe nie­szczę­ście wi­nić in­nych, jak to mogą czy­nić oso­by pa­ra­no­icz­ne. Oskar­ża­ją przede wszyst­kim sa­mych sie­bie. Nie wie­rzą w naj­mniej­szą szan­sę zmia­ny, w żad­ną cu­dow­ną mi­łość, przy­jaźń czy ku­ra­cję, któ­ra mo­gła­by im po­móc.

Skraj­ni pe­sy­mi­ści mają cięż­kie, po­zba­wio­ne bla­sków ży­cie. Przy­po­mnę tu­taj sta­rą mą­drość, któ­ra mówi, że „do­sta­je­my nie to, cze­go pra­gnie­my, lecz to, cze­go ocze­ku­je­my”. U nich w peł­ni się to po­twier­dza. Do­sta­ją od ży­cia to, co naj­gor­sze.

Jest im trud­no, ale żyć z nimi też jest trud­no. Jest wie­lu ta­kich, któ­rzy być może utknę­li w ży­ciu, opie­ku­jąc się cięż­ko cho­ry­mi ro­dzi­ca­mi, trwa­jąc przy part­ne­rze al­ko­ho­li­ku albo po pro­stu bar­dzo cięż­ko pra­cu­jąc i nie­wie­le z tego ma­jąc. Ich układ od­por­no­ścio­wy szwan­ku­je, mogą być też bar­dziej na­ra­że­ni na róż­ne­go ro­dza­ju wy­pad­ki, któ­re do­dat­ko­wo utwier­dza­ją po­nu­rą wi­zję świa­ta i rze­czy­wi­sto­ści. Stwier­dze­nie, że pe­sy­mi­ści żyją kró­cej, jest po­twier­dzo­ne na­uko­wo.

Hart du­cha

Opty­mizm, któ­ry nie prze­szedł ognio­wej pró­by ży­cio­wych po­ra­żek, jest czę­sto na­iw­ny i głu­pi. Głu­pek, któ­ry nie wie, co się za chwi­lę sta­nie, rów­nież może być opty­mi­stą. Co wię­cej, może zro­bić ka­rie­rę god­ną Ni­ko­de­ma Dyz­my. Bio­gra­fie ugrun­to­wa­nych, doj­rza­łych opty­mi­stów moż­na po­znać, stu­diu­jąc ży­cio­ry­sy pre­zy­den­tów Sta­nów Zjed­no­czo­nych.

Są lu­dzie, któ­rzy w de­pre­sji grzę­zną i umie­ra­ją. Bio­lo­gia po­wo­du­je, że jest się smut­nym, nie ma się siły na pod­sta­wo­we czyn­no­ści. Jed­no­cze­śnie jest coś, co po­wo­du­je, że pew­na gru­pa osób w de­pre­sji pro­wa­dzi twór­cze ży­cie. Wiel­cy hu­ma­ni­ści me­dy­cy­ny, psy­chia­trii czy psy­cho­te­ra­pii, tacy jak Scott Peck czy An­to­ni Kę­piń­ski, za­uwa­ży­li, że oso­ba cięż­ko cho­ra psy­chicz­nie może mieć głę­bo­ki hart du­cho­wy, głę­bo­ką mo­ty­wa­cję wy­le­cze­nia, zro­bie­nia cze­goś ze swo­im ży­ciem. Te oso­by roz­wi­ja­ją w so­bie taki hart du­cha, że ko­rzy­sta­jąc z le­ków, ziół, psy­cho­te­ra­pii, me­dy­ta­cji, po­mo­cy przy­ja­ciół – two­rzą, pi­szą książ­ki, po­ma­ga­ją in­nym po­mi­mo ogrom­ne­go we­wnętrz­ne­go bólu. Scott Peck mówi tu o ła­sce da­nej cier­pią­cym od Boga. De­pre­sja, któ­ra jest cięż­ką cho­ro­bą, może u wy­jąt­ko­wych jed­no­stek stwa­rzać prze­strzeń, w któ­rej roz­wi­ja­ją coś w ro­dza­ju opty­mi­zmu, „też har­tu du­cha, któ­ry z punk­tu wi­dze­nia bio­che­mii mó­zgu nie jest już ta­jem­ni­cą”. Z ba­dań wy­ni­ka, że 70-80 pro­cent wy­bit­nych pi­sa­rzy i dra­ma­tur­gów w An­glii i USA cier­pi na de­pre­sję. Po­mi­mo to są w sta­nie two­rzyć i zma­gać się z ży­ciem. Gdy trze­ba – ko­rzy­sta­ją z osią­gnięć far­ma­ko­te­ra­pii.

Jest tak, jak się pań­stwu wy­da­je

Jak po­móc pe­sy­mi­ście czy jak po­móc so­bie w de­pre­sji, by po­ja­wi­ło się choć­by świa­teł­ko na­dziei? Na pew­no trud­no stać się opty­mi­stą czy też re­ali­stą z dnia na dzień. Z mo­je­go do­świad­cze­nia wy­ni­ka, że dro­gą wy­zwo­le­nia z pe­sy­mi­zmu może być do­bre po­zna­nie i w grun­cie rze­czy za­ak­cep­to­wa­nie swo­jej pe­sy­mi­stycz­nej na­tu­ry.

Ba­da­nia na­uko­we wy­ka­zu­ją, że oso­by ze skłon­no­ścia­mi de­pre­syj­ny­mi wi­dzą sie­bie i in­nych czę­sto bar­dziej re­ali­stycz­nie niż tak zwa­ni zdro­wi lu­dzie.

Ale jak, utrzy­mu­jąc re­ali­stycz­ną wi­zję rze­czy­wi­sto­ści, bez złu­dzeń, któ­re mogą po­dzie­lać licz­ni opty­mi­ści, od­na­leźć po­czu­cie sen­su ży­cia, wia­ry w sie­bie i in­nych?

Re­ali­sta na roz­dro­żu

Wy­bit­ny współ­cze­sny my­śli­ciel Ken Wil­ber zwró­cił uwa­gę na to, że każ­da jed­nost­ka w swo­im roz­wo­ju, a tak­że my jako ludz­kość prze­cho­dzi­my przez róż­ne fazy mi­tycz­ne­go, ma­gicz­ne­go po­strze­ga­nia świa­ta i sie­bie, aby dojść do obiek­tyw­ne­go, zdro­wo­roz­sąd­ko­we­go punk­tu wi­dze­nia.

Pro­blem skraj­ne­go re­ali­sty po­le­ga, zda­niem Wil­be­ra, nie na tym, że prze­stał wie­rzyć, że Pan Bóg wy­słu­chu­je mo­dlitw lub że po­zy­tyw­ne my­śle­nie w ma­gicz­ny spo­sób zmie­nia rze­czy­wi­stość. Pro­blem re­ali­sty może po­le­gać na tym, że jest zbyt trzeź­wy, aby pod­dać się mi­to­lo­gii, ale jed­no­cze­śnie zbyt za­mknię­ty, by do­strzec du­cho­wość, jaką od­kry­li mi­sty­cy wiel­kich re­li­gii świa­ta.

Re­ali­sta nie musi wie­rzyć w cuda, ale może otwo­rzyć się na ta­jem­ni­ce cudu ży­cia jako ta­kie­go. Doj­rza­ły re­ali­sta, któ­ry ma za sobą za­rów­no skraj­ny ży­cio­wy opty­mizm, jak i chwi­le pe­sy­mi­zmu, uciecz­kę w ma­gię, mi­to­lo­gię i siły nad­przy­ro­dzo­ne, poj­mu­je, że po­mi­mo wiel­kie­go roz­wo­ju na­uki cią­gle nie­wie­le wie­my o so­bie sa­mych i ota­cza­ją­cym nas świe­cie. Nie tra­ci jed­nak na­dziei. W tym sen­sie zbli­ża się do po­sta­wy ugrun­to­wa­ne­go opty­mi­sty. Na­dzie­ję czer­pać może choć­by z róż­nych tra­dy­cji re­li­gij­nych. Do­ty­ka­ją one uni­wer­sal­nej ta­jem­ni­cy, w któ­rej wszy­scy je­ste­śmy jed­nym.

Uwa­żaj!

Głęb­szą dro­gą niż tre­nin­gi po­zy­tyw­ne­go my­śle­nia, afir­ma­cje czy pro­gra­mo­wa­nie pod­świa­do­mo­ści jest tre­ning uważ­no­ści (mind­ful­ness). Jest to zdol­ność do zda­wa­nia so­bie spra­wy w da­nej chwi­li z tego, co dzie­je się i ze mną, i z in­ny­mi. Jest pew­ną dys­po­zy­cją, któ­rą moż­na w so­bie roz­wi­nąć, wy­tre­no­wać, na przy­kład w cza­sie me­dy­ta­cji. Uważ­ność – obok em­pa­tii (czy­li zdol­no­ści utoż­sa­mia­nia się z uczu­cia­mi in­nych lu­dzi, współ­od­czu­wa­nia i zdol­no­ści in­te­lek­tu­al­ne­go ro­zu­mie­nia pro­ble­mów in­nych lu­dzi) – jest jed­nym z pod­sta­wo­wych ele­men­tów in­te­li­gen­cji emo­cjo­nal­nej, któ­ra, jak się uwa­ża, jest jed­nym z głów­nych wa­run­ków suk­ce­su ży­cio­we­go.

Mi­sty­cy chrze­ści­jań­scy, mę­dr­cy zen i sufi wska­zy­wa­li, że czło­wiek jest w sta­nie ob­jąć uwa­gą jed­no­cze­śnie całe swo­je oto­cze­nie oraz wła­sne my­śli, że może do­strze­gać rów­no­cze­śnie, że szklan­ka jest od po­ło­wy pu­sta i do po­ło­wy peł­na, że po­ło­wę dro­gi ma przed sobą, a po­ło­wę za sobą.

Prak­ty­ku­jąc uważ­ność, uczy­my się do­strze­gać sub­tel­ne po­wią­za­nia i jed­ność wszyst­kie­go, w czym ży­je­my i czym je­ste­śmy w tym ży­ciu. Mo­że­my do­strzec, że za­rów­no na­sze po­zy­tyw­ne, jak i ne­ga­tyw­ne, przy­gnę­bia­ją­ce my­śli są tyl­ko my­śla­mi. Nie mu­si­my wplą­ty­wać się w nie, jak­by były czymś rze­czy­wi­stym.

Re­ali­sta ma szan­se du­cho­we­go roz­wo­ju, suk­ce­su da­le­ko bar­dziej głę­bo­kie­go niż tyl­ko suk­ces ma­te­rial­ny lub na­wet emo­cjo­nal­ny. Hur­ra­op­ty­mizm za­stę­pu­je har­tem du­cho­wym, po­zy­tyw­ne my­śle­nie – współ­czu­ciem, wia­rę w cuda – cu­dem wia­ry.

Za­sta­no­wie­nie nad ta­jem­ni­cą, szer­sza du­cho­wo-re­li­gij­na per­spek­ty­wa po­ma­ga czło­wie­ko­wi od­po­wie­dzial­ne­mu za sie­bie i ak­tyw­nie trak­tu­ją­ce­mu wy­zwa­nia losu ode­tchnąć, uprzy­tom­nić so­bie, że je­ste­śmy czę­ścią więk­sze­go po­rząd­ku, któ­ry trud­no zgłę­bić, nie od­wo­łu­jąc się do wia­ry.

Cier­pie­nie nie jest nie­zbęd­ne, by obu­dzić się du­cho­wo. Ta­kim bodź­cem może być rów­nież do­strze­że­nie cier­pie­nia in­nych lub fa­scy­na­cja ta­jem­ni­cą ist­nie­nia. A jak prze­ło­żyć du­cho­wość na ży­cie co­dzien­ne? Trzy­ma­jąc się uważ­no­ści i em­pa­tii wła­śnie. Wi­dzieć in­nych, otwie­rać się na in­nych i roz­wi­jać te umie­jęt­no­ści. To du­cho­wość spra­wia, że nie re­zy­gnu­je­my z opty­mi­zmu, choć twar­do stą­pa­my po zie­mi.

W sta­ro­żyt­nych Chi­nach ma­wia­no: „Nie przy­spie­szaj bie­gu rze­ki”. Chrze­ści­ja­nie mo­dlą się: „Niech się dzie­je wola Two­ja”. Za­po­mi­na­jąc o tej szer­szej per­spek­ty­wie, zbyt wie­le od sie­bie wy­ma­ga­my, a w ob­li­czu zmien­nych ko­lei losu tra­ci­my du­cha, po­czu­cie sen­su ist­nie­nia i wia­rę w sie­bie.

Re­alizm i wia­ra

Zdol­ność do trak­to­wa­nia nie­po­wo­dzeń jako wy­zwań i nie­za­drę­cza­nie się z ich po­wo­du uzna­ne zo­sta­ło przez psy­cho­lo­gów za pod­sta­wo­wy czyn­nik ży­cio­we­go suk­ce­su. Oka­za­ło się, że naj­le­piej wie­dzie się lu­dziom, któ­rzy od dziec­ka ży­wią na­dzie­ję, że po­mi­mo po­ra­żek, nie­po­wo­dzeń, wszyst­ko w ich ży­ciu uło­ży się do­brze. Dzię­ki niej są wy­trwa­li, nie po­grą­ża­ją się w de­pre­sji w ob­li­czu trud­no­ści i kło­po­tów. Gdy przez wie­le lat ana­li­zo­wa­no ży­cie kan­dy­da­tów na wyż­szą uczel­nię, oka­za­ło się, że przy tych sa­mych oce­nach w szko­le śred­niej i tym sa­mym po­zio­mie in­te­li­gen­cji ci, któ­rych ce­cho­wał wy­so­ki po­ziom opty­mi­zmu, dużo le­piej ra­dzi­li so­bie na stu­diach i osią­ga­li dużo więk­sze suk­ce­sy za­wo­do­we w dal­szym ży­ciu.

Opty­mizm hor­mo­nów

Opty­mizm jest pod­sta­wą zdro­wia. Nowa dzie­dzi­na na­uki – psy­cho­neu­ro-im­mu­no­lo­gia – ze­bra­ła już set­ki ra­por­tów, któ­re po­ka­zu­ją, że oso­by opty­mi­stycz­nie na­sta­wio­ne do ży­cia, prze­peł­nio­ne ra­do­ścią ży­cia i wia­rą w sie­bie zde­cy­do­wa­nie mniej cho­ru­ją niż oso­by pe­sy­mi­stycz­ne i de­pre­syj­ne. Oso­by, któ­re bo­ry­ka­ją się z po­czu­ciem bez­na­dziej­no­ści, sied­mio­krot­nie czę­ściej niż inni za­pa­da­ją na no­wo­two­ry. Me­to­dy te­ra­pii opar­te na bu­do­wa­niu po­zy­tyw­nej mo­ty­wa­cji w zwal­cze­niu cho­ro­by przy­no­szą re­zul­ta­ty u 10 pro­cent osób cho­rych, a jest to w grun­cie rze­czy bar­dzo wie­le. Ucze­ni do­wie­dli, że stan du­cha czło­wie­ka, opty­mizm i wia­ra zwią­za­ne są z okre­ślo­nym sta­nem bio­che­mii mó­zgu i ukła­du hor­mo­nal­ne­go. Ma to bez­po­śred­nie prze­ło­że­nie na dzia­ła­nie ukła­du od­por­no­ścio­we­go.

Prób­ka sa­mo­opi­su

Za­kreśl T – je­śli stwier­dze­nie w peł­ni cię do­ty­czy, C – je­śli do­ty­czy cię tyl­ko cza­sa­mi lub jest traf­ne, ale nie w każ­dych oko­licz­no­ściach, N – je­śli nie od­no­si się do cie­bie w ogó­le.

Pa­trzę na lu­dzi kry­tycz­nie i nie spo­dzie­wam się po nich nic do­bre­go.T C N

Czę­sto drę­czy mnie po­czu­cie winy, nie­za­do­wo­le­nie z sie­bie, wy­rzu­ty su­mie­nia.T C N

Bar­dzo przej­mu­ję się nie­po­wo­dze­nia­mi i dłu­go je roz­pa­mię­tu­ję.T C N

Wolę cze­goś nie za­ła­twić, niż po­pro­sić in­nych o po­moc.T C N

Nie­za­leż­nie od tego, ja­kie spra­wiam wra­że­nie, w głę­bi du­szy czu­ję, że je­stem mało wart.T C N

Gdy w szklan­ce jest 50 pro­cent wody, my­ślę o tym, że jest do po­ło­wy pu­sta, a nie że do po­ło­wy peł­na.T C N

Uwa­żam, że lu­dzie po­zy­tyw­nie na­sta­wie­ni do ży­cia są na­iw­ni i oszu­ku­ją się.T C N

Ob­licz te­raz sumę punk­tów, przy­pi­su­jąc każ­de­mu T – 2 punk­ty, każ­de­mu C – 1 punkt, a każ­de­mu N – 0 punk­tów16.

Je­że­li uzy­ska­łeś

0-2 punk­ty,

masz wszel­kie za­dat­ki na opty­mi­stę. Aby się o tym upew­nić, prze­dys­ku­tuj z kimś bli­skim i życz­li­wym swo­je od­po­wie­dzi, aby wy­klu­czyć ewen­tu­al­ność, że po­pa­dasz w złu­dze­nia na swój wła­sny te­mat…

Wy­nik w prze­dzia­le

3-7 punk­tów

po­zwa­la są­dzić że je­steś re­ali­stą, któ­re­mu nie musi bra­ko­wać wia­ry w sie­bie. Tak trzy­maj!

Wy­nik

8-14 punk­tów

wska­zu­je na ten­den­cję do po­waż­ne­go i pe­sy­mi­stycz­ne­go po­dej­ścia do ży­cia. Im bli­żej czter­na­stu, tym smut­niej…

Nadal jed­nak two­je ży­cie nie musi być peł­nym tru­du i zno­ju kosz­ma­rem ani po­zba­wio­ną unie­sień i suk­ce­sów we­ge­ta­cją. Spró­buj nad sobą po­pra­co­wać. Za­łóż oso­bi­sty dzien­nik i pro­wadź go przy­najm­niej przez mie­siąc. Po za­pi­sa­niu wy­da­rzeń dnia, swo­ich re­flek­sji i od­czuć, pod­su­muj no­tat­kę ja­kąś opty­mi­stycz­ną my­ślą. Na­wet je­śli wy­da­je ci się to sztucz­ne – po­trak­tuj to jak ćwi­cze­nie. Ewen­tu­al­ne nie­po­wo­dze­nia opi­suj jako cen­ne lek­cje, spi­su­jąc w punk­tach, cze­go się z nich na­uczy­łeś. Któ­re­goś dnia po­myśl o dzie­się­ciu ce­chach, któ­re w so­bie lu­bisz, i za­no­tuj je w dzien­ni­ku. Przy­wo­łaj na myśl i za­no­tuj dzie­sięć cech, któ­re lu­bisz w bli­skiej ci oso­bie. Każ­de­go dnia spró­buj po­wie­dzieć ko­muś ja­kiś kom­ple­ment. Uży­waj słów: su­per, świet­nie, eks­tra, zna­ko­mi­cie.

Za­wsze, kie­dy zbie­ra ci się na kry­ty­kę ja­kiejś oso­by, za­dbaj o to, aby naj­pierw po­wie­dzieć jej coś przy­jem­ne­go o tym, co ce­nisz w re­la­cji z nią, od­wo­łaj się do mi­łych wspo­mnień. Mo­żesz sko­rzy­stać z tych wska­zó­wek rów­nież wte­dy, gdy za­bie­rasz się do kry­ty­ko­wa­nia sie­bie!

A może ty wy­cią­gniesz rękę do ko­goś po­grą­żo­ne­go w po­czu­ciu re­zy­gna­cji i smut­ku?

Skąd się biorą psychopaci

„Gdy po­ja­wi się przed tobą psy­cho­pa­ta, roz­po­znasz go ła­two: wzbu­dzi w to­bie nie­po­kój – pi­sze nie­miec­ki psy­cho­te­ra­peu­ta Mar­tin Siems. – Zo­ba­czysz kow­bo­ja z waż­ną miną, na­dę­tą pier­sią i wy­cią­gnię­tym kol­tem. Jego cia­ło po­wie ci: Masz się mnie bać, je­stem sil­niej­szy. Taki kow­boj ma nad­mier­nie roz­bu­do­wa­ną gór­ną część cia­ła, nogi zaś słab­sze, sztyw­ne, zdra­dza­ją­ce lęk ukry­ty pod chę­cią im­po­no­wa­nia. Jest to cią­gle obec­ny strach przed po­ni­że­niem i ośmie­sze­niem”.

Ten uprosz­czo­ny opis do­ty­czy cie­le­snych aspek­tów tak zwa­ne­go typu psy­cho­pa­ty. Opi­sa­no jesz­cze inny sche­mat – oso­by psy­cho­pa­tycz­nej uwo­dzą­cej. Jej cia­ło jest bar­dziej har­mo­nij­ne, ze szcze­gól­nie gięt­ki­mi ple­ca­mi, a spoj­rze­nie nie­po­ko­ją­co za­pra­sza­ją­ce.

„Psy­cho­pa­ta” skon­cen­tro­wa­ny jest na wła­dzy i kon­tro­li. Kto kogo kon­tro­lu­je, kto ma nad kim prze­wa­gę – to głów­ne py­ta­nia, ja­kie so­bie sta­wia. Ży­cio­we mot­to ta­kiej oso­by mo­gło­by brzmieć: „Nie po­zwo­lę, by inni mną ma­ni­pu­lo­wa­li, wy­ko­rzy­sty­wa­li i po­ni­ża­li, JA będę ma­ni­pu­lo­wał ludź­mi i ich kon­tro­lo­wał”. Oso­ba psy­cho­pa­tycz­na bez­względ­nie wal­czy o do­mi­na­cję, nie zna po­czu­cia winy, po­tra­fi uwie­rzyć w każ­de wy­my­ślo­ne przez sie­bie kłam­stwo. Trud­no jej na­wią­zać part­ner­skie kon­tak­ty, nie do­pusz­cza do bli­sko­ści ni­ko­go, chy­ba że ma nad nim po­czu­cie ab­so­lut­nej wła­dzy.

Zrąb psy­cho­pa­tycz­nych cech cha­rak­te­ru po­wsta­je przy­pusz­czal­nie we wcze­snym dzie­ciń­stwie, ich źró­dłem są z re­gu­ły nad­mier­na kon­tro­la i ma­ni­pu­la­cja, ogra­ni­cze­nie oso­bi­stej wol­no­ści dziec­ka, dziw­na mie­sza­ni­na po­błaż­li­wo­ści i po­gar­dy ze stro­ny albo nie­zrów­no­wa­żo­nych, albo bar­dzo róż­nych od sie­bie ro­dzi­ców. W efek­cie dziec­ko uczy się nie­na­wi­ści, uczy się uni­kać in­tym­no­ści, bro­ni się przed za­wład­nię­ciem lub upo­ka­rza­ją­cy­mi ka­ra­mi albo po­przez wal­kę i pró­by zdo­by­cia prze­wa­gi wszel­ki­mi spo­so­ba­mi, albo przez szan­taż, uwo­dze­nie, za­stra­sze­nie. W roz­wo­ju dziec­ka wiel­kie­go zna­cze­nia na­bie­ra spraw­ność fi­zycz­na i atrak­cyj­ność ze­wnętrz­na. Wie­lu psy­cho­pa­tycz­nych męż­czyzn było na przy­kład po­ni­ża­nych z po­wo­du mier­ne­go wzro­stu lub ośmie­sza­nych z po­wo­du fi­zycz­nej nie­zdar­no­ści.

Je­że­li oso­ba z ta­ki­mi ura­za­mi wy­cho­wu­je się w prze­stęp­czej szo­wi­ni­stycz­nej sub­kul­tu­rze, apro­bu­ją­cej prze­moc i cy­nizm, psy­cho­pa­tycz­ne ce­chy oso­bo­wo­ści zo­sta­ją utrwa­lo­ne. Wzmac­nia je rów­nież uczest­ni­cze­nie w opar­tych na prze­mo­cy i za­kła­ma­niu or­ga­ni­za­cjach.

Jed­nak psy­cho­pa­tycz­na struk­tu­ra cha­rak­te­ru nie jest za­re­zer­wo­wa­na tyl­ko dla przy­sło­wio­we­go żula spod bud­ki z pi­wem. W tej na­wet tak po­bież­nie na­szki­co­wa­nej fi­zycz­nej i psy­chicz­nej cha­rak­te­ry­sty­ce ła­two od­naj­dzie­my słyn­nych dyk­ta­to­rów, po­sta­cie zna­ne z hi­sto­rii czy z ak­tu­al­ne­go ży­cia pu­blicz­ne­go, li­de­rów par­tii X lub Y, by nie wspo­mnieć o set­kach sze­fów de­spo­tów i o ro­dzin­nych ty­ra­nach.

Czy mo­że­my za­tem po­dzie­lić lu­dzi na wil­ki i owce, na psy­cho­pa­tów i ich ofia­ry? Spra­wa wy­da­je się bar­dziej skom­pli­ko­wa­na. Po pierw­sze, na­iw­ność, z jaką lu­dzie raz po raz pod­da­ją się mniej lub bar­dziej cha­ry­zma­tycz­nym psy­cho­pa­tom, nie zwal­nia ich psy­cho­lo­gicz­nie z od­po­wie­dzial­no­ści (pod­jął to już Erich Fromm, ana­li­zu­jąc fa­szyzm w książ­ce pod zna­mien­nym ty­tu­łem „Uciecz­ka od wol­no­ści”17). Po dru­gie, ła­twiej roz­po­znać psy­cho­pa­tę w kimś niż w so­bie.

Zaj­mu­jąc się przez po­nad 25 lat psy­cho­te­ra­pią, wie­lo­krot­nie uczest­ni­czy­łem w tak zwa­nej su­per­wi­zji. Jest to sy­tu­acja, w któ­rej psy­cho­te­ra­peu­ci pod­da­ją mię­dzy in­ny­mi ana­li­zie wła­sne ste­reo­ty­py emo­cjo­nal­ne utrud­nia­ją­ce pra­cę z ludź­mi. Otóż nie­jed­no­krot­nie ja sam i wie­lu in­nych psy­cho­te­ra­peu­tów od­kry­wa­ło w so­bie skłon­no­ści do skła­da­nia obiet­nic bez po­kry­cia, do de­ma­go­gii, ma­ni­pu­lo­wa­nia, nad­uży­wa­nia psy­chicz­nej prze­wa­gi, jaką daje rola te­ra­peu­ty, a tak­że ukry­te za tym wszyst­kim po­czu­cie ma­łej war­to­ści, lęk przed bez­rad­no­ścią i wy­ko­rzy­sta­niem emo­cjo­nal­nym, nie­uf­ność. Roz­po­zna­nie w so­bie i uzna­nie psy­cho­pa­tycz­nych pier­wiast­ków jest pod­sta­wą ich kon­tro­li, ta zaś – wa­run­kiem dzia­ła­nia z ser­ca. Bez tego trud­no mó­wić o sku­tecz­nej psy­cho­te­ra­pii.

Na pod­sta­wie do­świad­czeń wy­nie­sio­nych z ośrod­ków po­ma­ga­nia w kra­ju i za gra­ni­cą śmiem twier­dzić, że po­dob­ne pro­ble­my mają nasi ko­le­dzy po fa­chu – na­uczy­cie­le, le­ka­rze, księ­ża, re­for­ma­to­rzy spo­łecz­ni, po­li­ty­cy. Czy oni mają swo­je for­my su­per­wi­zji?

Nie daj­my się zwa­rio­wać po­lo­wa­niem na psy­cho­pa­tię w so­bie i wo­kół nas, ale i nie igno­ruj­my tego zja­wi­ska ani jego źró­deł: bra­ku sza­cun­ku dla na­szych dzie­ci, in­nych lu­dzi i sie­bie sa­mych.

Koniec ery paranoików?

Je­śli ktoś jest prze­ko­na­ny, że na me­czu rug­by za­wod­ni­cy cią­gle ro­bią „młyn” na środ­ku bo­iska tyl­ko po to, żeby go ob­ga­dy­wać, to cier­pi on nie­wąt­pli­wie na ma­nię prze­śla­dow­czą. Je­śli idziesz uli­cą i je­steś prze­ko­na­ny, że wszy­scy na cie­bie pa­trzą lub drę­czy cię lęk, że ko­le­dzy w pra­cy spi­sku­ją prze­ciw to­bie, za­pew­ne mie­ścisz się w gra­ni­cach psy­chicz­nej nor­my, prze­ja­wia­jąc je­dy­nie pa­ra­no­idal­ne skłon­no­ści. Po­dob­nie jak oj­ciec, któ­ry kon­tro­lu­je ko­re­spon­den­cję do­ra­sta­ją­cej cór­ki, żona ob­wą­chu­ją­ca koł­nierz mę­żow­skie­go płasz­cza (to nie jest za­pach mo­ich per­fum!) czy mąż po­ży­cza­ją­cy wła­snej żo­nie pie­nią­dze za po­kwi­to­wa­niem (znam kil­ka ta­kich przy­pad­ków).