Bezpieczeństwo kulturowe w Islamskiej Republice Afganistanu ebook

Partnerzy: Centrum Badań nad Ryzykami Społecznymi i Gospodarczymi Collegium Civitas

Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie

Fundacja El Karama

Ku czci i pamięci polskich żołnierzy, poległych w Afganistanie

„Nie wszystko, co mi się przydarzyło podczas dwuletniego pobytu w Afganistanie, zostało tutaj przedstawione. Niektórych rzeczy nie chciałem opisywać. My Afgańcy rozmawiamy ze sobą o sprawach, których Ci, co nie byli w Afganistanie, nie potrafią zrozumieć lub też rozumieją je w sposób niewłaściwy”

Wprowadzenie

„Kraj ten jest szczególnie dobrze przystosowany do prowadzenia biernego oporu. Jego górzysty charakter oraz duma i umiłowanie wolności cechuje jego ludność, w połączeniu z brakiem prawdziwych dróg, czynią go bardzo trudnym do pobicia i jeszcze trudniejszym do utrzymania”[1]

Tematem niniejszej książki jest bezpieczeństwo kulturowe, a dokładnie kontekst kulturowo — religijny, mający wpływ na działania podejmowane przez personel wojskowy i cywilny polskich kontyngentów wojskowych w Islamskiej Republiki Afganistanu.

Ciekawym aspektem rozważań jest fakt, iż społeczeństwo polskie i afgańskie posiada pewne elementy zbieżne, związane w głównej mierze z wartościami wynikającymi z religii, jednak w szerszym aspekcie grupy te są odmienne.

Nie można analizować istoty oraz szczególnych przypadków kulturowych, często opartej na tradycji religijnej bez uszczegółowienia i doprecyzowania samego pojęcia kultura oraz w dalszej kolejności komunikacji kulturowej oraz międzykulturowej. Badania autorek pracy sugerują równocześnie tezę o bezpieczeństwie kulturowym w szerokim kontekście międzynarodowym, jako jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed społecznością międzynarodową.

Niegdyś odległe zagrożenia świata dalekiego Wschodu — oraz obszaru MENA (skrót od: Afryka Północna i Bliski Wschód) stają się elementami naszego codziennego życia. Zaniechana przez lata polityka migracyjna, brak przygotowania kulturowego oraz odpowiednich szkoleń z obszaru bezpieczeństwa kulturowego udowadnia, że nasz poziom świadomości kulturowej jest znikomy. Znaleźliśmy się jednocześnie w sytuacji, w której doszło do kumulacji zagrożeń bezpieczeństwa, zaś my nie jesteśmy w stanie wypracować odpowiednich modeli rozwiazywania konfliktów w perspektywie długofalowej. W dalszym ciągu „ad hoc” rozwiązujemy problemy związane z pokłosiem prowadzanych wojen, w tym tej prowadzonej w Islamskiej Republice Afganistanu.

Dziedzictwo kulturowe współczesnego Afganistanu jest niezwykłą spuścizną wielu plemion oraz ludów, które d dawien dawna zamieszkiwały i przemierzały niedostępne górzyste tereny Środkowej Azji — pomiędzy Wyżyną Irańską na zachodzie a Pamirem i Hindukuszem na wschodzie. Ten obszar od zawsze znajdował się na linii głównych szlaków komunikacyjnych i handlowych łączących ziemie afgańskie z krajami Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Po upadku starożytnych imperiów na terytorium obecnej islamskiej Republiki Afganistanu w VII wieku pojawiła się nowa potęga — czyli Arabowie z kulturowymi wpływami islamu, które pomimo ewolucji przetrwało do dziś. Liczne wojny, niezliczone konflikty oraz podboje tych obszarów na przestrzeni dziejów oraz panowanie nad nimi różnych ludów oraz państw postawiły niezwykłą mozaikę materialnej kultury.

Jedynym z istotnych elementów w porządku międzynarodowym, jaki ukształtował się na przełomie ostatnich kilkunastu lat, jest wzrastająca rola działań podejmowanych przez organizacje międzynarodowe oraz podmioty narodowe w kształtowaniu porządku globalnego. Wraz ze zmianami w środowisku międzynarodowym oraz wzrostem aktywności stabilizacyjnej państw zachodnich, ich siły zbrojne muszą częściej niż dotychczas mierzyć się z zagrożeniami, wynikającymi z kulturą, zwyczajami, tradycjami, religią czy też językiem odmiennego środowiska działania. Polityka międzykulturowości przez lata była przedmiotem dumy w wielu krajach Europy. Lecz w ostatnich latach stała się problemem, z którym rządy państw europejskich nie potrafią się uporać (problematyka kryzysu migracyjnego).

W Europie już wcześniej dawano do zrozumienia, że czas zrewidować politykę międzykulturowości, słynną multkulti, z której Europa przez wiele lat była tak dumna.

Wyzwaniem wobec międzykulturowości w operacjach reagowania kryzysowego jest określenie i zapewnienie bezpiecznego środowiska działania. Działania te są niezbędne w celu uzyskania przez siły koalicyjne informacji, możliwości dzielenia się nimi, jak i zrozumienia sytuacji, synchronizacji działań oraz oceny postępów w porozumieniu z partnerami międzynarodowych organizacji i ludności rdzennej.

Na podstawie doświadczeń międzynarodowych można stwierdzić, iż bezpieczeństwo kulturowe jest jednym z najważniejszych wyzwań współczesnego skonfliktowanego świata. Co więcej szkolenia międzykulturowe są niezmiernie istotnym oraz zasadnym elementem szkolenia sił zbrojnych oraz wszelkich służb, inspekcji oraz straży. W perspektywie przyszłych lat oraz potencjalnych zagrożeń stosowne jest prowadzenie wnikliwych badań w tym obszarze oraz zasugerowanie kompleksowej definicji bezpieczeństwa kulturowego, które w połączeniu z elementami społecznymi oraz religijny mi należałoby nazywać bezpieczeństwem konfesyjnym. Wówczas katalog potencjalnych zagrożeń, wyzwań oraz jego szans będzie kompletnym zjawiskiem.

Dlatego też należy się oprzeć na wszelkich możliwych doświadczeniach w tym zakresie oraz przeanalizować podejmowane przedsięwzięcia przez komponenty cywilny oraz wojskowy w trakcie operacji[2]. Z drugiej strony można postawić tezę, iż stanowienie międzynarodowej koalicji wymaga nie tylko politycznych decyzji, ale również szacunku, zaufania, cierpliwości oraz wysokiego poziomu wiedzy sojuszników, jak i wrażliwości kulturowej. Aby zyskać większą skuteczność oraz przeciwdziałać pojawiającym się problemom, organizacje cywilne oraz wojskowe powinny podjąć szereg inicjatyw związanych z wdrażaniem świadomości kulturowej. Kultura oraz aspekty międzykulturowości powinny być systematycznie włączane w szkolenia, doktryny oraz procedury planowania operacji poza granicami kraju. Zaś eksperci kulturowi powinni być angażowani od początku prowadzenia operacji, by swoją wiedzą wspomagali jej uczestników, nie tylko w wojsku ale i w innych formacjach mundurowych.

Należy podkreślić, iż świadomość kulturowa musi być nie tylko włączona w proces planowania, ale i w cały okres prowadzenia operacji. Wyznaczniki oraz czynniki kulturowe powinny być przygotowywane i gromadzone we wspólną bazę informacyjną danego rejonu konfliktu. Ze względu na nacisk kładziony na zrozumienie ludności cywilnej, jej zwyczajów oraz tradycji nabiera szczególnego znaczenia sztuka zdobywania informacji poprzez czynnik ludzki. Istotą tego komponentu jest pozyskiwanie informacji. Jednakże w kontekście prowadzenia działań należy zwiększyć swoją uwagę na jakość oraz źródła tych informacji[3], które są podstawą niekonwencjonalnego działania w rejonie operacji. Konieczne jest podkreślenie zmieniających się warunków działania, w których podstawowe informacje kulturowe mogą nie wystarczyć.

Zadaniem sił zbrojnych jest stworzenie takiego komponentu, który będzie posiadał wysokie kompetencje oraz wrażliwość kulturową, wyrażoną w płynności mówienia w językach obcych, znajomości mieszkańców oraz ich sposobu myślenia. Umiejętności te stają się przydatne między innymi w negocjacjach jak i kontaktach z ludnością cywilną. Wnioski z badań wskazują, że obecnie brakuje specjalistów z tego obszaru, a co za tym idzie również merytorycznych szkoleń ze świadomości kulturowej rejonu przyszłej operacji poza granicami kraju.

Doświadczenia operacji wojskowych z obszaru Afganistanu oraz dziedzictwo kulturowego tego obszaru, znacząca migracja z tego obszaru oraz długofalowe rozpatrywanie kwestii bezpieczeństwa wymaga określenie miejsca oraz roli bezpieczeństwa kulturowego w polskich dokumentach doktrynalnych oraz na szerszą skalę międzynarodową.

Konkludując, należy podkreślić, iż bezpieczeństwo kulturowe w wąskim znaczeniu oraz bezpieczeństwo konfesyjne w szerokim rozumieniu jest interdyscyplinarnym obszarem wiedzy. Dlatego też zasadna jest teza, iż wciąż mimo licznych badań oraz doświadczeń w tym zakresie kultury, wielokulturowości, międzykulturowość oraz świadomości międzykulturowej to w dalszym ciągu jest to jedne z najpoważniejszych wyzwać współczesnego świata.

Poprzez podejście systemowe do problemu środowiska kulturowego, specyfiki planowania i możliwości działania, należy identyfikować wiedzę z tego zakresu, w zrozumienie i umiejętność porozumienia się w zastałej na obcym obszarze sytuacji.

[1] Generał Andriej Sniesariew, Afganistan, Moskwa, 2002, s. 199.

[2] Por., J. Kucharczyk, Kłopoty z wielokulturowością, [w:] A. Jawłowska (red.), Różnica i różnorodność. O kulturze ponowoczesnej — szkice krytyczne, Studia Kulturoznawcze, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań, 1996, s. 51—71.

[3] Zob. A. Richard, Report for Congress, Open Source Intelligence OSINT — Issues for Congress, Congressional Research Service, 2007, s. 4—8.

I. Identyfikacja pojęcia kultury i jej znaczenie

1.1. Istota pojęcia kultury

Z całą pewnością nie można zajmować się komunikacją kulturową oraz międzykulturową, bez poprzedniego doprecyzowania tak szerokiego pojęcia jak „kultura”.

Czym jest kultura? Termin „kultura” wywodzi się z łacińskiego słowa cultus — cześć, nabożeństwo, kultywowanie, pielęgnowanie. Początkowo odnosiło się do uprawy roli — agricultura, aż z upływem czasu nabrało znaczenia metaforycznego[1] — kultura amini–„pielęgnowanie” wyższych idei, dusz.

Specjaliści zajmujący się tym zagadnieniem, już w latach 50. XX w. zauważyli, iż jest 164 rożnych definicji kultury[2]. Historycznie patrząc, największe zainteresowani tą dyscypliną miało miejsce na przestrzeni ostatnich 20—30 lat, co w znacznym stopniu było pośrednio związane ze wzrostem liczby ataków terrorystycznych. Influencja kultury na bezpieczeństwo, stanowiła znany problem już w starożytności.

Pojęcie „kultura” definiowane jest różnorako, gdyż wiele dziedzin nauk humanistycznych i społecznych (antropologia, socjologia, psychologia) zajmuje się tym zjawiskiem. Według Wilhelma Dilthey nie można zbudować koncepcji kultury w izolacji od filozofii, historiografii i szeregu innych dyscyplin humanistycznych, które określił on naukami o duchu, a od czasów Heinricha Rickerta zostały objęte wspólną nazwą „nauka o kulturze”[3].

Etymologia słowa „kultura” związana jest z słowem „colere”, które z łaciny oznacza hodować, uprawiać, pielęgnować, czcić, pędzić życie. W późniejszym czasie pojęcie to ewoluowało do tzw. „cultura agri” — czyli „uprawa ziemi”. Pierwotnie oznaczał przekształcanie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka. Światowa kariera łacińskiego terminu cultura zaczęła się jednak od czasów Cycerona. [..]„Cyceron w Rozprawach tuskulańskich rozszerzył zakres pojęcia i używa słowa „cultura” w wyrażeniu „cultura animi” (czyli dosłownie: uprawa umysłu) na określenie filozofii. Od tego momentu terminu kultura zaczęto używać dla oznaczania wszelkich czynności ludzkich mających na celu pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie. Starożytni Grecy wyrażali podobną myśl za pomocą słowa „pelomai” oznaczającego wewnętrzny wysiłek zmierzający do przekształcenia sfery ludzkiego ducha (myślenia). W tradycji greckiej odpowiednikiem wyrażenia „kultura” była „paideia”, oznaczająca kształtowanie w człowieku ideału człowieczeństwa.”[4]

Pojęcie kultury jest jednym z najczęściej używanych pojęć zarówno w sferze publicznej jak i w codziennym życiu. Chociaż już ponad 50 lat temu A.L. Kroeber oraz C. Kluckhohn zgromadzili około dwustu definicji tego terminu, to dziś katalog tych definicji mógłby się znacznie rozszerzyć. J. G. Herder napisał, „nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura”. Poprzez znaczną ilość funkcjonujących definicji kultury można byłoby się z tym zgodzić. Istnieją setki definicji kultury, a każda z nich uwzględnia jakiś wycinkowy aspekt kultury.

Znawcy teorii, tacy jak R. Bierstadt, twierdzili, że definicje kultury powinny ulec redukcji. Dlatego też zaproponował twierdzenie, zgodnie z którym „kultura to wszystko to, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności”[5]. Kultura to w takim razie, każda czynność — zarówno fizyczna jak i intelektualna — podejmowana przez człowieka.

Kultura jest zaliczana również do jednej z trzech podstawowych sfer funkcjonowania społeczeństwa, obok ekonomii oraz polityki. W takim rozumieniu jest ona realizowana poprzez swoje formy, takie jak: religia, filozofia, nauka oraz sztuka, które mają za zadanie uzupełniać i tworzyć kompatybilną całość w codziennym funkcjonowaniu ludzi.

Jak pisał Ralph Linton: „Istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju”[6].

W słowniku Johanna Adelunga (wyd. w 1774 i 1793r) kultura to „uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu (…) Oznacza oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów”. Jest to jeszcze definicja wartościująca, traktująca kulturę jako przeciwieństwo barbarzyństwa[7].

Termin kultura był do końca XVIII wieku terminem pozytywnie wartościującym i selektywnym, tak jak na przykład „kultura umysłu”. Podróżnicy, konkwistadorzy, misjonarze i kupcy stykający się w ciągu wieków z tzw. ludami pierwotnymi odmawiali im posiadania jakichkolwiek obyczajów, wierzeń, moralności i wiedzy — odmawiali im kultury.

Niezmiernie wartościujące rozumienie kultury spotykamy na co dzień w naszym życiu. Bardzo często mówi się bowiem o „kulturalnym”, jako o człowieku spokojnym, dobrze wychowanym, o szerokich zainteresowaniach, potrafiącym się zachować w różnych sytuacjach.

W XVIII wieku pojawia się za sprawą J. G. Herdera uniwersalistyczne pojęcie kultury, zrywające z wartościującym rozumieniem kultury, bliskie współczesnym pojęciom antropologii kulturowej. Kultura jest ujmowana jako narzędzie, które pozwala przystosować się człowiekowi w walce o byt. J.G. Herder widział główny mechanizm kultury w przekazywaniu i przejmowaniu tradycji, dzięki której ustalają się wzory zachowań. Tradycja i określone cechy organiczne składają się na zasadę człowieczeństwa. Wedle jego definicji „Kultura zostaje uznana za powszechny atrybut społecznego współżycia; nie ma ludów niekulturalnych i kulturalnych. Wszystkie społeczeństwa mają kulturę — nawet „dzicy”. ”[8]

[…]W oświeceniu mówiono o tym, że istnieje linearny postęp społeczny (doskonalenie intelektualnych i moralnych władz ludzkości), przekraczający to, co było wcześniej. Stąd ludy dzikie były traktowane jako mniej rozwinięte, a nie jako w ogóle pozbawione kultury[..][9].

Od tego czasu zaczęła rozwijać się teoria różnorodnych, multikulturowych społeczeństwa oraz założenie równorzędności różnych kultur.

Jak wynika z powyższych rozważań, pojęcie kultury jest terminem bardzo złożonym. Dlatego też w niniejszym rozdziale zostało analizowane głównie z perspektywy wielokulturowości.

Pierwszą definicję kultury sformułował E.B. Taylor w 1871 roku. Zakładała ona, że „kultura, względnie cywilizacja, wzięta w najszerszym sensie etnograficznym jest złożoną całością zawierająca wiedzę, wierzenia, sztukę moralność, prawo, obyczaj oraz wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”[10].

Pojęcia kultura używa się również kontekście szeregu zwyczajów, perspektyw oraz tradycji różnych grup społecznych oraz stowarzyszeń. Świadczy o tym określenie „kultury artystycznej lub „kultury biurowej”, jak i kultury mniejszości narodowych oraz grup etnicznych. W rozważaniach tych można rozszerzyć katalog definicji kultury do określenia całości cywilizacji. Świadczy o tym przykładowo fakt, że cywilizacja europejska dzieli ze sobą wspólną kulturę. Jest to stanowisko, które ma sens nie-etniczny. W tym rozumieniu kultura jako cywilizacja oznacza: sposób życia, zwyczaje grup społecznych, ugrupowanie społeczne, grupę ludzi, etc.

Definicja kultury R. Lintona i A. Kłoskowskiej, zakłada natomiast, że „kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań”[11]. Zgodnie z tą definicja kultura to zbiór elementów takich jak: zachowania, wszelakie działania społeczne, wytwory tych zachowań, ludzkie postawy, nawyki, wartości. Poprzez te składowe kultura jest w stanie stanowić względnie zintegrowaną oraz funkcjonującą całość.

W literaturze przedmiotu kultura definiowana jest na wszystkie możliwe sposoby, od ujęć lapidarnych, jak: –„charakterystyczny styl życia danego ludu, sposób na życie”[12],

po enumeratywne: „całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, zwyczaje i inne umiejętności nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa”[13]. Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn w rozprawie „Culture. A Critical Reviewof Concepts and Definitions”[14] przeprowadzając analizę pojęcia „kultura”, zebrali 168 jej określeń, jednocześnie podzielili je na sześć różnych typów definicji.[15].

Podjęto wielokrotne próby zdefiniowania pojęcia kultury, wskazania genezy oraz usystematyzowania aspektów i faktorów z nią powiązanych — zarówno wartości związanych z jednostką czy grupami etnicznymi, mniejszościami, jak i całymi narodami. Wzorce i elementy identyfikacji tworzą tożsamość kulturową, która stała się ważnym czynnikiem w procesie formowania (i trwania) państw oraz elementem tożsamości narodowej[16].

Z uwagi na wielość definicji kultury, dla potrzeb niniejszej dysertacji zostanie przedstawiony tylko wycinek tych określeń. Nie pomijając istotnego wpływu na twórców definicji pojęcia, jaki miała kultura nurtu chrześcijańskiego, który odegrał szczególną (dominującą) rolę po obradach II Soboru Watykańskiego i jest ważnym komponentem społecznej nauki kościoła katolickiego[17].

Dominiqe Wolton ze względu na różnice narodowe a nawet regionalne w próbach definiowania kultury, oznaczył trzy sposoby definiowania kultury na gruncie europejskim[18]. Oznaczył desygnat francuski, oparty na procesie tworzenia kultury, niemiecki — utożsamiający kulturę z całością dzieł i wartości, symbolami, dziedzictwem i pamięcią wspólnot oraz wyznacznik anglosaski — z akcentem na style zachowań, praktykę życia codziennego, obrazy i mity.

Zasadne jest wskazanie, iż istnieje wiele odmian pojęcia „kultura” np. narodowa, etniczna, mniejszości narodowych, religii, polityczna. Różnice i kategoryzacja wynikają z faktu, iż kultura nie jest homogeniczna oraz z jej związków z różnymi typami cywilizacji.

Marian Golka uważa, iż „kultura jest układem wzorów zachowań, samych zachowań i ich wytworów, które są tworzone, nabywane, stosowane i przekształcane w procesie życia społecznego”[19]. Ponadto Golka wyznaczył istotne cechy socjologicznego ujęcia kultury np. jako pojęcie abstrakcyjne (obejmujące wiele zjawisk, choć sama realnie nie istnieje — brak realnych desygnatów) „złożone” z wzorów zachowań (idei, wartości, zasad), samych zachowań i wytworów zachowań; kultura nie jest naturą, choć jest zbudowana na naturze — wykorzystując naturę, zmienia ją. Golka określił, iż kultura jest sferą otaczającą człowieka ze wszystkich stron i niemal każde jego zachowanie jest wyznaczone albo współwyznaczone przez wzory kulturowe, które są obecne w danej zbiorowości i jej kulturze. Kultura jest zawsze wspólna pewnej liczbie ludzi, w której funkcjonuje, wiążąc się z jej istotnymi cechami społecznymi[20].

Kolejną próbą określenia problemu jest definicja Małgorzaty Gruchoły, według której kultura jest tworem zbiorowym, powstaje i rozwija się w wyniku kontaktów między osobnikami przekazującymi sobie różne informacje i uczącymi się od siebie nawzajem, jak reagować i zachowywać się w rozmaitych okolicznościach. Pojedynczy człowiek może wnieść znaczny wkład w tworzenie kultury, jednakże to co sam wymyśli, stanie się częścią kultury dopiero wtedy, kiedy zostanie przyjęte przez innych i wprowadzone w obieg społeczny[21].

Natomiast, Antonina Kłoskowska zajęła się oznaczeniem kulturowego elementu zespalającego grupę, jakim jest poczucie kultury narodowej. Według Kłoskowskiej kultura narodowa stanowi szeroki i złożony układ sposobów działania, norm, wartości i symboli, wierzeń i dzieł symbolicznych, który przez jakąś zbiorowość społeczną uważany jest za własny, jej w szczególności przysługujący, wyrosły z jej tradycji i historycznych doświadczeń oraz obowiązujący w jej obrębie[22].

Jan Czaja dowodzi, iż dopiero na przełomie XIX i XX wieku różnice pomiędzy społeczeństwami zaczęto traktować jako „odmienności kulturowego wyposażenia”[23]. Zaakceptowano tezę, że odmienna kultura warunkuje odmienność obyczajów, stylów życia, praktyk seksualnych, form i wierzeń religijnych[24]. Europejczycy samoczynnie zaakceptowali wielości kultur, odmienności stylów, systemów wartości i znaczeń. Doprowadziło to do stopniowego wyzbywania się europocentryzmu. Przyjęto, więc istnienie terminu ogólnego „kultura” w liczbie pojedynczej, a „metakultura” jest swoistym rodzajem „parasola” pojęciowego, pod którym mogą się schronić różne formy życia i ludzkiej kreatywności właściwe danemu narodowi lub obszarowi cywilizacyjnemu oraz „kultury” w liczbie mnogiej oznaczające lokalne odmiany[25].

Najczęściej stosowanym podziałem kultury na dziedziny (kategorie) jest rozbicie na kulturę materialną, duchową i społeczną. W Polsce podział ten został implementowany przez Kazimierza Moszyńskiego już w okresie międzywojennym. Moszyński dokonał własnego trójpodziału kultury, wyróżniając[26]:

a) materialną (realna, ułatwiająca egzystencję);

b) duchową (religia, sztuka, moralność, wiedza);

c) społeczną (struktury i stosunki społeczne, wzorce, prawo, obyczaje).

Definicji kultury materialnej nie można utożsamiać z dobrami materialnymi. Trafnie oddaje to definicja słownikowa: „Kultura materialna to ogół dóbr materialnych oraz środków i umiejętności produkcyjno-technicznych społeczeństwa w danym okresie historycznym”[27]. Czynniki gospodarczo–finansowe i techniczne zdolności wytwórcze stanowią stały element kultury i są niezbędne do jej tworzenia.

Kulturę duchową trudno oddzielić od materialnej ze względu na wzajemne relacje i przenikanie się. Kulturę duchową często określa się jako kulturę znaczeń (semiotyczną) obejmującą wartości i symbole (język, sztuka, wiedza, moralność, religię czy ideologię). Można ją, także określić jako kolektywny zespół umiejętności i intelektualne dzieło każdego społeczeństwa, bez względu na to czy tworzenie kultury jako zjawisko społeczne odbyło się drogą ewolucjonizmu, czy też w wyniku syntezy wspólnej działalności grupy ludzi[28].

Wpływ na definicję kultury społecznej wywarł Bronisław Malinowski, który uważał, iż kultura społeczna to opis warunków, jakie muszą zostać spełnione, aby społeczność mogła przetrwać (przekształcenie potrzeb biologicznych w potrzeby pochodne umożliwiające egzystencję)[29]. Według badacza, każda istota ludzka posiada pewną ilość wrodzonych predyspozycji np. technicznych, społecznych czy psychologicznych, stanowiących „podmurówkę” dla kultury.

Kultura składa się z dwóch głównych, wzajemnie powiązanych ogniw: kultury materialnej i kultury niematerialnej. Materialna, zwana kulturą bytu lub cywilizacji, zawiera wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa, służące zaspokojeniu naturalnych bytowych potrzeb, np. narzędzia pracy, przedmioty codziennego użytku, obiekty użyteczności publicznej i indywidualnej[30]. Natomiast niematerialna (duchowa lub symboliczna) odnosi się do wytworów przekazywanych przez pokolenia, tj. wiedza i nauka, język, sztuka, religia, mity, idee i ideologie, wartości i normy (obyczajowe, moralne i prawne)[31]. Wytwory kultury, chronione są przez prawo międzynarodowe, którego najważniejszym aktem jest Konwencja haska o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego z 14 maja 1954 roku[32]wraz z I i II Protokołem Dodatkowym do Konwencji haskiej[33]. Dokument powstał w trakcie zjazdu United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO)[34], który odbywał się w dniach 21 kwietnia a 14 maja 1954 roku udział w nim wzięło 56 państw lecz akt końcowy podpisało tylko 37. To właśnie w Konwencji po raz pierwszy pojawiła się prawna definicja dobra kultury, za które uznaje się (bez względu na ich pochodzenie oraz na osobę ich właściciela)[35]:

• dobra ruchome lub nieruchome, posiadające wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu, np. zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak i świeckie, stanowiska archeologiczne, zespoły budowlane posiadające znaczenie historyczne lub artystyczne, dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr;

• gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod lit. a), na przykład muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie w razie konfliktu zbrojnego, dóbr kulturalnych ruchomych;

• ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych określonych pod lit. a) i b), zwane w dalszym ciągu „ośrodkami zabytkowymi”.

Rozważając problematyką społeczno-kulturową, nie sposób pominąć płaszczyznę socjologiczno-antropologiczną, w związku z powyższym adekwatne wydaje się odniesienie do utworzonej przez Barbarę Szacką definicji kultury: „wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania”[36]. Uważa ona, iż kultura to atrybut człowieka, gdyż obejmuje całość życia człowieka, czynności i zachowania regulowane są przez kulturę jak np. sposób przyjmowania pożywienia czy okazywania uczuć.

W zakres kultury nie wchodzą jednak wszystkie zachowania ludzkie, tylko te, które stały się nawykiem społecznym, zachowania odznaczające się regularnością właściwą dla licznych członków określonej grupy, podgrupy czy kategorii społecznej. Czynności kulturowe mają z definicji charakter wyuczony, a zatem zachowania instynktowne nie zawierają się w opisanej typologii. Kolejną cechą wymienioną przez Szacką jest brak charakteru wartościującego kultury, która zawiera nie tylko to co dobre i szlachetne, ale wszystko, co jest dziełem człowieka. Oznacza to brak wartościowania człowieka przez pryzmat własnej kultury, ale akceptację jego działań jako odmiennych. Zgodnie z założeniami badaczki o żadnej osobie nie możemy powiedzieć, że jest bez kultury a jedynie, iż jego kultura nam nie odpowiada. Socjolog założyła, iż kultura to twór zbiorowy, nie indywidualny, powstaje i rozwija się w wyniku kontaktu między osobnikami przekazującymi wzajemnie różne informacje i obopólnie się uczącymi. Oznacza to, że nie jest częścią kultury zachowanie szczególne, przypisane tylko jednemu człowiekowi. Muszą mieć miejsce zjawiska występujące powszechnie (powielane typowo). Barbara Szacka, jako czwartą cechę kultury, uznała narastanie i przekształcanie się w czasie, co oznacza przekazywanie z pokolenia na pokolenie skumulowanego doświadczenia w drodze pozagenetycznego dziedziczenia. Wzory kulturowe mogą nie odpowiadać wszystkim członkom społeczeństwa (grupy), jednakże w obawie przed ostracyzmem dostosowują się do nich, w bardziej lub mniej adekwatny sposób, to niejako niema akceptacja wartości, norm i sankcji[37].

Badając kulturę pewnej grupy społecznej, nieodzowne jest zajęcie się pojęciem kultury narodowej. Zdaniem Jana Pruszyńskiego kultura narodowa to „całokształt dorobku duchowego, intelektualnego i materialnego stworzonego wysiłkiem jednostek i zbiorowości ludzkich, zachowanego i utrwalonego”[38].

Z kolei Antonina Kłoskowska oznaczyła kulturę narodową jako szeroki i złożony układ sposobów działania, norm, wartości i symboli, wierzeń, wiedzy i dzieł symbolicznych, który przez jakąś zbiorowość społeczną uważany jest za własny, wyrosły z jej tradycji i historycznych doświadczeń oraz obowiązujący w jej obrębie[39].Według Kłoskowskiej kultury narodowe wyłaniają się w kilku etapach i za pomocą określonych mechanizmów[40]:

• pierwszym etapem jest tworzenie systemów symbolicznych wynikające z gatunkowych zdolności człowieka np. mowy (języka), wierzeń, religii i obyczajów;

• drugi etap to wyodrębnianie się układu systemów właściwych tylko dla grupy odgraniczającej się w ten sposób od innych, obcych grup;

• trzeci etap (a zarazem mechanizm) stanowi rozszerzanie zakresu wspólnych elementów w obrębie szerszej zbiorowości społecznej, na przykład w granicach plemienia lub państwa.

Na podstawie analizy literatury przedmiotu, można wysnuć wniosek, iż znajomość różnych definicji „kultury” umożliwia świadomą „infiltrację” środowiska odmiennego kulturowo. Poznanie i zrozumienie kultury materialnej oraz duchowej (własnej i napotkanej), umożliwi zwiększenie kompetencji społecznych kadry polskich wojskowych, a tym samym przyczyni się do zwiększenia efektywności działań stabilizacyjnych.

1.2. Różnorodność pojmowania kultury

Etymologia słowa kultura związana jest z słowem colere, które z łaciny oznacza hodować, uprawiać, pielęgnować, czcić, pędzić życie. W późniejszym czasie pojęcie to ewoluowało do tzw. cultura agri — czyli uprawa ziemi[41]. Pierwotnie oznaczało przekształcanie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka. Światowa kariera łacińskiego terminu cultura zaczęła się jednak od czasów Cycerona. Cyceron w Rozprawach Tuskulańskich rozszerzył zakres pojęcia i użył słowa culturaw wyrażeniu cultura animi (czyli dosłownie: uprawa umysłu) na określenie filozofii. Od tego momentu terminu kultura zaczęto używać dla oznaczania wszelkich czynności ludzkich mających na celu pielęgnowanie, kształcenie i doskonalenie. Starożytni Grecy wyrażali podobną myśl za pomocą słowa pelomai oznaczającego wewnętrzny wysiłek zmierzający do przekształcenia sfery ludzkiego ducha (myślenia). W tradycji greckiej odpowiednikiem wyrażenia kultura była paideia, oznaczająca kształtowanie w człowieku ideału człowieczeństwa[42].

Pojęcie kultury jest jednym z najczęściej używanych pojęć zarówno w sferze publicznej jak i w codziennym życiu. Chociaż już ponad 50 lat temu A.L. Kroeber oraz C. Kluckhohn zgromadzili około dwustu definicji tego terminu, to dziś katalog tych definicji mógłby się znacznie rozszerzyć. J. G. Herder napisał, nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura. Poprzez znaczną ilość funkcjonujących definicji kultury można byłoby się z tym zgodzić. Istnieją setki definicji kultury, a każda z nich uwzględnia jakiś wycinkowy aspekt kultury.

Znawcy teorii, tacy jak R. Bierstadt, twierdzili, że definicje kultury powinny ulec redukcji. Dlatego też zaproponował twierdzenie, zgodnie z którym kultura to wszystko to, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności[43]. Kultura, to w takim razie, każda czynność — zarówno fizyczna jak i intelektualna — podejmowana przez człowieka.

Kultura jest zaliczana również do jednej z trzech podstawowych sfer funkcjonowania społeczeństwa, obok ekonomii oraz polityki. W takim rozumieniu jest ona realizowana poprzez swoje formy, takie jak: religia, filozofia, nauka oraz sztuka, które mają za zadanie uzupełniać i tworzyć kompatybilną całość w codziennym funkcjonowaniu ludzi.

Jak pisał Ralph Linton istotą wszelkiej definicji kultury jest bowiem to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju[44].

W słowniku Johanna Adelunga (wydanym w 1774 i 1793 roku) kultura to uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu (…) to oznacza oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów. Jest to jeszcze definicja wartościująca, traktująca kulturę jako przeciwieństwo barbarzyństwa.

Termin kultura był do końca XVIII wieku terminem pozytywnie wartościującym i selektywnym, tak jak na przykład kultura umysłu. Podróżnicy, konkwistadorzy, misjonarze i kupcy stykający się w ciągu wieków z tzw. ludami pierwotnymi odmawiali im posiadania jakichkolwiek obyczajów, wierzeń, moralności i wiedzy — odmawiali im kultury.

Niezmiernie wartościujące rozumienie kultury spotyka się na co dzień w naszym życiu. Bardzo często mówi się bowiem o kulturalnym, jako o człowieku spokojnym, dobrze wychowanym, o szerokich zainteresowaniach, potrafiącym się zachować w różnych sytuacjach.

W XVIII wieku pojawia się za sprawą J. G. Herdera uniwersalistyczne pojęcie kultury, zrywające z wartościującym rozumieniem kultury, bliskie współczesnym pojęciom antropologii kulturowej. Kultura jest ujmowana jako narzędzie, które pozwala przystosować się człowiekowi w walce o byt. J.G. Herder widział główny mechanizm kultury w przekazywaniu i przejmowaniu tradycji, dzięki której ustalają się wzory zachowań. Tradycja i określone cechy organiczne składają się na zasadę człowieczeństwa. Wedle jego definicji kultura zostaje uznana za powszechny atrybut społecznego współżycia; nie ma ludów niekulturalnych i kulturalnych. Wszystkie społeczeństwa mają kulturę — nawet dzicy[45]. W oświeceniu mówiono o tym, że istnieje linearny postęp społeczny (doskonalenie intelektualnych i moralnych władz ludzkości), przekraczający to, co było wcześniej. Stąd ludy dzikie były traktowane jako mniej rozwinięte, a nie jako w ogóle pozbawione kultury[46]. Od tego czasu zaczęła rozwijać się teoria różnorodnych, multikulturowych społeczeństw oraz założenie równorzędności różnych kultur.

Jak wynika z powyższych rozważań, pojęcie kultury jest terminem bardzo złożonym. Dlatego też w niniejszym rozdziale kultura została przeanalizowana głównie z perspektywy wielokulturowości.

Pierwszą definicję kultury sformułował E. B. Taylor w 1871 roku. Zakładała ona, że kultura, względnie cywilizacja, wzięta w najszerszym sensie etnograficznym jest złożoną całością zawierającą wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj oraz wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa[47].

Pojęcia „kultura” używa się również w kontekście szeregu zwyczajów, perspektyw oraz tradycji różnych grup społecznych oraz stowarzyszeń. Świadczy o tym określenie „kultury artystycznej lub kultury biurowej, jak i kultury mniejszości narodowych oraz grup etnicznych. W rozważaniach tych można rozszerzyć katalog definicji kultury do określenia całości cywilizacji. Świadczy o tym, przykładowo, fakt, że cywilizacja europejska dzieli ze sobą wspólną kulturę. Jest to stanowisko, które ma sens nie etniczny. W tym rozumieniu kultura jako cywilizacja oznacza sposób życia, jak i zwyczaje grup społecznych, ugrupowania społeczne, czy też grupę ludzi.

Definicja kultury R. Lintona i A. Kłoskowskiej, zakłada natomiast, że kultura jest to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań[48]. Zgodnie z tą definicją kultura to zbiór elementów takich jak zachowania, wszelakie działania społeczne, wytwory tych zachowań, ludzkie postawy, nawyki oraz wartości. Poprzez te składowe, kultura jest w stanie stanowić względnie zintegrowaną oraz funkcjonującą całość.

Podstawowymi cechami oraz elementami, które tworzą całokształt kultury są wszystkie te zjawiska, które stanowią aspekt zjawisk kulturowych. Zjawiska kulturowe są również nierozerwalnie związane z zachowaniami motorycznymi. Są to wszelkie czynności związane z tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego. Chcąc wyróżnić cechy kultury należy podkreślić istotną rolę wartościowania oraz oceniania postaw społecznych. Polega to na przybieraniu określonej postawy wobec pewnych zachowań czy też przedmiotów. Niemożliwe jest również mówienie oddzielnie o cechach kultury oraz jej treści bowiem w większości przypadków zarówno cecha może być treścią kultury oraz na odwrót.

Identyfikacja kultury i jej rola jest w społeczeństwie arabsko — muzułmańskim związana jest z religią.

Tabela

1. Identyfikacja kultury przez społeczeństwa muzułmańskie. Źródło: Opracowanie własne na podstawie własnych badań.

Badania przeprowadzone w krajach arabsko — muzułmańskich w latach 2014—2016 wykazują, iż bardzo często kultura jest tożsama z religią[49]. Ankietowani przyznają, że kultura jest dla nich ściśle związana z przykazaniami religijnymi, które są jednocześnie tradycją, zwyczajami oraz kulturą. Do składników kultury zaliczają:

• religię,

• wszystkie święta,

• zwyczaje

• Koran,

• obowiązki domowe oraz rodzinne,

• strój oraz sposób poruszania się,

• codzienną modlitwę,

• sury,

• fatwy oraz obwieszczenia religijne,

• nakazy głoszone przez Imamów,

• sposób obchodzenia wesela,

• uroczystości pogrzebowe.

Cechą, a zarówno treścią w każdej kulturze jest dziedzictwo kulturowe. Na dziedzictwo kulturowe składają się wszystkie ślady działalności ludzkiej w środowisku fizycznym. Są to niezastąpione źródła informacji o życiu i działaniach człowieka oraz historycznym rozwoju rzemiosł artystycznych, technik i sztuki. Zabytki, miejsca o znaczeniu historycznym oraz środowiska kulturowe są zasobami nieodnawialnymi, gospodarowanie nimi musi opierać się na długoterminowej perspektywie[50]. Zabytki i miejsca składające się na dziedzictwo kulturowe są dla wielu osób źródłem emocjonalnych i estetycznych przeżyć, a współczesne społeczeństwo może czerpać korzyści z ochrony i aktywnego korzystania z tego kulturowego dziedzictwa[51].

Kultura to również wspólne wartości oraz normy, naktórych podstawie ludzie działają i których są świadomi oraz tę które są podstawą działania. To właśnie normy i wartości są cechą jak i treścią zarówno kultury zachodniej jak i muzułmańskiej. Niektóre źródło wskazują, że normy i wartości należy interpretować w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań. Innymi słowy sprowadzają identyfikację kultury głównie do płaszczyzny psychologicznej. Inni natomiast utrzymują, że wartości i norm nie można określać tylko w kategoriach psychologicznych, lecz społecznych oraz antropologicznych[52].

Kolejną cechą kultury