Asymptoty ebook

Rozdział I

Okoliczności, w jakich Luko zawarł znajomość z Edą, nie przedstawiały nic zgoła ciekawego. On był żołnierzem na czterodniowym urlopie; ona – zapracowaną studentką medycyny.

A Luko miał lat osiemnaście. Dwa miesiące spędził na wojence, i to przeważnie na froncie, nim mu darowano te cztery dni. Odjechał, jak każdy urlopnik – pijany szczęściem, gotów podróżować na dachu wagonu przez tunele, byle tylko nie stracić jednej z tych kilkudziesięciu godzin życia. Znalazł wszakże miejsce w wagonie; być może, iż w tym pozornie szczęśliwym przypadku właśnie – krył się zarodek wszystkich późniejszych jego nieszczęść tudzież ich rezultatu: śmierci pozbawionej wszelkiego sensu.

Na dachu bowiem musiałby przez całą podróż uważać, żeby nie spaść – przynajmniej nie przed pierwszym tunelem, który by go mimo uwagi – zmiótł. W wagonie natomiast mógł rozmyślać; a to dla żołnierza niebezpieczeństwo równie złowrogie, jak sam pobyt na froncie.

Dopiero teraz zatem, jadąc na wymarzony urlop, chłopczyna zdał sobie sprawę,  d o k ą d  go los zepchnął. Los? Gdzie tam los, ludzie!!

Mózg jego przetrwał te piekielne dwa miesiące w omdleniu – a może po prostu jeszcze spał. W każdym razie – czarne wężowisko wrażeń, jadowitych jak kobry a pożerających się wzajemnie w histerycznym natłoku – daremnie przypuściło świszczący szturm do bezbronnej duszy dziecka; mimo swej bezbronności oblężona dusza leżała bezpiecznie, zwinięta w kłębek, za grubym murem znieczulenia. Obecnie jednak, gdy mu nareszcie wolno było wychylić głowę na świat słoneczny – i zaczerpnąć prawdziwego powietrza, dusza zamrożona odtajała pod pierwszym promieniem radości, umysł ocknął się i mrugając, rozwarł powoli przerażone oczy; i mały Luko musiał skonstatować, że osobiście i na jawie, realiter et corporaliter1 – zrzucony został do piekła.

Pierwsze uczucie chłopca w reakcji na ten fakt było zdumienie; potem dopiero przyszło przerażenie, by ustąpić oburzeniu wielkiemu, które zostało definitywnie.

Teraz dopiero przeżywał to wszystko, co się w ciągu dwu miesięcy nieszkodliwie otarło o jego świadomość. Przypominał sobie niezdrową ciekawość przed pierwszym „występem” na froncie, krótką chwilę nieludzkiego strachu, gdy się ciało i dusza człowieka buntowały przeciw nadużyciu; potem – obojętność letargu albo – idiotyzmu, podczas gdy zmysły wszystkie, wzrok, słuch, węch, bezbronnie chłonęły nieprzebrane zastępy samych potworności. Z przestraszonym wstrętem uświadomił sobie zbydlęcenie własne i wszystkich towarzyszy, które pozwalało zabijać bez gniewu, bez drgnienia – czasem tylko z pewną ciemną satysfakcją zwierzęcych instynktów. Zbydlęcenie, dzięki któremu nie zdawali sobie sprawy, że są w piekle. Pamiętał obrzydliwość sielanek podczas rzadkich okresów niepewnej bezczynności – sielanek w brudzie i smrodzie podziemnych okopów. Rozczulające wspomnienia, czasem skrzek jakiegoś zardzewiałego instrumentu, koszmarne żarty na temat klęski wroga i zaspokojenia płciowego –

To wszystko na tle wszechogarniającego Leit-motivu2: bezdennej nędzy organicznego życia. Brud niemytego ciała, przeohydne odory, szmaty przepocone, przeżarte, przekrwawione – choroby śmiertelne a smrodliwe, ciała chrupiące, rzężące, dyszące w bagnie brudu i kału – wreszcie śmierć litosna w tysiącach postaci okropnych. Śmierć – tak łatwo o nią marnemu ludzkiemu ciału – a tak przecie trudno!  T a k  trudno, że wobec straszliwej twardości życia w stworzeniu wszelakim – śmierć stanowi właściwie rzadką, niemal cudowną łaskę. Ileż z tych cielsk, które widział rozpłatane, z wnętrznościami na wierzchu, bez twarzy, z rozstrzępionymi kośćmi – ileż z nich wstąpi naprawdę w czysty, nieodgadniony świat, gdzie już nie ma krwi ani kału? Mniej, niż połowa. Reszta natomiast będzie nadal – żyć. Żyć, tylko bez oczu, bez rąk, bez niektórych organów wewnętrznych, na pozór nieodzownych. Żyć o głodzie straszliwym – któż da ślepcowi robotę, któż pobuduje choćby przytułki dla tych zastępów nieprzeliczonych, które wojna wypluje na wpół strawione? Żyć będą, jak lilie polne – na bruku wielkomiejskim. W męczarniach równie strasznych, jak męczarnie frontu – tylko cokolwiek dłuższych. Ale to nic;

ż y c i e  nie da sobie przeszkadzać. Trzyma się każdej komórki zębami i pazurami; nie wypuści zdobyczy dla takich drobnostek, jak głód i męczarnie.

O tych, którzy z całą świadomością wysłali człowieka – miliony ludzi, tak jest, miliony… – na  t a k i e  zatracenie, osiemnastoletnie dziecko nie śmiało myśleć. Wolało karmić zachłanny ogień rozbudzonej nienawiści – mglistymi, oderwanymi pojęciami Boga, Losu, Życia etc. Na te potęgi nadludzkie i bezkształtne skierował soczewkowe ognisko swego bolesnego gniewu. Nienawiść zżera duszę, wymaga ogromnych sił i odporności; zawsze łatwiej nienawidzić coś, czego sobie wyobrazić nie można – i co nie na pewno istnieje, niż przedmiot tak zrozumiały i rzeczywisty, jakim jest człowiek.

Smutną była ta podróż na urlop. Smutną byłaby już, gdyby Luko powracał definitywnie w ziemskie życie, raz na zawsze zwolniony z piekła. Lecz bezpośrednio po tamtych wspomnieniach, po otchłannej męce przebudzonej duszy – chłopczyna przypomniał sobie: ależ ja za cztery dni – muszę tam wrócić!!!

Sąsiedzi odsunęli się wtedy od niego, sądząc, że tyfus wybucha w tej chwili u urlopnika. Pokrył się bowiem nagłą, gipsową bladością, skurczył się w sobie, ładna jego twarzyczka wyrażała tę przepaść strachu, w jaką się czasem skazaniec zapada – lecz nie na sali jeszcze; dopiero w groźnej samotności swej celi.

Jakaś litościwa starsza kobieta zbliżyła się jednak do niego – chociaż cierpienie  t e j  miary nie wzbudza już litości w widzu – jedynie tylko odrazę. Ona wszakże przechodziła zapewne podobne rzeczy, mając syna na froncie – a ból dojrzały przestał wywoływać u niej rozjątrzoną niechęć na widok cudzej męki; teraz przeciwnie doznawała tym silniejszego współczucia. – Nie rozporządzając innym środkiem, w braku nawet wody, podsunęła chłopcu kubek ordynarnej gorzałki, zabranej w podroż jako antidotum przeciw niezliczonym epidemiom, rozwleczonym po Europie.

Wódka orzeźwiła Lukę. Nie było obawy, aby go miała rozrzewnić: ból był o wiele za straszny na łzy – nawet na łzy lekkiego odurzenia. Zapomniał oczywiście podziękować; spojrzał tylko na właścicielkę tej ręki pomocnej oczami, które nie pojmowały, jakim cudem człowiek może jeszcze współczuć – i stulając barki, wciskając się w kąt, zaczął drżeć i dzwonić lekko zębami.

Być może, iż brak odpowiedzi zraził nieco kobietę – przecie w najlepszych nawet chwilach człowiek nie umie się wyzwolić od małostkowości. W każdym razie nie zbliżała się do niego przez dłuższy czas; aż zaniepokojona chorobliwymi objawami gorączki, przysunęła się i zapytała:

– Pan jest chory, czyż nie tak? Dokąd Pan jedzie?

– Nie – nie jestem chory, wykrztusił Luko z trudem. Wcale chory nie jestem – tylko… i słowa uwięzły mu w zaciśniętym gardle. Dławił się i oddychał szarpanym wysiłkiem.

– No cóż takiego? – Czy się Panu co stało przykrego?

– Nie – nie – Przy-przy-przyp-pomniałem sobie t-tylko….

Kobieta zamilkła. Zrozumiała aż nazbyt dobrze. A wyjąkane wyznanie ulżyło chłopcu. Zebrał się cokolwiek; uświadomił sobie, że przede wszystkim jedzie na urlop, do domu, gdzie go oczekują z lękiem i niecierpliwością; wywołał obraz matki, rodzeństwa – i doszedł do przekonania, że powinien oszczędzić im bezcelowego współudziału w swych przejściach. Wypił jeszcze dwa kubki gorzałki; tym razem nie zapomniał podziękować, i, choć mu się od alkoholu niedobrze robiło, nabrał nieco sił – lub raczej ochłonął pod dobroczynnie przytępiającym wpływem narkotyku.

W takim to usposobieniu przyjechał Luko z wojenki. Trzymał się dzielnie od pierwszej chwili; potem udawało mu się zapominać na całe godziny – był przecie dzieckiem jeszcze.

Matka przyjęła go z czułością drżącą i łzawą. Troskliwość z jaką wpatrywała się w postać i w twarz syna – denerwowała Lukę. Uśmiechając się czule, myślał: patrz, patrz ile tylko zechcesz – choćbyś nawet odgadła moje myśli, nie umiałabyś pojąć ani najlżejszej z nich. Obejrz mnie dokładnie, zapamiętaj sobie jak wygląda każdy szczegół mej postaci; bo jeśli mnie w ogóle jeszcze raz ujrzysz, to w stanie cokolwiek – – hm – uproszczonym.

Młodszy brat nie próbował nawet ukryć uwielbienia dla umundurowanego wojaka; rósł z dumy, że ma bohatera w rodzinie, że wolno mu go nawet dotknąć, że jest z nim na Ty. Swoją drogą ledwo śmiał korzystać z tych bezcennych przywilejów. – Siostra natomiast, szesnastoletnia dziewczynka, okazywała wielkie onieśmielenie. I ona ledwo śmiała się zbliżyć do żołnierza; sama zapewne nie wiedziała, dlaczego – w każdym razie nie uwielbienie było przyczyną jej zażenowania.

Luko zdawał sobie jasno sprawę z wszystkich tych zjawisk; patrzył na swych najbliższych z bezwzględną przenikliwością cierpiącego. Podziw u brata irytował go do pasji – podobnie jak zupełnie przecież bezsilna troskliwość matki. Lecz onieśmielenie siostry, ogólne zajęcie się nim, fakt, że był niezaprzeczonym ośrodkiem rodziny – to uznawał za należny mu trybut. Mieli zupełną słuszność, jeśli go traktowali niemal z czcią, jeśli matka nawet musiała ustąpić przed jego powagą; przecie wracał z piekła, jak Dante3. Należał mu się trwożny hołd, drżący szacunek. O, należał mu się. Tym bardziej – że mu przecie nic absolutnie ponad to dać nie mogli.

Zastał wszakże w domu nie samą tylko najbliższą rodzinę. Oprócz matki i rodzeństwa powitał bez zapału kuzynkę Edę. Znał ją od dawna, ale bardzo pobieżnie; właściwie nie znał jej wcale. Na scharakteryzowanie swego o niej pojęcia wybrał jedno tylko, wyraźnie określone słowo: że jest nieznośna. Eda bowiem nie okazywała nigdy ani zdziwienia, ani nagłego zainteresowania; własne natomiast uczucia i myśli taiła pod jednolitą powłoką pogodnej obojętności – obojętności woskowej lalki.

Nie wyszła na jego przyjęcie. Wytłumaczyła to później bardzo rozsądnie tym, że w podobnych chwilach obecność osoby względnie obcej przeszkadza dotkliwie. Luko miał jednakże podejrzenie, że uniknęła starannie sytuacji, w której by nie ona była ośrodkiem ogólnego zainteresowania.

Zeszła dopiero na kolację, podała mu niedbale rękę, nie spojrzała nawet uważniej na bohatera, przybyłego dla odpoczynku po znojach wojennych – uśmiechnęła się z roztargnieniem i rzekła:

– Cieszę się, że cię jeszcze widzę całego.

Matka aż zbladła z gniewu. Tak za te słowa, jak za zlekceważenie doniosłej chwili. Nastąpiła chwila bardzo nieprzyjemnego milczenia. Luko, słysząc dziwne powitanie, mimo woli – ścisnął mocniej spokojną rękę, którą ujął był prawie niechętnie.

Podczas kolacji, drżąc z obawy przed najbliżej leżącym tematem, Luko począł rozprawiać z niezdrowym ożywieniem o nowych książkach i o teatrze; zadawał tłum pytań, na które mu jednak nikt oprócz Edy nie umiał – lub nie miał ochoty dawać odpowiedzi. Ona natomiast ożywiła się również; wnet rozmowa toczyła się wartko między nimi dwojgiem, wykluczając całkowicie trzy pozostałe osoby.

Lecz podczas wojny każdy temat wiedzie po błędnym kole do tego jedynego tematu. Więc i niewinna pogawędka o literaturze – tam ich zawiodła. Eda spostrzegła się pierwsza; i urwała nagle, gorączkowo szukając jakiejś bocznej furtki do ucieczki. Matka wszakże skorzystała z jej milczenia, by nareszcie odzyskać swe prawa. I odezwała się oczywiście:

– Ależ Luko, opowiedzże nam trochę o swoich przygodach..?

Luko szybko spuścił oczy. Matkobójczy szał wibrował mu pod czaszką. „Przygodach”!!! świszczał w nim bluźnierczy śmiech. I nim zdołał coś zabełkotać, spokojny głos Edy wysunął się przed niego, zastawiając go niby tarczą:

– Nell, a bądźże cicho! Czyż ty nie widzisz, że on gotów o wszystkim mówić, byle nie o wojnie?

Stanowczo Eda miała talent do wywoływania ciszy najprzykrzejszego gatunku. Tylko zaślepiony zapałem, trzynastoletni Ned przerwał ją po chwili:

– Jak to, czemuż by nie miał o wojnie mówić? Ja bym miał co opowiedzieć na jego miejscu! I mam nadzieję, że wojna potrwa jeszcze parę lat, tak, aby mnie do wojska przyjęli…

Tym razem Luko nie umiał się już opanować. Wszyscy oprócz Edy poskoczyli na basowy ryk, niczym jego głosu nie przypominający:

– Idioto ty, przeklęty durniu!!

I, nim obecni zdążyli się opamiętać po tym gromie, zerwał się z krzesła, warcząc i sycząc z pałającymi oczyma:

– Jeśli mi się jeszcze raz kto waży pisnąć jedno słowo o wojnie, jeśli mi nie dacie zapomnieć, że noszę te szmaty śmierdzące – równocześnie zszarpnął z siebie pas i trzasnął nim o podłogę – to z miejsca od was uciekam. Wolę spędzić resztę urlopu w domu publicznym.

Już drzwi za nim trzasnęły. W kilka sekund później słychać było, jak grzmotnął nimi po raz drugi, zamykając się w swym pokoju.

Jakoś go wojna nie uszlachetniła, stwierdziła chłodno Hela, podlotek4, ukrywająca pod cichą nieśmiałością sporą dozę złośliwości panieńskiej. A Luko – wszystko jedno, czy bohater czy też niewolnik katowany – był dla niej nieodwołalnie tylko – starszym bratem.

Matka zbladła mocno. Ona też nie potrafiła dokończyć kolacji po tym, co się stało. Lecz wybuch męskiej brutalności u syna mógł ją co najwyżej – przestraszyć na chwilę; nie mógł jej natomiast ani odrażać, ani nawet – urazić. Nie pojmując wcale powodu sceny – w każdym razie sobie przypisała winę. Opuściwszy jadalnię, zapłakała gorzko, sama nie wiedząc, o co właściwie. Przeczuwała cierpienie swego chłopca – i własną niemoc.

Z trudem zdobyła się na odwagę, by pójść do niego w nocy – gotowa sama go przepraszać. Luko ochłonął tymczasem i robił sobie wyrzuty, pozbawione jednakże wielkiej intensywności. Głupota brata i… no tak, i matki – przejmowała go dotąd dreszczem wściekłości. Na jej wejście jednak zmiękł. Ujęła go drżąca pokora jej oczu – i wyraźny teraz ból miłości, która przeczuwa, że jest bezsilną. Przeprosił ją pierwszy; pozwolił sobie na przenikającą rozkosz całowania jej rąk; no i rozwył się oczywiście na cały głos, strasznym, rozdzierającym płaczem – zgoła niepotrzebnie.

Płacz ten równocześnie uspokoił go i odebrał mu odporność wściekłości. Tej nocy zasnął naturalnie od razu, lecz zbudził się po godzinie koszmarnych katuszy; zbudził się i zaczął rozmyślać ponownie.

Za cztery dni trzeba będzie wrócić. Nie zadawał sobie już niepotrzebnych mąk: nie szukał ratunku. Wiedział, że teraz już nie ma nadziei, by się wojna za kilka tygodni skończyć miała. I wiedział, że dezercja jest wykluczona. Nie karzą jej obecnie śmiercią – zbyt wiele bydła armatniego trzeba by w ten sposób marnować bezużytecznie. Tym gorzej dla nich: wysyłano je w sam ogień, na śmierć pewną. Absolutnie pewną. A o ukryciu się nie ma mowy. Przypominał sobie i takie wypadki: zataczające się, pozornie nadgniłe zwłoki, wysuszone do kości – pod opieką kilku bagnetów. Wywleczono je z jakiego lasu, nim padły naprawdę – albo też zgłosiły się same, nie mogąc dłużej znieść głodu i egzystencji tropionych zwierząt – z tą tylko różnicą, że nie mieli ani nory przed deszczem, ani sposobu zdobycia sobie żarcia.

Nie. W całej Europie nie ma dziś azylu dla skazanych. Gdyby się dostał do Szwecji – i to chyba przepływając Bałtyk na łódeczce – toby go Szwecja wydała. Dla całego pokolenia mężczyzn istnieje tylko jedna droga: do piekła.

Wolałby właściwie nie czekać nawet rana, lecz zerwać się z wygodnego, czystego łóżka i jechać z powrotem. Cóż mu z tego urlopu, skoro nie może zapomnieć? W katuszach wyobraźni wił się cieleśnie: prężył się i rozprężał, rzucał stężałym torsem w tę i w tamtą stronę – już nawet miał wstać i wyjść, wszystko jedno dokąd – lecz uświadomił sobie, że grzechem by było opuszczać to boskie łóżko bez wszy, nim nie zajdzie konieczność nieodwołana. Rozdrażniony do szału konfliktem gwałtownych uczuć, konfliktem tortury umysłu i zmęczenia cielesnego – naraz opadł w błogim zluźnieniu, spoczął ciałem i duszą – westchnął jak mógł najgłębiej, a potem zaczął się wesoło śmiać z uciechy.

Przecież  b y ł o  wyjście, był ratunek!!!

Wyzwolenie nastąpiło zbyt nagle. Chłopiec przestał się śmiać – i zaczął się wykręcać, łasić się całą powierzchnią ciała o czystą miękkość pościeli, tarzał się z głową wstecz odchyloną, i jęczał, jęczał przeciągłym zawodzeniem; radość była zbyt straszna, wywoływała konwulsje.

Uspokoił się wreszcie i zasnął z powrotem. Nazajutrz był wesół i ożywiony, jakby całe te dwa miesiące, razem z dniem poprzednim, okazały się ostatecznie – krwawym snem. Pozostałe trzy dni spędził przeważnie w towarzystwie Edy. Polubił ją gorąco; za to ilekroć go zirytowała – popadał w pasję nieproporcjonalną. Eda zachowywała się zupełnie tak, jak gdyby wojna nie istniała – jak gdyby Luko przyjechał z uniwersytetu za granicą i tamże miał wrócić. Na ogół był jej wdzięczny za ten takt; czasem jednak, ni stąd ni zowąd, napadał go niepoczytalny szał. Nienawidził ją wtedy, podobnie jak człowieka ciężko chorego rozwściecza nie prostactwo, lecz właśnie delikatny takt u otoczenia. Takt przecie polega na ignorowaniu jego stanu – i daleko silniej, niż babskie biadanie, podkreśla zupełną niemoc wobec obcego cierpienia.

W wesołym ożywieniu Luki było coś niepokojącego – tym głębiej, że się nie dało uchwycić. Eda określiła to później: jakby mu skrzydła rosły. Nie mógł jeszcze latać, lecz czuł boleśnie szybki rozwój ukrytych lotek u ramion – i na przedsmak rozkoszy wzlotu biały płomień migotał w odległej głębi źrenic. W każdym razie był spokojny i pełen uprzejmości – można by nawet powiedzieć – dobroci, gdyby to słowo miało jeszcze jaką treść. Szczególnie w ciągu ostatniego dnia promieniował po prostu. Podczas kolacji, spożytej z apetytem, podsycał swobodny nastrój niestrudzonym choć subtelnym dowcipem. W stosunku do matki okazywał czułość, do której nie była przyzwyczajona. Wobec Edy był czarujący. Wbrew uczciwym usiłowaniom nie osiągnął jednak całkowitej swobody u otoczenia; przede wszystkim nikt nie mógł zapomnieć o koniecznym wyjeździe – no, i dziwaczne gwiazdy w głębi źrenic nie uszły niczyjej uwagi. Matka uśmiechała się, lecz ręce jej dygotały. Eda przypatrywała mu się uporczywie; stopniowo brwi jej poczęły się ściągać. Biedny mały Ned, raz zgromiony od durniów, patrzył w uwielbianego wojaka z podziwem i pokorą już zgoła psią. Hela, czując się źle jak każda dziewczyna w okresie przejścia, myślała zniecierpliwiona: Bogu dzięki że się teraz przynajmniej umie zachować – ale cieszyć się doprawdy nie ma czego.

Skończono kolację. I choć nikt nie powiedział nic zabawnego, Luko uśmiechał się nieustannie. Coraz goręcej nawet; zdawałoby się, że mu się mięśnie twarzy w ten uśmiech układają na stałe. Wrażenie stawało się nieprzyjemne. Wstając, Luko ziewnął – Eda zauważyła, że ziewnięcie było udane. Przygryzła wargę.

– No, to teraz pójdę spać, bo jutro muszę wstać o czwartej – odezwał się zanadto swobodnie. Nie przestając się uśmiechać, ucałował drżące ręce matki. Gdy podniósł głowę – zaczął niespodziewanie dyszeć.

– Chłopcze, ty jesteś chory! – krzyknęła matka, głosem z radości stłumionym.

– Nie, mamusiu – nic mi nie jest, zupełnie nic. Nie będę ci wyliczać kar, jakie by na mnie spadły, gdybym się spóźnił.

Przy tym uśmiechał się uparcie, połyskliwie.

– Synku, przyjdę jeszcze do ciebie – szepnęła matka, drżąc tak silnie, że musiała się oprzeć o bliskie drzwi. Luko przestał na sekundę oddychać i mrugnął gwałtownie powiekami.

– N-nie, mamusiu, nie przychodź, proszę cię. I wszystkich was proszę – niech nikt nie wstaje jutro rano by się ze mną żegnać. Nie o was mi chodzi, lecz o siebie. Bo – prawdę mówiąc –  j e s t  mi trochę ciężko. Gdybym się rozczulił – stracę resztę odwagi. Miejcie wzgląd na biednego obrońcę Ojczyzny, błagam was wszystkich!

Z kolei przystąpił do pożegnania. Matka trzymała się dzielnie. Zamienili jeden pocałunek, tak ostrożny, że zimny niby akolada5 dyplomatyczna. Ned – który nie zamienił z umiłowanym bratem więcej niż trzy zdania – teraz przypadł niespodzianie do jego rąk i ucałował je z gorącym nabożeństwem. Rzecz dziwna, Luko nie oburzył się – uśmiechnął się niesamowicie i mocno ścisnął drobne, skurczone łapiny. Również niespodziewanie ujął Helę za głowę i przycisnął do piersi, szepcąc z tym nieznośnym uśmiechem: „Dobranoc, Helu – dobranoc ci, kochanie moje”. Wreszcie znalazł się oko w oko z Edą; niezależnie od serdecznych słów i gestów, z jakimi się do siebie zbliżali – oczy ich staczały zimny, wrogi pojedynek. Ścisnęli sobie ręce tylko: „Bądź zdrowa” – „Bądź zdrów.”

Przy całej swej smukłości Eda była nadzwyczaj silna. Żadna prawie kobieta, nawet zawodowe tancerki, nie posiadały w owych czasach tak wytrenowanych, wypielęgnowanych mięśni. Warto ją było śledzić, jak w pięć minut później przenosiła na rękach, nie przygryzając nawet warg, bezwładne ciało Luki na łóżko. Rozpiąwszy koszulę, przekonała się bez słuchawki, że serce bije; żałowała tylko, że nie śmiała stracić nawet kilku sekund poprzednio, by wpaść do swego pokoju po przyrządy laryngologiczne. Lecz gardło też nie było jeszcze uszkodzone; omdlały oddychał wnet zupełnie swobodnie. Zastanawiała się przez chwilę, czy mogłaby zostawić go samego na niecałą minutę, by pójść po morfinę – była przecie pewną, że gdy się ocknie – popadnie w szał. Byleby mnie tylko nie zbił, medytowała z półuśmiechem –

Luko otwierał olbrzymie oczy, jeszcze pełne mroku nocy głębszej od wszelkiej ziemskiej nocy. Oczy te, rozwierając się coraz szerzej, przesunęły się bardzo powoli po ścianie przeciwległej, po haku, krześle – aż się wryły w spokojną postać kuzynki – po której zresztą nie można było poznać przyczajonej gotowości do skoku. Przeszywał ją wzrokiem przez dłuższą chwilę – twarz wykrzywiała mu się stopniowo.

Aż się zerwał. Ona przypadła do niego, lecz on pozostał na łóżku, oparty wstecz na wyprężonych ramionach – źrenice pochłonęły całą tęczówkę, żyła na czole wzdęła się w gruby powróz.

– Jakeś ty śmiała mnie ratować, ty – ty suko, idiotko, tyyy… kurwo ty cholerna…!!? – wrzeszczał, wył opętany straszliwym bólem zawodu. Lecz nawet w podobnej sytuacji, nawet wobec równie krwawej krzywdy nie obrzucałby kobiety wyzwiskami – gdyby nie był napiętnowany piekłem wojny.

– Jakeś ty śmiała, ty zatracone bezmyślne bydlę, nie dać mi nawet zdechnąć po ludzku? Ścierko przeklęta, odpowiadaj!

Nie pora była teraz wzdychać o morfinę. Eda dziękowała Bogu, że nie zapomniała zdjąć stryczka razem z wisielcem. Lecz krzesło – krzesło pod hakiem! A już słyszała gwałtowne kroki. Jednym więc susem szarpnęła krzesło i postawiła przy stole – rzucając się równocześnie ku drzwiom. Zdążyła właśnie paść piersią o pierś oszalałej z strachu kobiety. Schwyciła ręce matki z całych sił – lecz cudem tylko, przy całej swej przewadze fizycznej, zdołała ją jakoś przytrzymać.

– Nic się nie stało, Nell, naprawdę nic. Ten wysiłek przy stole go wyczerpał – a teraz ja weszłam bez pukania, podczas gdy się łzami zalewał. To go doprowadziło do spazmów. O… słyszysz jak dyszy?

Nieszczęsna kobieta opanowała się. Eda znalazła w niej upragnioną pomoc:

– Nell, proszę cię, przynieś mi – czy wiesz, gdzie jest moja apteczka? – więc przynieś mi to podłużne niklowe pudełeczko – i drugie skórzane, w którym jest rząd ampułek. I eter.

Luko, słysząc kroki i oddech matki, pohamował się. Wściekłość w nim kotłowała, lecz mimo wszystko wyobrażenie matki, oszalałej z przerażenia, sparaliżowało odruchy pasji. Dysząc ciężko, zwalił się wstecz na poduszki – i trwał bez myśli w rytmie trudnego oddechu.

Eda obawiała się cielesnego wstrętu wobec jej dotknięcia – i wynikającego stąd oporu podczas zastrzyku. Pozwoliła więc matce wejść i poprosiła, by odgięła chłopcu rękaw. Nell posłusznie wykonała polecenie – syn spojrzał na nią z pod zapadłych powiek, spojrzał z wyrazem bardzo zmęczonego psa. Nie bronił się wcale. Po iniekcji Eda zwróciła się stanowczo do drżącej kobiety:

– Nell, teraz musisz odejść. Obecność twoja nie pozwoliłaby mu – wyreagować się. A to konieczne.

Nell nie bardzo się opierała. Szloch ściskał jej gardło do bólu. Nie mogłaby się powstrzymać od łkania po tym spojrzeniu syna – nawet w jego obecności. Odeszła więc bez słowa, nie obejrzawszy się za siebie.

Gdy Eda powróciła na stanowisko, morfina przeniknęła już ciało i duszę chłopca. Złagodniał zupełnie; i rwał się do gadania. Zwrócił na nią wzrok wciąż jeszcze przepastnych oczu.

– Żal mi, żem się uniósł – ale cię nie przepraszam nawet za najobelżywsze wyzwisko. Kobieto, jakeś ty mogła wyrządzić mi tę bezsensowną krzywdę. Gdybyś w tym widziała przynajmniej jakąś korzyść dla siebie czy dla kogokolwiek – ale ta zupełna bezcelowość rzeczywiście zasługuje na wszystkie wyzwiska, jakie istnieją.

– Czy ci naprawdę zależy na mej odpowiedzi, czy też sam się tylko chcesz wygadać? – zapytała Eda, by sobie zapewnić jego uwagę.

– Bardzo cię proszę – Zlituj się, dziewczyno, zaśmiał się naraz z goryczą, i ja  c i e b i e  uważałem za inteligentną kobietę!!

– Widzisz, Luko – rozumiem doskonale twoje postępowanie. Kto wie, czy bym na twoim miejscu nie postąpiła tak samo – gdyż doprawdy nie można ci zazdrościć. – Ale szło mi przede wszystkim o twoją matkę. Zastanów się, jakie by były jej uczucia, gdyby weszła zaniepokojona do twego pokoju – i odkryła spotworniałego, dyndającego trupa. A nie ma wątpliwości, że to ona właśnie musiałaby cię odkryć. Wiesz równie dobrze jak i ja, że mimo twego zastrzeżenia wstałaby przed tobą i krążyłaby dokoła twych drzwi, by cię bodaj przelotnie ujrzeć, bodaj usłyszeć szmer twych ruchów. To raz. – A po wtóre, szło mi i o ciebie.

– Edo, nie waż mi się o tym mówić, bo znowu oszaleję. Szło ci o to, bym sobie przypadkiem nie zdołał oszczędzić części przepisanych katuszy. Gdybym był po prostu skazany na lekką, szybką śmierć, otoczyłabyś mnie troskliwą opieką, leczyłabyś mnie z oddaniem w chorobie, bym przypadkiem nie oszukał rusztowania. Ale ja nie jestem skazany na prostą śmierć; ja jestem skazany na rafinowane, sadyczne tortury – które mają trwać póty, póki jestem zdolnym do życia mężczyzną. Wytężyłaś zatem wszystkie siły, by mnie to nie minęło. Wiesz Edo – w chwili zgonu pomyślę o tobie. Tylko o tobie, z natężeniem. Tak, abym mógł cię potem nawiedzać jako upiór. I mam nadzieję, że uda mi się doprowadzić cię do obłędu.

– Nie trać czasu na plecenie bredni, Luko. Zrozum z łaski swojej, że ty  n i e  jesteś skazany. Dlatego odważyłam się przeszkodzić ci w ucieczce. Odebrano ci wszystkie ludzkie prawa; przestałeś być człowiekiem – jesteś już tylko bryłką najtańszego na świecie materiału. Najtańszego, gdyż produkcja odbywa się całkowicie za darmo. I pamiętaj, Luko, że to ludzie śmieli tak przywłaszczyć sobie twą osobę i twe istnienie. Lecz pozostawili ci mimo wszystko – szansę przetrwania; i dla tej jednej szansy musisz żyć, jeśli jesteś mężczyzną.

– Ale po co? Po co mam znosić nieopisane piekło, którego ty sobie nigdy wyobrazić nie potrafisz przy całej swej praktyce w szpitalach i prosektoriach – po co mam znosić to piekło dla jednej marnej szansy przetrwania go? Czy diabelska twardość życia przynosi człowiekowi chlubę, czy co?!

– Po co masz żyć? A chociażby na złość, przyjacielu. Wszystkie potęgi ziemskie, wszystkie wyzyskane żywioły świata sprzysięgły się na twoje maleńkie, słabiuchne życie. Przebrnij zwycięsko przez cały ten ocean okropności; i wyjdź z niego bez szwanku, mocny i zły. Skorzystaj z doświadczenia potem, obróć uratowane siły na niezmordowaną pracę: mścij bez litości siebie i miliony towarzyszy, przestrzegaj wielkim głosem następne pokolenie przed czartami ziemskimi, które wymordowały twoje.

Luko, uderzony, zamilknął na długo. Przecie ona miała istotnie rację. Przeciw tym argumentom zostało mu tylko jedno zastrzeżenie:

– Tak – ta perspektywa zemsty może doprawdy zachęcić do wytrwania. Lecz pomyśl Edo: mam jedną szansę ocalenia; mam jedną szansę szybkiej, lekkiej śmierci; lecz mam także dwie szanse – kalectwa. Czyż warto odmawiać sobie wyzwolenia na stryczku, czyż warto iść potulnie na nowe katusze – po to, by wrócić ślepcem albo bez rąk?

– Słuchaj Luko: jeśli wrócisz kaleką, to przyrzekam ci uroczyście, że ci natychmiast dostarczę środków do najlżejszej śmierci – a w razie żądania sama cię zabiję. Znasz mnie; wiesz zatem, że dotrzymam słowa mimo wszystko.

Luko był pokonany. Morfina pogrążyła go w spokojny sen. Przespał noc całą bez widziadeł straszliwych. Nie zaniepokoił się nawet przez sen, gdy matka, po półgodzinnym może błąkaniu się dokoła jego drzwi, weszła powstrzymując oddech i zbliżyła się do niego z tysiącem ostrożności. Nie; nic mu to nie przeszkadzało, że jej zaczerwienione oczy głaskały i głaskały jego wyciągniętą postać; nie przeszkadzały mu suche, rozpaczne pocałunki tych oczu bezradnych, pocałunki, które powinny by właściwie pozostawić na skórze znak od sparzenia.

Eda wróciła do swego pokoju bardzo zmęczona i bardziej smutna. Daleko jej było teraz do tej pewności siebie, z jaką ośmieliła, się rozkazać żyć zbuntowanemu niewolnikowi. W rzeczywistości wcale nie była pewną słuszności swego żądania; i rozterka sumienia nie pozwoliła jej zasnąć. Pamiętała wyraźnie tych kilka epitetów, po których mogłaby nieomylnie poznać żołnierza. Słyszała je po raz pierwszy w życiu, choć je znała z druku. I – rzecz niesłychana – nie zaszła nawet potrzeba tłumienia w sobie oburzenia; nie brała ich za złe w ogóle. Luko miał pełne prawo zadać jej ból jak najostrzejszy; wyrządziła mu przecież istotnie krzywdę nieludzką. Czy słusznie…???

Że się powiesi – lub też innym sposobem zada sobie śmierć – o tym wiedziała od chwili pożegnania. Nie zdążyła więc zastanowić się nad swym obowiązkiem; trzeba było iść za nim bezpośrednio po odkryciu jego zamiarów, trzeba było działać natychmiast, bez namysłu. Nie czekała również i pod drzwiami – ledwo dopełzła do nich, posłyszała stuk przewróconego nogą krzesła. W owej chwili nie myślała o Luce wcale; widziała przed sobą jedynie drżącą postać jego matki, opartą o ścianę, gdy z powstrzymanym oddechem zamieniała z synem ten ostrożny, bohaterski pocałunek pożegnalny.

Teraz robiła sobie gorzkie wyrzuty za ten sentymentalizm. Jak można było ulec lekkiemu skręceniu się serca – tego serca, którego porywy odznaczają się stale – najfatalniejszą głupotą? Jak można było zapomnieć o straszliwych możliwościach przyszłości pod wpływem przykrego wrażenia?! I po to tylko, by uniknąć bliskiego wstrząsu, bezlitośnie wypędzać nieszczęśliwe dziecko z powrotem do piekła?

O, jakże słusznie, jakże słusznie nazwał ją… z trudem zmusiła myśl do powtórzenia okropnych wyrazów. Ale tyle przynajmniej trzeba było już znieść dla pokuty.

Eda mało wiedziała o wojnie. Od dzieciństwa przenikliwość jej wzroku, wykluczając wszelkie rojenia iluzji, pojęła okrucieństwo życia tudzież niezgłębioną jego ohydę. Nic zatem dziwnego, że się czym prędzej odwróciła od świata ludzi, zastawiając sobie drzwi – lecz nie okna – solidną barykadą książek. Gdy wojna wybuchła, Eda zareagowała trzeźwym dreszczem wstrętu – i odwołała abonament swej gazety. Pogrążyła się jeszcze głębiej w pracy nienasyconej; przestała bowiem zażywać rozrywek, tak niewinnych dawniej, a tak monstrualnych teraz, jakimi są teatr, kabaret, lekkie książki.

Była rówieśnicą Luki; o dwa miesiące zaledwie młodsza od niego. Lecz zdała maturę fenomenalnie wcześnie, bo już w siedemnastym roku życia. Ponieważ by jej więc nie przyjęto na uniwersytet, wpadła na pomysł, by skorzystać z… wojny. Poszła na kurs dla pielęgniarek a potem pracowała do utraty tchu w olbrzymim szpitalu wojennym, protekcją uzyskując przenoszenie z wydziału na wydział, z chwilą gdy uważała, że zdobyła cały zasób doświadczenia, jaki mogła zebrać na jednym. I gdy ostatecznie dała tej pracy spokój po sześciu miesiącach, przygnębienie okropnościami nie zaliczało się do przyczyn. Po prostu praktyka pielęgniarki nie mogłaby jej przenieść więcej korzyści; osiągnęła swój cel całkowicie.

W szpitalu ani razu nie doznała mdłości na widok stanu przywiezionych resztek człowieka. W ogóle człowiek nie interesował jej wcale. Posiadała potworną nieczułość wielkiego lekarza, geniusza medycznego; widziała tylko wypadki, roznamiętniał ją przebieg walki między zniszczeniem a terapią.

Nie brzydziła się niczym. W ciągu pierwszych tygodni służby musiała spełniać najpierwotniejsze funkcje, chociaż przypuszczono ją od razu do ludzi, a nie kazano myć podłóg. Za to umyła sporą ilość przywiezionych, dychających jeszcze trupów. Czyszczenie ran nie męczyło jej w ogóle; zanadto ją interesowały ich postacie i stany. Natomiast nie interesowało ją cierpienie – chyba jako czynnik w całości. Uważnie przypatrywała się ropie – nie słysząc przy tym rzężenia uszkodzonego, żywego organizmu. Pamiętała każdy szczegół rozharatanych cielsk, biednych marnych cielsk, leżących bezbronnie w całej swej nadgniłej ohydzie pod potężnym światłem żarówki; twarzy wynędzniałych, wykrzywionych w skurczach bólu albo już śmiertelnie obojętnych – nie zdarzało się jej z reguły zauważyć, choć leżały niedaleko, trochę poza przeraźliwą wystawą jatki.

Teraz przyjechała do kuzynki, by odpocząć – no i dlatego, że Nell usilnie ją o to prosiła. Bezradna wdowa odetchnęła, gdy się nareszcie zjawił pod jej dachem człowiek, umiejący odcinać się losowi. Przywiozła z sobą niektóre przyrządy chirurgiczne – dlatego tylko, żeby się do nich przyzwyczaić; nie miała jeszcze prawa posiadać ich w ogóle. I apteczkę, która mogła się rzeczywiście przydać wobec niezliczonych chorób zakaźnych, czyhających dokoła.

Luko był jej serdecznie obojętny w chwili powitania; przestał nim być, gdy cała pasja maltretowanego wybuchła przy pierwszej kolacji wspólnej. Przestał nim być, gdyż zdołał zainteresować Edę. Dopiero on zmusił ją do zastanowienia się nad faktem wojny. Musiała sformułować sobie rozmaite przykre myśli, które od dawna tkwiły w jej przedświadomości, umyślnie zepchnięte w jak najciemniejszy kąt. Rozumiała Lukę doskonale; wyobrażała sobie ów ohydny, zwierzęcy strach żyjącego organizmu, strach, co miesi ciało, mnie je niby brudną szmatkę; czuła się zgoła nieswojo, odgadując przedsenne marzenia Luki – marzenia kończące się na pewno kurczowym uczepieniem się jedynego ludzkiego pojęcia, jedynej pociechy, jedynego ratunku przed obłędem, strachu: śmierci, wytęsknionej, straszliwej śmierci na polu bitwy, śmierci chociażby powolnej – na tej myśli tylko można było spocząć po obiegu – innych możliwości.

Eda rozumiała to; lecz rozumiała ponadto prywatną udrękę Luki, udrękę której, jak się domyślała z – przerażeniem, towarzysze jego nie dzielili. Mianowicie udrękę duszy ludzkiej, szczęśliwie niedostępną przynajmniej zwierzęciu. I, wbrew rezolutnym wysiłkom, wbrew determinacji, by żadnemu uczuciu nie zezwolić na mącenie swego umysłu – Eda poczęła zarażać się tą męką już tylko psychiczną, zarażać się niepowstrzymanie.

Nie sam tylko strach cielesny skłonił pięknego, silnego chłopca do powieszenia się w przeddzień wyjazdu na front. Być może, iż główną nawet przyczyną był bunt zhańbionego człowieczeństwa. Nie; Eda nawet nie umiała myśleć spokojnie o monstrualnym świętokradztwie, popełnionym rozmyślnie na kilku milionach młodych ludzi. Odebrać człowiekowi wszelkie prawa do własnego życia!! Przywłaszczyć go sobie bezkarnie, dzięki przemocy – i wysłać, nie jako niewolnika lecz jako przedmiot o znikomej wartości, by siłami swymi i szerokością swego ciała bronił przenajświętszych ogniotrwałych kas właściciela!!! Wysłać go na katusze, jakich księża przebiegłość przed wiekami nie potrafiła obmyślić dla straszenia ludzi perspektywą piekła. Wysłać go, z zapewnieniem, że gdyby śmiał przypomnieć sobie, iż niegdyś był człowiekiem, postąpi się z nim na miejscu jak z psem wściekłym. Gdyby – będąc mężczyzną – przypomniał sobie jakąś godność ludzką wśród poryków komendy, których sam trzask (nie można powiedzieć: dźwięk) jest obelgą. Lub gdyby sobie przypomniał, będąc bogobojnym, – skasowane Piąte Przykazanie.

Ale – rzecz straszna, równie straszna, jak sama postać wojny – zdaje się, że to zapewnienie było w  w i ę k s z o ś c i  wypadków… zbędne!!! Człowiek, skradziony bezczelnie, zgwałcony na ciele i duszy, nadużywany we wszystkim, czym był – człowiek oderwany od spokojnej pracy i rzucony na dno piekła – nawet nie szalał z wściekłości!!! I z przestrachem bolesnym Eda zdała sobie sprawę z tego zbydlęcenia, jakie Luko stwierdził dopiero po dwu miesiącach katuszy wojennych, znoszonych po zwierzęcemu, bez myśli, bez oporu.

Wtedy zaczęła doznawać wobec kuzyna niespodziewanego uczucia – szacunku. Musiał być jednak wyjątkowo silnym, skoro się zdołał oprzeć endemicznemu6 zbydlęceniu. Skoro musiał myśleć nadal, tam gdzie inni stoczyli się momentalnie na poziom wołów roboczych i rzeźnych świń.

Rozpamiętując przy sposobności z upodobaniem jego nieprzystojny ryk na niewinne okrucieństwo matki i brata, Eda potknęła się o nowy fakt: jak to, więc temu zbydlęceniu nie same tylko ofiary ulegają? Nie sami tylko żołnierze przestają myśleć po ludzku, przestają w ogóle posiadać inteligencję? Czyż to być może, by tu, z dala od frontu, w bezczynności i spokoju, wśród zupełnej swobody, dorosła kobieta dotychczas nie zrozumiała, czym jest wojna?? Lecz tak było w istocie. A Nell nie cierpiała nawet na nagłe zamroczenie umysłu, na paraliż władz psychicznych; nie, olbrzymia większość, prawie że ogół ludności cywilnej myśli lub raczej przestał myśleć dokładnie tak samo..!

Solidarność najściślejsza związała z sobą dwie myślące istoty ludzkie w tym domu. O zakochaniu jednak, chociażby nieświadomym, mowy być nie mogło ani u młodego mężczyzny, dorastającego z dnia na dzień w pożarnym tchnieniu nienawiści do bezimiennych potęg – dorastającego ku nagłej, dobrowolnej śmierci – ani u kobiety o męskim umyśle, w której mózg, żądający kategorycznie kamiennego milczenia uczuć, staczał zawziętą walkę z duszą, rozdrganą gniewem zbyt wielkim, zbyt ciężkim na ludzkie siły.

Bądź co bądź jednak Eda zastanawiała się trochę nad samą osobą Luki – podczas gdy dla niego była tylko parą oczu, których spojrzenie zdradzało pojmujący mózg. Jedyny mózg na świecie, zdolny odpowiedzieć na krzyk jego myśli. Było to cokolwiek więcej, niż zakochanie się. Ale na pomysł, że to przecie kobieta, z którą by można noc spędzić jak z każdą inną – rozśmiałby się co najwyżej z całą swobodą.

Jaki ten chłopak zdrowy – pomyślała Eda drugiego dnia wieczorem, po kilku partiach tennisa z niezmordowanym, sprężystym Luką. I to określenie zachowała na stałe; wydało jej się najtrafniejszym. Tak; Luko był nie tylko inteligentny, nie tylko silny; był przede wszystkim zdrowy. I dlatego żaden nakaz, żadna groźba, żadna nawet tortura nie mogła zatłuc w nim świadomej, nieprzekupnej duszy ludzkiej. Ciało i psyche tego chłopca były tak równomiernie nasycone potęgą życia, że zgnilizna nie miała do niego dostępu w żadnej postaci. Ani jako choroba; ani jako rozwydrzenie zatajonych bestialnych instynktów; ani wreszcie jako ten dziwny letarg, zaślepienie doszczętne, które oboje nazwali zbydlęceniem.

Z wolna Eda poczęła rozumieć przyczyny tego zbydlęcenia. Ostatecznie – kto wie, czyby nie należało dziękować za nie w imieniu skazanego pokolenia, zamiast je z wściekłością denuncjować. Przecie to bezsenny dar, cud natury roztropnej, broniącej swych maltretowanych stworów. Gdyż istotnie – któżby był w stanie udźwignąć ciężar pełnej świadomości o rozpętanym na ziemi piekle – nie popadając w obłęd? Tylko kilkoro najsilniejszych; lecz i ci widzieli tylko małą cząstkę. Dla reszty – a już szczególnie dla męczeńskich baranów, za pomocą których panowie ziemi zabarykadowali własne kasy i szturmują cudze – dla tej cokolwiek licznej reszty świadomość ta nie byłaby możliwą do zniesienia. I oto litościwa natura, korzystając właśnie z ich niedoskonałości, przytępiła im władze percepcyjne silnym narkotykiem oszołomienia, wykrzywiła zwierciadło duszy w taką wypukłość, że obrazy zamazywały się i znikały, nim trafiły w ośrodki nerwowe.

Jakże nieskazitelne musi być zdrowie Luki, jakże czysty i potężny żar jego życia – skoro organizm duszy zdołał odtrącić poniżającą pomoc samej natury, skoro wolał przebywać na jawie całą sadyczną wiwisekcję, niż dać się schloroformować i oszczędzić sobie dziewięciu dziesiątych7 męczarni!

I w tej to myśli leżała właściwa, utajona w nieświadomości pobudka do czynu Edy. I ona była przede wszystkim – zdrową; więc ponad wszystko nienawidziła frustracji, niszczenia wartości. To wspaniały okaz – medytował jej mózg w tajemnicy przed nią samą; to człowiek, któremu ludzkość będzie miała sporo do zawdzięczenia. Człowiek, który jeszcze nie rozpoczął nawet twórczej pracy swego życia – lecz rozpocznie ją prędzej czy później; będzie musiał się do niej zabrać. Szkoda go. Takich ludzi natura produkuje nader skąpą ilość; są bezcenni. Nie zmarnuje się zatem, póki ja temu przeszkodzić mogę.

Wygrzebała tę myśl nad ranem, oświetliła ją z wszystkich stron, i przyłożyła sobie do rozjątrzonego sumienia niby czarodziejskie ziele. Pomogło natychmiast. Wątpliwości, niepewność, rozterka zniknęły jak ręką zdjęte. Tak! Naturalnie, że miałam słuszność. Nacierpi się – trudno; nic to zgoła nie szkodzi, póki nie narusza zdrowia ani sił. A jemu nie naruszy. Zginie może; lecz jeśli nie zginie, to wróci – i rozbudzi myśl człowieczą w tysiącach bezmyślnych baranów. Tysiącom udzieli swej świadomości, swego buntu przeciw bezprawiu; dzięki ludziom takim jak on następne pokolenie podniesie Veto olbrzymie, gdy je spróbują powlec na nową rzeź –

Świtało. Podniosła się rześka, prawie wesoła. Poszła zbudzić Lukę. Na chwilę tylko – na krótką chwilę zdrętwiał i zszarzał po przebudzeniu. Nie żegnała się z nim, chcąc uniknąć wszelkiego ryzyka. Lecz powstrzymał ją u drzwi:

– Edo… Edo, słuchaj – daj mi… daj mi jakiś – talizman. Nie włosy.

– W tej chwili, odparła bez namysłu, z powagą niezachwianą.

U siebie zastanowiła się8. Kto wie, nuż nie zechce zrozumieć podobnych żartów? No, to da mu co innego. Sięgnęła do kosza na papiery i wyciągnęła stamtąd pewien przedmiot. Skróciła go nożyczkami, uważnie, by nie rozstrzępić. Jako kobieta o znacznym wykształceniu a przede wszystkim inteligencji, była mocno przesądną. Przesąd pierwszy poddał jej myśl o tak dziwacznym podarunku.

Luko przyjrzał się z zdumieniem ofiarowanemu uroczyście amuletowi. Co to takiego..??

– Dziecko drogie, nie zdradź się przed jakim Francuzem, że to posiadasz. Zabiłby cię, by zdobyć ten skarb. Oni bowiem uważają to za najsilniejszy talizman pod słońcem. Jest to „corde de pendu”9. Więcej, bo z twego własnego stryczka.

Luko pojął żart. Pojął i rozśmiał się głupiusieńko, aż się nie mógł uspokoić. Nie, doprawdy, nosić w kieszonce od kamizelki fragmencik własnego stryczka!!!

– Do widzenia zatem. Zobaczymy się jeszcze, jak nie w tym, to w następnym – roku.

I zniknęła. Luko natomiast ledwo zdążył na przeklęty swój pociąg.

Rozdział II

Wchodząc do swego pokoju, Eda odkręciła światło z uczuciem wyraźnej satysfakcji. No, nareszcie była znów w domu. U siebie. Teraz już tylko pozostała konieczność umycia rąk, przebrania się w męskie pyjamy, przyrządzenia sobie kolacji z mocną herbatą – na którą się szczerze cieszyła – i zabrania się do nauki. Egzamin doktorski rozpoczynał się za kilka dni; zamiast drżeć w nieznośnym podnieceniu i niepokoju, Eda cieszyła się na ten dzień niewinniej jeszcze, niż na kolację.

Po kolacji jednak nie przystąpiła do książek od razu. Uległszy typowej pokusie: jeszcze ostatniego papierosa, umieściła się zanadto wygodnie w krześle klubowym i zaczęła rozmyślać.

Miała obecnie lat dwadzieścia trzy i niedawno przestała sądzić, że jej nauka wystarczy za całą skalę życia. Przestała tak sądzić nie wskutek własnych przeżyć, lecz dlatego, że widziała coraz więcej przykładów kobiet, u których przekonanie to, równie głębokie, naraz okazywało się pomyłką. Nie będąc wcale skłonną do zarozumiałości, Eda pomyślała natychmiast: jeśli tak jest u nich, więc tak będzie i ze mną. Dlaczego bym miała być wyjątkiem?

Przy tym nie czuła się już zupełnie młodą. Już poznała lęk. Lęk przed frustracją skąpej porcji swego czasu; przed starością niedołężną pod znakiem płonnej skruchy za zmarnowanie szans. Nie można było odmówić jej dobrej woli. Stanowczo nie. Wszystkie jej władze rwały się do pracy, ciężkiej, pochłaniającej, lecz żywej pracy twórczej – lecz wystrzegała się tego głosu, podejrzewając go o kłamstwo. I traciła wszelką pewność w postępowaniu, gdyż kierowała się nie intuicją, lecz logicznymi wywodami.

Na mocy tych wywodów – no, i pewnego zawstydzenia, że jako dojrzała kobieta nie zna jeszcze najważniejszej kobiecej funkcji – nawiązała nie jeden, lecz trzy romanse. Nawiązała je i przeprowadziła konsekwentnie, z zaciśniętymi zębami. Oczywiście, nie z kolegami; wbrew całej swej, niemal religijnej czci dla stosunków płciowych, czci właściwej lekarzom z powołania, ścierpieć nie mogła widoku par, udających się na wspólne wykłady. Wolała przystać na prośby dalszych znajomych. Starała się kierować instynktem przy wyborze – lecz instynkt, onieśmielony, zahukany wobec wszechwładzy umysłu, skurczył się w kąciku i nie odważył się słowa pisnąć, nawet gdy go uroczyście pytano o zdanie. Wobec tego wybór wypadał za każdym razem niekoniecznie zachwycająco. Eda poznała co prawda rozkosz orgazmu, lecz ludzie, których sobie za partnerów obrała, odpowiadali jej tak mało, że nawet ta potężna rozkosz stała się czymś oderwanym, zgoła pozbawionym związku z całym stosunkiem, który był – no, bądźmy szczerzy – nie do wytrzymania.

Natura1 stawia bowiem dla kobiet o substancji tak czystej, jak Eda, wymagania niesłychanie wygórowane. Mężczyzna odpowiedni dla niej musiałby być równie czystym, silnym i zharmonizowanym – czyli musiałby posiadać tę cechę wyjątkową: doskonałe zdrowie; całkowitą normalność. Takich ludzi nie udało jej się spotkać. Każdy z jej kochanków miał swe skazy, nieczyste plamki w swej substancji. Raz ograniczenie – innym razem tchórzostwo – wreszcie raz głęboko schowane, nieświadome okrucieństwo – tym obrzydliwsze, że człowiek sam się do niego przyznać nie śmiał – nawet wobec siebie.

Dziś właśnie zerwała ten ostatni stosunek, pod okrutnym pretekstem, że musi się teraz uczyć z natężeniem, nie znajdzie więc czasu na rozrywki (!).W istocie miała po prostu dość tego wszystkiego, co należy do miłości. Dość nawet rozkoszy samej, skoro trzeba ją było okupywać wstrząsem wstrętu i wstydu po wytrzeźwieniu. Trochę jej było żal porzuconego – robiła sobie wyrzuty, że, lekceważąc kompletnie cały stosunek, nie pomyślała o tym, by go zawczasu przygotować na rozstanie. Ale to drobnostka; będzie mu trochę smutno przez parę dni, potem przejdzie do porządku i do ważniejszych rzeczy. Wreszcie litość wykluczała u niej sympatię; postawa porzuconego nagle kochanka wzbudziła w niej to obmierzłe pół-uczucie; od tej chwili resztki przyjaźni zetliły się w jej sercu.

Już nie nawiąże podobnego stosunku po raz czwarty. Wstydzić się teraz nie ma czego; zna wszelkie arkana miłości, nawet najmniej apetyczne, poznała trzy typy mężczyzny – to wystarczy, by się na kobietę wylegitymować – choćby przed własnym sumieniem. Ale…

Ale czy życie w zupełnej abstynencji nie będzie cokolwiek – niebezpieczne..?

Mniejsza o pustkę takiej egzystencji. Tę nauka wypełni bez trudu. Niebezpieczeństwo polega na czym innym. Sądząc bowiem z biologicznych spostrzeżeń, jakie sobie wyrobić zdążyła, rozkosz właśnie jest tym eliksirem życia, do którego bajki tak częste robią aluzje. W niej władze ludzkie mają źródło żywotności; ona odnawia inteligencję, ona – i tylko ona – daje twórczemu pracownikowi tę łaskę cudowną a niezbędną absolutnie, którą dawniej nazywano natchnieniem. Bez niej dusza i ciało wyczerpują się szybko, schną, kostnieją, – martwieją. Blednąc lekko, wyobraziła sobie najdokładniej, jak by to u niej wyglądało.

Przede wszystkim – straciłaby ochotę do życia, a więc do pracy. Razem z nią – siły niewyczerpane. Nie mogłaby już bez troski pomyśleć o czwartej rano: skończę najprędzej za godzinę – no, w takim razie nie warto iść spać. Zaraz po tej robocie weźmiemy się do czegoś innego. Nie. Musiałaby bardzo uważać, żeby skończyć pracę przed trzecią – gdyż po nieprzespanej nocy nie byłaby zdolną do żadnego wysiłku. Zmizerniałaby; straciłaby przejrzystą swą piękność, tę nieskażoną czystość zdrowych tkanek, tak rzadką na świecie w ogóle. Praca ukochana, pozbawiona natchnienia, stałaby się trupem – robotą, niechętnie odwalaną, z tęsknym spozieraniem na zegarek. Jak w biurze. – Nie, mniejsza o siły, mniejsza o piękność, ale nie  t o!!!  Na miłość boską, tylko nie robota!

A więc – trzeba będzie jednak podtrzymać ten tryb życia z rendez-vous2 po południu, z listami i biletami, z – no tak, ze scenami zazdrości. Żaden z jej trzech partnerów nie wierzył, aby tym rywalem, którego istnienie wyczuwał z każdego jej spojrzenia, słów, ruchu, – miała być nauka. Każdy zadręczał ją udręką własną. Jeden ośmielił się nawet – śledzić ją przez agentów najemnych, niby cudzołożną żonę!!

Wszystko jedno. Trzeba będzie wytrwać.

Tylko – o wielki, miłosierny (podobno) Boże – dlaczego wyznaczyłeś tak straszliwie wysoką cenę za te sekundy rozkoszy? Dlaczego miłość jest tak obrzydliwa, tak śmiesznie ogłupiająca, tak błaha sama w sobie, i tak rozpaczliwie –  n u d n a?

Ileż godzin nie straciłam na tę miłość! Ileż godzin nie poszło na marne wśród idiotycznych, banalnych czułości – i obrzydliwych napaści? Małżeństwo ma tę jedną dobrą stronę, że poskramia zarozumiałość miłości. Żelazną łapą przydziela jej miejsce właściwe: w kącie, ciemnym w dodatku. Już nie śmie zabierać ludziom czasu drogiego, panoszyć się w biały dzień w całej swej ważnej głupocie i ordynarności; powszednieje, pokornieje, i zadawala się skromnie tym, do czego istotnie ma prawo: kilku minutami rozkoszy w ciemności i milczeniu, po pracy, przed snem. Ale znowu – sąsiedztwo rozkoszy z nocnikiem….

Eda aż wydała jęk.

A potem posłyszała wyraźny, surowy głos zegara na Kreuz-Kirche3. Tylko protestanckie, a specjalnie zwinglistyczne4 kościoły mają zegary o tak rozpaczliwie ograniczonych duszach. Za to można im wierzyć. A to ważniejsze od wszelakiej sędziwej mądrości u zegara.

Równo trzy razy po cztery. Jezu! Godzinę, pełnych sześćdziesiąt minut zmarnowała na puste młócenie odwiecznej sieczki! Teraz, gdy jej już niczyje pragnienia, tęsknoty, zazdrości czy podejrzenia do tego nie zmuszały! Odkręcając lampkę nad biurkiem i układając przybory w pedantycznie prostokątny porządek, Eda przyrzekła srogiemu sumieniu, że się tej nocy spać nie położy. Sumienie, udobruchane przyjętą pokutą, mruknęło coś jeszcze pod nosem, za czym umilkło. Ołówek, zacięty w geometrycznie dokładną sześcienną piramidę, mknął bezszelestnie po bloczku na notatki.

– – – – –

Zaledwie pięć dni później Eda doszła do niespodziewanego wniosku że ostatecznie miłość  n i e  musi być nudną. A było to tak:

Zdawszy część doktoratu postanowiła przyznać sobie nagrodę. Poszła zatem osobiście na Bahnhofstrasse, i przystając przed każdym ciekawszym sklepem, kupiła dziesięć róż, trzy tomy Tauchnitza5 (Chesterton6, Wells7 i… Edgar Wallace8) tudzież pół funta troskliwie wybranych czekoladek. Dodawszy do tego łupu parę trzewików i dwie pończoch, powróciła do domu, rozkosznym, flâneur9 spacerkiem. Umieszczenie róż w wazonach i wciągnięcie trzewików zajęło bardzo dużo czasu; należało bowiem odłożyć jak najdalej kulminacyjny punkt tego rajskiego dnia, zaostrzyć niecierpliwość niby brzytwę – nim się nareszcie zasiądzie w głębokim fotelu klubowym i rozchyli uroczyście nietknięte karty Tauchnitza. Nie zapominając przytem, rozumie się, o uzupełnieniu rozkoszy intelektualnej – czekoladkach. Tylko kogo wziąć najpierw? Oto straszne zagadnienie. Problemat groźny, gotów uniemożliwić cały raj. Kogo? Wellsa, Wallace’a czy Chestertona…?

Po długich rozważaniach rozwiązano wszakże niebezpieczną zagadkę. Trzy róże zostały wyjęte z wazonu, otarte i położone na krawędzi kuchennego stołu. Na podstawie pokrewieństwa czerwona symbolizowała Wellsa, biała Chestertona a żółta (mogłaby być równie dobrze inną – w tym ostatnim wypadku) Wallace’a. Odwróciwszy głowę, Eda ciągnęła losy. Stwierdziła, że trzyma w ręce białą. Swoją drogą – zdaje się, że nie zdążyła zapomnieć całkowicie, że biała właśnie leży po stronie prawej. No i przypadkowo od prawej przystąpiła. Sumienie natychmiast podniosło wielki krzyk. Ale tym razem – aż oniemiało z oburzenia – dostało po nosie, i kazano mu siedzieć cicho.

The Return of Don Quichotte10. – Lecz nim się zacznie czytać, trzeba rozciąć kilka kartek. W takie dni – na te właśnie chwile czyhają szczególnie złośliwe czarty. Naraz nóż zatrzymał się między kartkami; oczy Edy utkwiły w rysunku tapety. Pomyślała bowiem: za dziesięć lat czekoladki wydadzą ci się gorzkie, a słowa Chestertona nielitosnym szyderstwem, godzącym w twe przewinienia. Świat cały się zmieni, daremnie będziesz w nim szukać umarłej radości; nic cię nigdy nie pocieszy, ani na chwilę nie zdołasz zapomnieć, żeś zmarnowała swe życie. Jeśli jeszcze wtedy będziesz – sama.

Na to trzeba było tylko czterech sekund. Potem Eda wzruszyła ramionami: dobrze, dobrze, ale daj no mi na razie spokój. Wyjdę za mąż, tylko muszę zjeść przedtem czekoladki i skończyć ten tom Tauchnitza.

Lecz tych parę sekund wystarczało biesom, by skazić świetlny turkus nieba małymi, brzydkimi plamkami chmurek. Chmurek niepokojących, bo bardzo odległych i niewyraźnych. Dzień uciech nie był zepsuty, ale z lekka przyrdzewiały. Szukając z powrotem strony początkowej, Eda nie mogła stłumić niemiłej myśli: jakie to szczęście kruche, jakie mdłe! Więc nawet tak niewinne, tak rzadkie przyjemności są nadtrute lękiem?

Zaczęła czytać i wnet zapomniała o wszystkim. Nie na długo wszakże. Zaledwie dobiegła do końca pierwszego rozdziału, gdy się rozległ niespodziewany dzwonek. Eda nie znosiła dzwonka o tej porze. Zwiastował bowiem tylko nieprzyjemne wizyty albo przykre wiadomości. Znajomi lub przyjaciele wiedzieli kiedy mają przychodzić. Musiał to być ktoś obcy albo telegram.

Tymczasem przed nią leżał otwarty tom Chestertona. – Nie; niech się ta osobistość pofatyguje raz jeszcze. Nic jej to nie zaszkodzi.

Ale dzwonek nie dał za wygraną. Wrzasnął raz jeszcze, tak żałośnie tym razem, z tak wyczuwalnym drżeniem niepokoju, że Eda musiała się zlitować. Z głębokim westchnieniem odłożyła Chestertona i podeszła do drzwi…

Zdziwiona ujrzała przed sobą dorodną postać wysokiego bruneta o bardzo poczciwej twarzy, uśmiechniętej niewinnie. A ludzie, oderwani przemocą od tomu Tauchnitza, mają szczególną awersje do niewinnych uśmiechów.

– Was wünschen Sie, mein Herr?11

– Dzień dobry Edo – Pani – t…to ja. – I uśmiechnął się jeszcze niewinniej. Eda zmarszczyła brwi. Teraz była po prostu zła.

– Daruje Pan, ale stanowczo nie mogę sobie uprzytomnić…

Niewinny uśmiech przygasł, zastąpiony wyrazem niepokoju – jeśli nie przerażenia.

– Tw… Pani kuzyn. Charles Karsen. – I spuścił smutnie oczy.

Szkoda. Bo byłby ujrzał, jak spojrzenie Edy prześliznęło się z wzrastającą szybkością po szerokiej gamie uczuć – aż rozbłysło radością. Jakże to miło stanąć nagle przed człowiekiem, o którym się zapomniało doszczętnie, a który jest przecie – godnym przyjaźni! I jakże miło spotkać go w najodpowiedniejszy dzień roku, gdy się jest wyjątkowo całkowicie wolną, gdy się ma czekoladki na stoliku – a na sobie niezwykle piękne nowe trzewiki!

Chwilę później Luko, gruntownie wypogodzony, siedział na obszernej otomanie12 w pokoju, powstałym przez skrzyżowanie smoking-room13 i saloniku. Siedział i milczał z murzyńskim uśmiechem, gdyż miał zbyt wiele do powiedzenia.

– Skądżeś ty się w Zürichu wziął, chłopcze?

– Wiesz, Edo – lepiej nie zaczynajmy od tego pytania. Zanadto gigantyczne. Zawiera w sobie wszystkie inne, wszystko, co ci mam do powiedzenia – a więc wszystko, co wiem.

– Dobrze. Zaczniemy egzamin od innego przedmiotu; lecz przedtem należy ci się szklanka herbaty… A może ty herbaty nie uznajesz…?

– Zmiłuj się, kobieto!! W Szwajcarii, nie uznawać herbaty? W tym kraju mlekiem napęczniałym, pływającym na mleku? Gdzie człowiek niemowlęcieje od ciągłego widoku, zapachu, dźwięku mleka? Byłbym przybiegł do ciebie prosto od dworca chociażby tylko dla tego, że ty jedna, na pewno mlekiem mnie raczyć nie będziesz.

Lecz w rzeczywistości miał wiele innych powodów. Nie byłby ich zapewne wyjawił, lecz Eda, przeszedłszy właśnie przez tyle egzaminów, umiała układać i stawiać pytania. Luko opowiedział stopniowo całą zewnętrzną i wewnętrzną historię swej osoby w przeciągu tych pięciu lat rozłąki.

Charakter tego opowiadania był cokolwiek dziwny. Znać było, że Luko równocześnie pragnie mówić i ociąga się. Zacinał się co krok; wahał się i wykręcał, by wreszcie nagle wybuchnąć i wypowiedzieć rzecz, którą by wolał – a może i powinien – zataić.

– Twój talizman jest nadzwyczaj skuteczny, zaczął trochę niepewnie – ale zły. Zły do szpiku kości, jak zapewne przystało na corde de pendu… Mogło mi się doprawdy wydawać, że jestem czarami zabezpieczony od wszelkiego złego – lecz tylko na ciele. Bo poza tym niczego mi los nie oszczędził. Musiałem być bezpiecznym świadkiem okropności, o jakich i się wtedy, gdym się chciał wieszać, jeszcze nie śniło –

Całe dwa ostatnie lata przetrwał na froncie, aż do samego końca wojny światowej. Przetrwał je bez zadraśnięcia. I ani na godzinę nie dał się zachloroformować. Będąc całkowicie przytomnym i świadomym, musiał rzecz jasna wyhodować w sercu nienawiść, zdolną rozniecać ekstazy. Tą nienawiścią oddychał w rowach strzeleckich, wśród trupów, rannych i chorych – w zatęchłych kryjówkach i na rozległych polach, gdzie od bezmiaru zgnilizny samo powietrze stawało się gęstą gnojówką. Żywił się tą nienawiścią w dni wściekłego głodu. I z niej, tylko z niej, czerpał niespożytą swą odwagę – zdolność wytrwania. Zamiast wzrastać, pokusa śmierci słabła z miesiąca na miesiąc. Że samo ciało o nią krzyczało chwilami, to mu nawet sprawiało pewną, już zgoła piekielną, satysfakcję. Doszedł do tego stanu, w którym się podobno pogrążają niektóre wyjątkowo silne organizmy podczas najostrzejszych tortur: nerwy przestały oponować, i zamiast się kurczyć jak przedtem, prężą się, rwą się ku cierpieniu, pragną bólu jeszcze i jeszcze straszliwszego. W rzadkich chwilach ulgi grzebał w przebogatej skarbnicy swych doświadczeń, wrażeń, wspomnień. Każda potworność, raz jeden ujrzana przelotnie, odbiła mu się na siatkówce raz na zawsze, z dokładnością dobrej fotografii. Tak samo odbijały się na gładkiej powierzchni jego pamięci – wszystkie fakty z piekła. Podczas takich rewii serce mu wzbierało krwawą nadzieją: wszyscyśmy to samo widzieli. Niech no nas nareszcie rozkują z kajdan – nas kilku, którzyśmy zostali w postaci jeszcze  l u d z k i e j  – niech no nam pozwolą wrócić w życie. Niewielu nas już jest – lecz wystarczymy, by zmienić gruntownie oblicze rozmaitych instytucji, oblicze państw, oblicze ziemi…

I śmiał się ze szrapneli14, z bomb lotniczych, z drutu kolczastego, z gazów15. Lazł w sam ogień, a cała jego istota skupiała się w jeden punkt, w jedno maniakalne pragnienie: wytrwać. Przebrnąć przez piekło, pokonać tortury, zmęczyć nadziemskich katów, wyjść cało – nie darować ludzkim szatanom tego życia, które skradły, które chcą zmarnować. Żyć, by móc później zatopić spragnione kły w ich gardzieli.

No i dożył dnia, gdy krew prawie nagle przestała się lać ryczącymi potokami. Nie wracał do domu ani na jeden dzień; został w stolicy, by rzucić się na właściwego wroga na pierwszy znak. Był pewien, jak mnich średniowieczny pewien jest pośmiertnego istnienia – że świat katowany czekał na tę chwilę razem z nim, że skorzysta natychmiast z powrotu mężczyzn, by się zerwać olbrzymim pożarem. Przecie w ciągu tych czterech lat  m u s i a ł  przejrzeć i zrozumieć.

Nie próbował teraz opisywać uczuć, jakich doznał, przekonawszy się, że ludzkość  n i e  przejrzała. Że nie miała najmniejszej ochoty rezygnować z jałmużny spokoju, jaką jej łaskawie rzucić raczono.

Sam nie mógł niczego dokonać. Naprzód chciał przekraść się do Rosji i tam pomagać, gdzie ludzie dowiedli swego człowieczeństwa; po namyśle jednak zaniechał tego planu. Prawdopodobnie nie dostałby się tam nigdy – bez pomocy ani nawet znajomości. A gdyby nawet, to mógł na pewno liczyć, że zostanie rozstrzelany jako szpieg parę wiorst za granicą. Wreszcie Rosja bohaterska walczyła i pracowała, ginąc równocześnie z głodu; nie należało pchać się tam, gdzie by bądź co bądź musiał pochłaniać pewną rację ledwo zdobywanej żywności. Wolał zatem udać się do Berlina, który również zasłużył w owych dniach na cześć wszystkich przyszłych pokoleń. Wiadomości z zagranicy pocieszyły go cokolwiek; niektóre miasta, niektóre prowincje jednak zrozumiały. I gotowe były poświęcić ocalone przez cztery lata życie, byle zgnieść nietykalnych zbrodniarzy i zażądać dla ludzkości – ludzkich praw. Tymczasem naród Francuski, wynędzniały i zdziesiątkowany, świątecznie obchodził zwycięstwo – okrzykami witał „swych” generałów, i cierpliwie znosił – ba, brał udział – w zupełnie poważnych rozważaniach, który to  n a r ó d  (!!!) ponosił całą winę za wybuch wojny. I z tą sam powagą przyjął decyzję, że niemiecki.

Luko przedostał się wśród tysiącznych trudności do Berlina. Tu pracownicy Rewolucji przyjęli go prawie od razu – nie można było odtrącać nikogo, kto ofiarował swe siły. A Luko przydał się rzeczywiście. Odkryto w nim – i on sam w sobie odkrył – niezwykłą zdolność przekonywania i rozpalania masy. Pracował to jako redaktor, to jako agitator, to wreszcie spełniał przeróżne funkcje wojskowe podczas walk ulicznych. Żywotność jego zdwoiła się pod wpływem podziwu, jaki nareszcie mógł odczuwać wobec swych bliźnich. Ci robotnicy i żołnierze byli bohaterami; co daleko ważniejsze, masa z nich złożona była bohaterską. Człowiek  j e s t  człowiekiem, gdy walczy z własnego postanowienia, gdy walczy o własne prawa. Lecz niestety bohaterstwo nawet nie zawsze wystarcza. Jeden bohater starczy na dziesięciu manekinów umundurowanych; lecz nie starczy na stu.

Krótkie dwa tygodnie styczniowego powstania16 Luko określał jako najpiękniejsze w swym życiu. I dodał przy tej okazji pół zdania, które zdradzało wiele: „Przynajmniej w dotychczasowym moim życiu – ale…” – Raz jeden tylko znalazł się osobiście w poważniejszym niebezpieczeństwie: gdy go żołnierze Noskego17 pojmali podczas zażartej bitwy o pewną drukarnię. Stracił bezcenne cztery dni, siedząc uwięziony w garażu wraz z trzema towarzyszami i dwiema towarzyszkami. Piątego dnia mieli zostać „rozstrzelani podczas ucieczki”. Był to sposób przyjęty przez wojsko, gdy chciano pozbyć się balastu więźniów. Tych tak czy owak czekało rozstrzelanie; gdy więc nie starczyło czasu na ceremonie, otwierano szeroko drzwi z oświadczeniem: jesteście wolni. Więźniowie rzucali się ku wolności domniemanej i padali, trafieni salwą w plecy. Niestety tajemnica nie dała się długo zachować; powstańcy dowiedzieli się o praktycznym zwyczaju i przestali dobrowolnie rzucać się ku pułapce. Wtedy albo wypychano ich na dwór – na „ucieczkę” – przemocą, albo też nie otwierano drzwi, lecz nieznacznie ułatwiano drogę przez okna łub przez nadwerężoną ścianę. Na tych sześcioro wypróbowano sposób ostatni; gdy nie zareagowali i siedzieli nadal grzecznie, mimo że straż spod luk zniknęła, wówczas dopiero otworzono im drzwi. Czas naglił widocznie bardzo; powstańcy zbliżali się. Towarzystwo Luka zebrało się w kącie i oświadczyło, że chce zostać rozstrzelane tu, a nie na dworze. Wszczęła się kłótnia; nie wiadomo dlaczego, trzej żołnierze, którzy weszli, nie wprowadzili do niej najprostszego argumentu – nie strzelali. Tymczasem sytuacja stała się groźną, zapomniano na chwilę o opornych uciekinierach… a gdy żołnierze wrócili pędem, by wyrównać zapomniany szczegół, zastali tylną ścianę wywaloną i garaż zajęty.

Lecz tego samego dnia Liebknecht18 i Róża Luksemburg19 zostali zamordowani. Powstanie styczniowe padło nieodwołalnie.

Przez rok Luko przekradał się od miasta do miasta, wiedziony nieomylnym instynktem tam, gdzie lud czaił się do skoku. Po kilku miesiącach okrucieństw i porażek pojął, że Europa jeszcze do człowieczeństwa nie dorosła. Wszędzie było na jednego człowieka – sto tresowanych, ostrych psów. Należało więc pracować inaczej: nie porywać się do walki przedwczesnej, lecz budzić człowieka w psie łańcuchowym. Wrócił do kraju; przyłączył się do tajnych organizacji; i w doszczętnie otumanionym mieście wytężał siły i zdolności jako pedagog. Był bardzo ostrożny – jak teraz zaznaczał z naciskiem – lecz nawet najchytrzejszy lis wpadnie raz kiedyś w paszcze psów. Osadzono go do więzienia, tym razem „prawdziwego”, które było – no, trochę tylko gorsze od owego garażu, poczekalni śmierci. Bo tam nie starczyło czasu na znęcanie się osobiste nad więźniami. Tu natomiast należało do programu. – Zasądzono go w braku poważnych dowodów tylko na pół roku. Przesiedział i pracował dalej, lecz z sercem coraz cięższym.

Nie poznawał w narodzie własnym tej samej ludzkości, która w Berlinie, w całych Niemczech, ginęła za sprawę człowieka – bez przekleństwa nawet – z radością wiary w konieczne zwycięstwo. Tu natomiast – sprzedano by całą rewolucję za podwyżkę głodowych płac o trzy dziesiąte procenta20. Tu nie jeden na stu, lecz jeden na kilka tysięcy miał żywą, ludzką duszę. Czasem Luko powątpiewał czy w ogóle  b y ł o  co budzić w tych ludziach, nieznających innych bogów prócz jutrzejszego obiadu. I tylko jutrzejszego. – Praca wśród nich wydawała mu się coraz bardziej – stratą czasu. Na domiar złego – w samej organizacji zaczęły powstawać tarcia. Luko przerażony dostrzegł osobistości mocno podejrzane wśród tych, których zlecenia spełniał dotąd z karnością żołnierską. I tu ludzie odpowiedzialni, ludzie, którym powierzono sprawę, dbali o nią mniej niż o korzyść własną. Można było zatem, nie chcąc narażać organizacji na rozbicie przez denuncjację – przenieść się do innego oddziału. Lecz Luko nauczył się podejrzliwości; wnet doszedł do przekonania, że wśród rewolucjonistów jest co prawda znacznie więcej ludzi uczciwych niż w innych stronnictwach, lecz i tak stanowią tylko – mniejszość. I na tym nawet nie kończyło się jego strapienie; oto doszedł do wyników myślowych, które kwestionowały niektóre podstawowe postulaty socjalizmu. Nie mógł się nawrócić na materializm; uważał ten kierunek myśli za przestarzały, miniony. Cóż zatem począć? Rewolucjonista może występować skutecznie tylko jako członek organizacji – nie ma celu iść samopas. Więc chcąc pracować dalej, musiałby uczyć, nakazywać i sam spełniać rzeczy, których po części nie uznawał.

Taką była obecna jego sytuacja. Doszedłszy do tego punktu w swym opowiadaniu, zamilkł po prostu. Nie miał nic więcej do wyznania. Eda zamyśliła się głęboko.

– W takim razie po cóż przyjechałeś do Zürichu? Szwajcaria przestała dawno być centrum rewolucyjnej myśli…

Na twarzy Luka zaznaczył się uśmiech – przemocą zatajony, łyskliwy, zdradziecki. Wahał się z odpowiedzią. Odezwał się wreszcie niepewnie:

– Po co…? Widzisz, Edo – trzeba mi było przede wszystkim – zmiany środowiska. Poza tym – uniwersytet tutejszy jest wciąż jeszcze metropolią młodzieży z rozmaitych krajów – młodzieży przeważnie rewolucyjnej, choć w znaczeniu nie-ścisłym. Gdyż ta inna młodzież, która nie jest młodzieżą, woli odwalić w kraju nudne egzaminy, potrzebne dla uzyskania tłustej posadki –

Ale w gruncie rzeczy sam dokładnie nie wiem, dlaczego tu przyjechałem zamiast np. do Londynu. Nie byłem filozoficznie usposobiony w chwili postanowienia. Zważ Edo – byłem blisko rozpaczy, tej prawdziwej rozpaczy, wiesz, co to nie żarty – przecie sama podstawa mojej egzystencji zachwiała się. Grunt, na którym zbudowałem sobie dom, na którym miałem swoje pole, na którym oparłem całą treść swego życia. W takim położeniu człowiek nie zastanawia się nad swym postępowaniem.

Druga połowa odpowiedzi – w połączeniu z dziwnym uśmieszkiem – wystarczały jak najzupełniej. Eda zrozumiała nareszcie to, co by inna kobieta była pojęła już na progu swego mieszkania, otwierając gościowi drzwi. Pojąwszy nagle, Eda rozdwoiła się równocześnie na dwie bardzo odrębne istoty. Jedna z nich była umysłowo wytrenowanym człowiekiem dwudziestego21 stulecia, u którego rozwój mózgu przyćmił potęgę płci; druga była po prostu kobietą.

Pierwsza powiedziała: Stracił wiarę. Zmęczył się. A ma zaledwie dwadzieścia trzy lata. I natychmiast przybiegł do mnie, żebym go pocieszyła, wzmocniła, żebym go obroniła przed rozpaczą – jak mały pędrak do matki. To bardzo źle. Dowód słabości. Co więcej, gotów przyzwyczaić się do mnie, tak że już w ogóle nie zechce wrócić do walki. Zgnuśnieje i zmarnuje się pod przekleństwem miłości.

A druga powiedziała tylko: Nareszcie. Czyż jednak nie szkoda tych straconych pięciu lat?

I słysząc ten głos drugi, może wyraźniejszy od pierwszego, Eda zaczerwieniła się gwałtownie. Lecz był to rumieniec oburzenia, nie wstydu. Luko wszakże, śledząc każde jej drgnienie, widział tylko rumieniec jako efekt swych dość jasnych słów – i, rzecz oczywista, przypisał go miłemu zakłopotaniu. Serce wezbrało mu radością.

– Luki, czy ty rozumiesz że jesteś – dezerterem?

Luko uśmiechnął się tylko. Po tamtym rumieńcu wszelkie słowa były nieszkodliwe.