Americana. To, co najlepsze w USA ebook i audiobook

Ro­dzi­com

WSTĘP

Ame­ry­kań­ski pat­chwork

Mapa Sta­nów Zjed­no­czo­nych przy­po­mina pat­chwor­kową na­rzutę. Na Wschod­nim Wy­brzeżu tro­chę po­marsz­czoną, jak na kra­wę­dzi po­śpiesz­nie po­ście­lo­nego łóżka, a da­lej już wy­gła­dzoną, z ła­tami rów­nymi jak od li­nijki. Pięć­dzie­siąt sta­nów Ame­ryki. Gdy pa­trzę na tę barwną ukła­dankę roz­piętą mię­dzy oce­anami, za­wsze mnie za­dzi­wia, że ten kraj jest w ogóle moż­liwy.

Jak za­pa­no­wać nad tak ogrom­nym te­ry­to­rium? Czy da się upil­no­wać jego gra­nice i we­wnętrzny po­rzą­dek? Kto jest w sta­nie okieł­znać trzy­sta trzy­dzie­ści trzy mi­liony miesz­kań­ców, któ­rzy przy­byli tu ze wszyst­kich stron świata? Co poza pasz­por­tem mają ze sobą wspól­nego no­wo­jor­czyk, ran­czer z Tek­sasu i sur­fer z Ka­li­for­nii? To od­ważne i wy­ma­ga­jące po­łą­cze­nie. Różne wzory, fak­tury i ko­lory Ame­ryki gryzą się jed­nak tylko po­zor­nie. Z szer­szej per­spek­tywy two­rzą za­ska­ku­jąco har­mo­nijną ca­łość. Jest w niej coś prze­kor­nego, kon­tra­stu­ją­cego, ale też przy­tul­nego. Chce się to mieć. Chce się tu być.

Nie da się za­prze­czyć kul­tu­ro­wej atrak­cyj­no­ści Ame­ryki. Kusi każ­dego, kto tak jak ja uro­dził się w bu­rych cza­sach PRL-u. Wy­cho­wana na fil­mach drogi i książ­kach przy­go­do­wych, długo ma­rzy­łam o wy­jeź­dzie do Sta­nów. Ale jako po­dróż­ni­cza per­fek­cjo­nistka nie mo­głam się po­go­dzić z tym, że przy­jadę tu tylko na kilka kosz­mar­nie dro­gich ty­go­dni i zo­ba­czę le­d­wie mały wy­ci­nek kraju, po czym będę mu­siała wró­cić z po­czu­ciem nie­do­sytu. La­tami od­kła­da­łam Ame­rykę na póź­niej, aż pew­nego dnia po­ja­wiła się moż­li­wość, bym tu za­miesz­kała. Czy można so­bie wy­obra­zić lep­szą oka­zję do po­zna­nia tego wiel­kiego, fa­scy­nu­ją­cego kraju? Po czte­rech la­tach tu­taj na do­bre po­rzu­ci­łam wiarę w to, że Stany da się grun­tow­nie zwie­dzić. Nie da się ich też rze­tel­nie opi­sać. Są na to zbyt duże, zbyt róż­no­rodne i zbyt trudne do pod­su­mo­wa­nia.

Ta książka nie sta­nowi kom­pen­dium wie­dzy o USA. Choć od­wie­dzi­łam kil­ka­dzie­siąt sta­nów, to żad­nego nie po­zna­łam wy­star­cza­jąco do­kład­nie – w każ­dym ra­zie we­dług mo­ich wła­snych wy­śru­bo­wa­nych wy­ma­gań. Zresztą im je­stem star­sza, tym co­raz mniej in­te­re­suje mnie dro­bia­zgowy har­mo­no­gram zwie­dza­nia i ran­kingi atrak­cji uło­żone w po­rządku geo­gra­ficz­nym. Pró­bu­jąc uwiecz­niać po­dróże, po­rzu­ci­łam też próby ka­ta­lo­go­wa­nia ich przez pro­wa­dze­nie dzien­ni­ków czy zbie­ra­nie pa­mią­tek – szybko prze­sta­łam na­dą­żać z za­pi­skami i eks­po­no­wa­niem eg­zo­tycz­nych za­ku­pów w miesz­ka­niu.

Nie­któ­rzy przy­wożą ze świata prze­pisy ku­li­narne, przy­prawy i eg­zo­tyczne pro­dukty, a po­tem usi­łują od­two­rzyć w kuchni kli­mat wa­ka­cji. Nie­stety, mnie go­to­wa­nie ni­gdy szcze­gól­nie nie po­cią­gało, a moje ku­li­narne eks­pe­ry­menty prze­waż­nie koń­czą się po­rażką. Nikt z do­mow­ni­ków i go­ści nie re­flek­to­wał na przy­wie­zione przeze mnie mdłe słod­ko­ści z Tur­cji czy nor­we­ską kieł­basę z re­ni­fera. Ob­cho­dzi­li­śmy je sze­ro­kim łu­kiem tak długo, aż zwie­trzały i skru­szały. Kiedy w su­szo­nym ore­gano z Gre­cji za­lę­gły się mole, po­sta­no­wi­łam po­prze­stać na przy­wo­że­niu wina.

In­nym spo­so­bem na ko­lek­cję wspo­mnień jest gro­ma­dze­nie do­świad­czeń. Mo­gła­bym od­by­wać rajdy po lo­kal­nych atrak­cjach, szu­kać eks­tre­mal­nych prze­żyć, cho­dzić na warsz­taty rę­ko­dzieła, ale nie chcia­łam zmie­niać po­dróży w ko­lejny pro­jekt.

Zde­cy­do­wa­łam, że w dro­dze będę szu­kać przede wszyst­kim na­stro­jów. Wy­ra­zi­stych, cha­rak­te­ry­stycz­nych i trud­nych do pod­ro­bie­nia. Pod­glą­dam, jak miesz­kają lu­dzie, czym się zaj­mują, co no­szą i je­dzą. Słu­cham dźwię­ków lo­kal­nej mu­zyki, zbie­ram miej­scowe przy­sło­wia, miej­skie le­gendy i mor­skie opo­wie­ści. Szpe­ram w skle­pach, a cza­sem w śmie­ciach. Szu­kam tego, co cie­kawe, piękne i warte za­bra­nia do domu. Mię­dzy in­nymi na tym po­lega we­dług mnie sens prze­mie­rza­nia świata.

Od­kąd za­miesz­ka­łam w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i za­czę­łam po nich po­dró­żo­wać, two­rzę zbiór mo­ich ulu­bio­nych miejsc, rze­czy, zja­wisk i ele­men­tów co­dzien­no­ści w tym kraju. Część z nich, jak przy­drożne di­nery i road tripy, dzięki fil­mom, książ­kom i pio­sen­kom na stałe we­szła do ka­nonu po­pkul­tury i zbio­ro­wego wy­obra­że­nia o ży­ciu w USA. Inne są bar­dziej nie­oczy­wi­ste i mniej znane – a przy­naj­mniej chcia­ła­bym w to wie­rzyć. To oczy­wi­ście złu­dze­nie – trudno o ory­gi­nal­ność w przy­padku pań­stwa, po któ­rym się kręcą setki mi­lio­nów miesz­kań­ców i tu­ry­stów. Ame­ryka równa się ma­so­wość, co jed­nych uwo­dzi, a dru­gich od­py­cha. Ja po pro­stu biorę so­bie z niej to, co mi się po­doba. Pro­wa­dzę oso­bi­sty re­jestr uro­ków, cie­ka­wo­stek i oso­bli­wo­ści, które zbie­ram jak łatki do pat­chworku. Może coś kie­dyś z nich uszyję. Na po­czą­tek – tę opo­wieść.

ROZ­DZIAŁ 1

Co ma ana­nas do Ame­ryki

Mój pat­chwork za­cznę z roz­ma­chem, od eks­klu­zyw­nej „łatki” – je­dwab­nej apaszki od Guc­ciego. To jedna z mo­ich ulu­bio­nych ame­ry­kań­skich pa­mią­tek i ni­kogo nie po­winno dzi­wić, co ma wło­ski dom mody do Sta­nów. Ame­ry­ka­nie uwiel­biają Ita­lię – to ich ulu­biony eu­ro­pej­ski kraj i cel po­dróży. Prze­pa­dają za pizzą, spa­ghetti i cap­puc­cino, a Ame­ry­kanki za dźwię­kiem słów „Prada”, „Gucci” i „Do­lce”. In­flu­en­ce­rzy za­le­wają me­dia spo­łecz­no­ściowe zdję­ciami z Po­si­tano, Rzymu i Ne­apolu. Osiem­na­ście mi­lio­nów Ame­ry­ka­nów wło­skiego po­cho­dze­nia miesz­ka­ją­cych w USA czyn­nie po­maga pie­lę­gno­wać tę mi­łość. Włosi sil­nie wpły­nęli na ame­ry­kań­ską kul­turę i kuch­nię. Ale nie dla­tego ku­pi­łam apaszkę wy­pa­trzoną na au­kcji in­ter­ne­to­wej.

Przy­cią­gnął mnie jej wzór – mo­zaika zło­żona ze scen z od­kry­wa­nia Ame­ryk. Na du­żym pro­sto­ką­cie ma­te­riału zmie­ściły się barwne po­sta­cie i mo­tywy z epoki wiel­kich od­kryć geo­gra­ficz­nych. Przez śro­dek płyną ża­glowce. Obok róża wia­trów, mor­skie stwory, li­nie wy­ty­cza­jące trasę rejsu. Wo­kół syl­wetki lu­dzi – Iza­bela I Ka­sty­lij­ska, Krzysz­tof Ko­lumb, in­diań­scy władcy – wszy­scy ko­lo­rowi i strojni, jak na kar­tach bo­gato ilu­stro­wa­nej ba­śni. Kiedy prze­su­wam je­dwab w dło­niach, wy­daje sze­lest po­dobny do szumu fal. Za­my­kam oczy i my­ślę o od­kry­wa­niu No­wego Świata.

Do świa­to­wej eks­pan­sji w XV i XVI wieku rzu­ciło się wiele eu­ro­pej­skich na­ro­dów, w tym Hisz­pa­nie, Por­tu­gal­czycy, An­glicy, Fran­cuzi i Ho­len­drzy, a kilka wie­ków wcze­śniej Wi­kin­go­wie. Jed­nak na czoło pe­le­tonu w ma­ra­to­nie od­kryw­ców Ame­ryki Pół­noc­nej wy­su­nęło się kilku Wło­chów. Choć trwają spory o to, kto jak da­leko za­szedł i w ja­kiej ko­lej­no­ści, to wy­pada wspo­mnieć tego, od któ­rego Ame­ryka wzięła swą na­zwę. Ame­rigo Ve­spucci, wło­ski ku­piec, na­wi­ga­tor i kar­to­graf, na usłu­gach Hisz­pa­nów i Por­tu­gal­czy­ków od­był w la­tach 1497–1504 cztery wy­prawy w re­jony dzi­siej­szej Ame­ryki Środ­ko­wej i Po­łu­dnio­wej (choć część hi­sto­ry­ków ma co do tego wąt­pli­wo­ści). W 1507 roku nie­miecki kar­to­graf Mar­tin Wald­se­emül­ler od­kry­cie no­wej czę­ści świata przy­pi­sał wła­śnie Ve­spuc­ciemu. Na li­ście za­słu­żo­nych po­ja­wia się też na­zwi­sko ko­lej­nego Wło­cha: Gio­vanni Ca­boto w służ­bie króla An­glii w 1497 roku do­pły­nął do No­wej Fun­dlan­dii i La­bra­doru. No­wo­jor­czycy wspo­mi­nają na­to­miast za­trud­nio­nego przez Fran­cu­zów Gio­van­niego da Ver­raz­zano, który w 1524 roku wpły­nął na wody Za­toki No­wo­jor­skiej. Jego na­zwi­skiem na­zwano cie­śninę, w któ­rej za­ko­twi­czył swój okręt, oraz roz­cią­ga­jący się nad nią most. Dziś prze­pły­wają pod nim wiel­kie wy­ciecz­kowce, kur­su­jące z No­wego Jorku na Ka­ra­iby.

Rów­no­le­gle z od­kry­wa­niem, a po­tem za­sie­dla­niem Ame­ryki po­wsta­wało jej DNA. Od po­czątku było tu wie­lo­na­ro­do­wo­ściowo, wie­lo­ko­lo­rowo i wie­lo­kul­tu­rowo. Wy­mu­szona to­le­ran­cja wo­bec od­mien­no­ści prze­pla­tała się z cią­głą ry­wa­li­za­cją i bez­względną walką o prze­strzeń, prawa i za­soby. Od po­czątku eu­ro­pej­skiej ko­lo­ni­za­cji Nowy Świat przy­cią­gał tych, któ­rzy chcieli wię­cej. Władcy żądni wpły­wów, bo­gactw i no­wych te­ry­to­riów po­sy­łali przez ocean że­gla­rzy – śmiał­ków spra­gnio­nych przy­gód, osią­gnięć i sławy albo, bar­dziej przy­ziem­nie, za­robku. Jedni i dru­dzy prze­cie­rali szlaki osad­ni­kom, czyli tym, któ­rzy byli go­towi spa­ko­wać swój skromny do­by­tek i ru­szyć tam, gdzie, jak wie­rzyli, cze­kało na nich lep­sze ży­cie i więk­sze moż­li­wo­ści. Tak po­wsta­wała współ­cze­sna Ame­ryka. I taka jest dzi­siaj.

W książce The Di­sco­very of North Ame­rica czy­tamy, że przed od­kry­ciem Ame­ryki Eu­ro­pej­czycy mu­sieli naj­pierw od­kryć Atlan­tyk. W śre­dnio­wie­czu geo­gra­fo­wie i kar­to­gra­fo­wie kon­cen­tro­wali się na Mo­rzu Śród­ziem­nym, błę­kit­nym, cie­płym i zna­jo­mym. Ocean Atlan­tycki sta­no­wił gra­nicę za­miesz­ka­nego świata – mętną, zimną i nie­bez­pieczną. Pew­nego dnia zna­leźli się jed­nak zu­chwalcy, któ­rzy byli go­towi ją prze­kro­czyć i spraw­dzić, czy da­lej rze­czy­wi­ście nic nie ma.

Od tam­tej pory Eu­ro­pej­czycy fa­lami na­pły­wali do obu Ame­ryk, za­trzy­mu­jąc się w pierw­szej ko­lej­no­ści na ich wschod­nich brze­gach. Wy­star­czy rzu­cić okiem na mapę Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Na Wschod­nim Wy­brzeżu stany są uło­żone gę­sto, a ich gra­nice bie­gną nie­re­gu­lar­nie. Nad Atlan­ty­kiem nie bra­ko­wało chęt­nych do po­działu ziemi: wy­sy­py­wali się ze stat­ków z Eu­ropy od chwili, gdy roz­nio­sła się wieść o no­wym, wspa­nia­łym świe­cie. Kre­śle­nie gra­nic cen­tral­nych i za­chod­nich sta­nów prze­bie­gało z więk­szym roz­ma­chem. Po­dział na­rzu­cono od­gór­nie, a nie na pod­sta­wie hi­sto­rycz­nych za­szło­ści. Od­le­gły bez­kres Wiel­kich Rów­nin i pu­styn­nego, na­je­żo­nego ska­łami Dzi­kiego Za­chodu nie miał ta­kiego wzię­cia, jak Nowa An­glia czy Nowe Ni­der­landy. Po­szat­ko­wano go więc równo i za­ma­szy­ście, roz­da­jąc ob­fite ka­wałki tortu nie­licz­nym śmiał­kom, któ­rzy mieli od­wagę za­pu­ścić się w ostępy i pró­bo­wać coś w nich zbu­do­wać.

Wróćmy na chwilę do apaszki od Guc­ciego. Wśród mo­ty­wów na je­dwa­biu do­strze­głam także ją – słodką, przy­stro­joną pió­ro­pu­szem ze szpi­cza­stych li­ści, szyszkę z Ame­ryki. Wła­śnie tak miał opi­sać ana­nas syn Krzysz­tofa Ko­lumba, Her­nando: „Po­dob­nież zna­leźli dy­nie i ja­ko­weś owoce, wy­glą­da­jące jak nie­źrzałe szyszki so­snowe, lubo były więk­sze od szy­szek, nadto cały ich śro­dek wy­peł­niał ści­sły, jak u me­lonu, lecz o smaku i za­pa­chu o wiele bar­dziej przy­jem­nym niż u me­lonu, miąższ. Owoce te ro­dzą się w polu na krza­kach przy­po­mi­na­ją­cych krzak li­lii czy alo­esu; co prawda póź­niej prze­ko­nali się, iż ho­do­wane ludzką ręką są lep­sze od ro­sną­cych dziko”.

Nie­znany Eu­ro­pej­czy­kom tro­pi­kalny owoc z Ka­ra­ibów swoim wy­glą­dem przy­wo­dził na myśl szyszkę (po an­giel­sku pi­ne­ap­ple to „so­snowe jabłko”). Dzi­waczny z wy­glądu, kło­po­tliwy w obie­ra­niu, za to nie­biań­sko słodki w smaku ana­nas do­łą­czył do puli eg­zo­tycz­nych zdo­by­czy, ja­kie że­gla­rze przy­wo­zili na dwory spon­so­ru­ją­cych ich wład­ców. Wraz z po­stę­pem ko­lo­ni­za­cji na Ka­ra­iby w ce­lach han­dlo­wych pły­wali nie tylko Eu­ro­pej­czycy, ale też za­łogi osad­ni­ków z Ame­ryki Pół­noc­nej, któ­rzy przy­wo­zili cu­kier, przy­prawy i owoce. Ci, któ­rzy szczę­śli­wie wró­cili z rejsu do swych do­mów w No­wej An­glii, wy­sta­wiali pod drzwiami ana­nas jako oznakę szczę­śli­wego po­wrotu, do­bro­bytu, a czę­sto też za­pro­sze­nia do od­wie­dzin.

Od tam­tych cza­sów ana­nas jest sym­bo­lem po­myśl­no­ści i go­ścin­no­ści, i dziś można go spo­tkać w ca­łej Ame­ryce. Szcze­gól­nie czę­sto wi­duję go w do­mach na Wschod­nim Wy­brzeżu. Zdobi drzwi willi w New­port na Rhode Is­land, ganki w Por­ts­mouth w New Hamp­shire i ko­lumny re­zy­den­cji na wy­spie Mar­tha’s Vi­ney­ard. W domu Er­ne­sta He­min­gwaya, na Key West na Flo­ry­dzie, przy łóżku w sy­pialni stoją lampy nocne na co­ko­łach w kształ­cie ana­na­sów. Sama przy­wio­złam moją „szyszkę” z Sa­van­nah w Geo­r­gii: ma po­stać mo­sięż­nego świecz­nika. Kiedy na niego pa­trzę, przy­po­mi­nają mi się czasy dzie­ciń­stwa w PRL-u. Wtedy też ana­nas w domu ozna­czał wiel­kie szczę­ście – na ogół przy­jazd ja­kie­goś krew­nego z za­gra­nicy lub przy­słaną stam­tąd paczkę. Tak jak dla Eu­ro­pej­czy­ków przed wie­kami, smak ana­nasa przy­wo­dził na myśl po­wiew wiel­kiej przy­gody i eks­cy­tu­ją­cych wy­praw. Po­dob­nie jak tro­pi­kal­nych owo­ców, pra­gnę­li­śmy opo­wie­ści z miejsc, które wtedy były tylko abs­trak­cyj­nymi pla­mami na glo­bu­sie. Samo wy­po­wie­dze­nie ich na­zwy spra­wiało, że prze­szy­wał nas dreszcz pod­eks­cy­to­wa­nia. Kuba. Ja­majka. Ko­sta­ryka. Pa­nama. Ame­ryka. Je­den mały ana­nas na całą ro­dzinę za­sie­wał w nas nie­usu­walne zia­renko przy­szłej mi­ło­ści do po­dróży, wtedy nie­re­al­nych i nie­osią­gal­nych.

Dzięki że­gla­rzom w XV i XVI wieku ana­nas pod­bił eu­ro­pej­skie sa­lony i ogrody. Wcze­śniej zda­niem hi­sto­ry­ków był tam nie­znany – a przy­naj­mniej nie po­wi­nien, bo skąd? Być może od­po­wiedź na to py­ta­nie znali miesz­kańcy Domu Efeba w sta­ro­żyt­nych Pom­pe­jach. Na zdo­bią­cym go fre­sku dwa węże wiją się wzdłuż po­stu­mentu, na któ­rym spo­czywa ana­nas. Ana­nas jest też wi­doczny na li­czą­cej dwa ty­siące lat mo­za­ice, którą można oglą­dać w rzym­skim Mu­seo Na­zio­nale Ro­mano, oraz po­śród przed­mio­tów wo­tyw­nych wy­eks­po­no­wa­nych w jed­nej z sal amar­neń­skich w mu­zeum ka­ir­skim, po­cho­dzą­cych praw­do­po­dob­nie z okresu pa­no­wa­nia fa­ra­ona Ech­na­tona (czyli z XIV wieku przed na­szą erą). Może więc Ame­ryka i po­cho­dzące z niej szyszki zo­stały od­kryte znacz­nie wcze­śniej, niż nam się wy­daje.

Jedno wiemy na pewno – ana­nas jest jak prze­ka­zy­wana z ust do ust opo­wieść o cie­płych kra­jach, o da­le­kim, lep­szym świe­cie i rze­czach, o ja­kich się nam nie śniło. Je­den jego kęs sma­kuje jak słodka obiet­nica. Kto jej skosz­tuje, już za­wsze bę­dzie tę­sk­nie spo­glą­dać w mo­rze i my­śleć o cu­dach, które za nim cze­kają. Nie­któ­rzy nie oprą się po­ku­sie i wy­ru­szą, by je zo­ba­czyć.

ROZ­DZIAŁ 2

Ame­ri­can dream

„Nasz pierw­szy dzień w Ame­ryce” – głosi na­pis ołów­kiem na od­wro­cie czarno-bia­łej fo­to­gra­fii. To moje ko­lejne zna­le­zi­sko na au­kcji in­ter­ne­to­wej. We­dług opisu spo­rzą­dzo­nego przez sprze­dawcę zdję­cie po­cho­dzi z 1936 roku i przed­sta­wia pol­ską ro­dzinę w No­wym Jorku. W tle wi­dać cha­rak­te­ry­styczną fa­sadę row ho­use, po­pu­lar­nej za­bu­dowy miesz­kal­nej, w któ­rej lo­ko­wano na­pły­wa­ją­cych w im­po­nu­ją­cym tem­pie imi­gran­tów. Zdję­cie przed­sta­wia czte­rech męż­czyzn, dwie ko­biety i dwóch chłop­ców – mają sło­wiań­skie rysy i włosy w nie­okre­ślo­nym ko­lo­rze, typ „sza­tyn pol­ski”. Uśmie­chają się, mają na so­bie swoje naj­lep­sze ubra­nia. Może do­łą­czyli do krew­nych, a może cie­szą się, że od ju­tra za­czną re­ali­zo­wać wła­sny Ame­ri­can dream. Jego de­fi­ni­cję pięć lat wcze­śniej, w 1931 roku, ukuł Ja­mes Tru­slow Adams w książce The Epic of Ame­rica. Twier­dził, że każdy za­słu­guje na lep­sze, bo­gat­sze i peł­niej­sze ży­cie, a moż­li­wo­ści po­winny być kon­se­kwen­cją zdol­no­ści i osią­gnięć, a nie po­cho­dze­nia. Na­wią­zał w ten spo­sób do ide­ałów z De­kla­ra­cji Nie­pod­le­gło­ści, które gwa­ran­tują każ­demu prawo do ży­cia, wol­no­ści i po­dą­ża­nia za szczę­ściem.

Wła­śnie po to przy­je­chała do Ame­ryki pol­ska ro­dzina ze zdję­cia. Do­piero po trzech la­tach od jego zro­bie­nia, kiedy Pol­skę opęta wo­jenna za­wie­ru­cha, jesz­cze bar­dziej utwier­dzą się w prze­ko­na­niu, że wy­grali los na lo­te­rii. W ko­re­spon­den­cji ze sprze­dawcą usta­li­łam, że od­bitka po­cho­dzi z wy­prze­daży za­war­to­ści czy­je­goś miesz­ka­nia. Uwie­rzy­łam mu na słowo, że to praw­dziwa pa­miątka, a nie przy­pad­kowe zdję­cie ubrane w sen­ty­men­talną i sprze­da­walną otoczkę. Zresztą nie ma to więk­szego zna­cze­nia. Fo­to­gra­fia z pod­pi­sem to tylko sym­bol ty­sięcy po­dob­nych ro­dzin­nych hi­sto­rii, które wy­da­rzyły się na­prawdę.

W Sta­nach Zjed­no­czo­nych mieszka dzie­sięć mi­lio­nów osób pol­skiego po­cho­dze­nia. To naj­więk­sze sku­pi­sko Po­lo­nii na świe­cie. Główne fale pol­skiej emi­gra­cji na­pły­nęły do USA w XIX wieku, po po­wsta­niach na­ro­do­wych i w wy­niku za­po­trze­bo­wań za­rob­ko­wych, oraz w XX wieku, wy­wo­łane II wojną świa­tową i przy­czy­nami po­li­tycz­nymi. Ostat­nie fale emi­gra­cji, po 1989 roku, miały głów­nie przy­czynę eko­no­miczną. Do­piero po wstą­pie­niu Pol­ski do Unii Eu­ro­pej­skiej w 2004 roku Stany stra­ciły na emi­gra­cyj­nej po­pu­lar­no­ści, prze­gry­wa­jąc z bliż­szymi i przy­jaź­niej­szymi pod wzglę­dem for­mal­no­ści Wielką Bry­ta­nią i Ir­lan­dią. Prze­stały też ku­sić to­wa­ro­wym el­do­rado i osza­ła­mia­jącą prze­bitką za­rob­kową. Dziś ra­czej nikt już nie li­czy na to, że w Ame­ryce szybko i ła­two się wzbo­gaci. Ale le­genda Ame­ri­can dream wciąż uwo­dzi. Nie bra­kuje de­spe­ra­tów i de­spe­ra­tek go­to­wych po­ko­nać ocean i biu­ro­kra­tyczne pole mi­nowe, aby go za­znać. Je­stem jedną z nich.

Za­nim pod­ję­łam de­cy­zję o wy­jeź­dzie do Sta­nów na kil­ku­letni kon­trakt, ni­gdy tam nie by­łam. Fi­zycz­nie, bo prze­cież z Ame­ryką każdy z mo­jego po­ko­le­nia ob­co­wał od dziecka. Wraz z na­sta­niem lat dzie­więć­dzie­sią­tych chci­wie ła­pa­li­śmy jej od­pry­ski we wła­snym domu i na wła­snym po­dwórku. Dżinsy Wran­glera i Le­vis’a, trampki Co­nverse, bajki Di­sneya, guma Do­nald, buty Nike, coca-cola, pa­pie­rosy Marl­boro, ham­bur­gery z McDo­nalda. W bi­blio­tece Jack Lon­don i Mark Twain, w ra­diu Mi­chael Jack­son, Bon Jovi, Ae­ro­smith, Guns N’Ro­ses i boys­bandy, w te­le­wi­zji we­sterny, hol­ly­wo­odz­kie hity, filmy drogi, WC Kwa­drans. I se­riale – Moda na suk­ces, Przy­ja­ciele, Bill Cosby Show, Mia­steczko Twin Pe­aks. Nie trzeba było miesz­kać w Ame­ryce, by jej po­sma­ko­wać.

Od­le­gły o ty­siące ki­lo­me­trów kraj kształ­to­wał nasz styl, gust mu­zyczny i wy­obra­że­nie o świe­cie albo o jego naj­lep­szej wer­sji, do któ­rej na­leży dą­żyć. Za­nim fast food i mu­zyka pop zo­stały zde­gra­do­wane do tan­det­nej ma­sówki, długo po­zo­sta­wały nie­do­ści­gnio­nym sym­bo­lem lep­szego ży­cia – bar­dziej ko­lo­ro­wego, za­moż­niej­szego, in­ten­syw­niej­szego. Ob­razy z kina i te­le­dy­sków w MTV hip­no­ty­zo­wały i bo­le­śnie kon­tra­sto­wały z lo­kalną szpe­totą post­ko­mu­ni­stycz­nego kra­jo­brazu. Ame­ry­ka­nie wy­da­wali się kró­lami ży­cia – wy­lu­zo­wani, prze­bo­jowi, z żyłką do in­te­resu wy­ssaną z mle­kiem matki. „USA” – już sama na­zwa wy­wo­ły­wała dreszcz, przy­wo­dząc na myśl ja­kiś eks­cy­tu­jący, eli­tarny klub.

Mu­niek Stasz­czyk śpie­wał tak:

Nor­mal­nie stary go­dzina ro­boty

Ku­pu­jesz wio­sło i pie­cyk

Po pro­stu w Sta­nach jest ina­czej

Mo­żesz se na to po­zwo­lić

Nor­mal­nie stary żar­cie jest ta­nie

Naj­lep­szy ke­czup na świe­cie

Pań­stwo ci buli co mie­siąc kasę

Na twoją ży­ciową szansę

Stany Stany fa­jowa jazda

Zjed­no­czo­nych ło­pot flag

Ame­ryka gwiaź­dzi­sty sztan­dar

Czu­jesz kli­mat na pewno tak

Jo­seph Nye z Ha­rvard Uni­ver­sity Ken­nedy School of Go­vern­ment zwró­cił uwagę, że świa­towa po­tęga USA to nie tyle prze­waga eko­no­miczna czy mi­li­tarna, ile przede wszyst­kim siła od­dzia­ły­wa­nia na zwy­kłego czło­wieka. To soft po­wer – miękka moc, czyli atrak­cyj­ność kul­tu­rowa. Każdy z mo­jego po­ko­le­nia na pew­nym eta­pie chciał żyć jak w Ame­ryce – no­sić się, jeść, za­ra­biać, spę­dzać wolny czas. Ko­le­dzy brzdą­ka­jący na gi­ta­rach w domu kul­tury ma­rzyli o suk­ce­sie ame­ry­kań­skich le­gend rocka. Ko­le­żanki skry­cie ma­rzyły o ka­rie­rze top mo­de­lek – chciały być jak Cindy Craw­ford czy Na­omi Camp­bell. Star­szych też uwo­dziła ame­ry­kań­ska baśń. Moja mama jako na­sto­latka pro­wa­dziła bru­lion, do któ­rego wkle­jała fo­tosy Ma­ri­lyn Mon­roe. Ma go do dziś.

Siłę od­dzia­ły­wa­nia mitu Ame­ryki cel­nie pod­su­mo­wał Woj­ciech Or­liń­ski w swo­jej książce Ame­ryka nie ist­nieje: „Z kra­jów cy­wi­li­zo­wa­nych Ame­ryka jed­no­cze­śnie ma re­kor­dowo szczu­płą au­ten­tyczną hi­sto­rię – i re­kor­dowo bo­gaty do­ro­bek hi­sto­rii fik­cyj­nych. Od swego za­ra­nia Ame­ryka o Ame­ryce opo­wiada ba­śnie tak fa­scy­nu­jące, że śni je po­tem cały świat. Te ba­śnie prze­cież zresztą stwo­rzyły Ame­rykę. Od pierw­szych an­giel­skich osad­ni­ków w XVII wieku aż po hin­du­skich pro­gra­mi­stów w Do­li­nie Krze­mo­wej, Ame­ryka przy­ciąga do sie­bie po­przez oce­any lu­dzi, któ­rzy ma­rzą o roz­po­czę­ciu tu­taj no­wego ży­cia zgod­nie z ba­śnią, którą ktoś im opo­wie­dział”.

Kiedy do­ra­sta­li­śmy z bra­tem w śred­niej wiel­ko­ści mie­ście na Ma­zow­szu, czę­sto zda­rzało nam się na­rze­kać, że nie mamy żad­nej ro­dziny za gra­nicą, ja­kiejś ciotki czy da­le­kiego ku­zyna, któ­rzy za­pro­si­liby nas na wa­ka­cje i po­ka­zali miej­sca nie­do­stępne (bo nie­osią­galne ce­nowo) dla prze­cięt­nych zja­da­czy pol­skiego chleba. Z za­zdro­ścią słu­cha­li­śmy, gdy ktoś z ró­wie­śni­ków po­le­ciał do wuja w Au­stra­lii lub zna­jo­mych w No­wym Jorku. A my? Szczyt luk­susu sta­no­wiły wa­ka­cje w Buł­ga­rii. Stany długo były dla mnie nie­osią­galne. Przy­po­mi­nały drogą mar­kową to­rebkę – poza za­się­giem, do po­dzi­wia­nia tylko na od­le­głość.

Re­ali­zu­jąc ame­ry­kań­ski ideał przed­się­bior­czo­ści, czyli pra­cu­jąc i ucząc się jed­no­cze­śnie, oszczę­dza­łam na pierw­sze sa­mo­dzielne po­dróże. Za­czy­na­łam od tań­szych kie­run­ków: naj­pierw kra­jów eu­ro­pej­skich, po­tem azja­tyc­kich i po­łu­dnio­wo­ame­ry­kań­skich. In­die, Mon­go­lia, Wiet­nam, In­do­ne­zja, Peru, Bo­li­wia – z ple­ca­kiem zwie­dzi­łam sporo świata, ale Stany za­kla­sy­fi­ko­wa­łam jako kie­ru­nek luk­su­sowy i wciąż od­kła­da­łam je na póź­niej. Chcia­łam ze­brać do­sta­tecz­nie dużo czasu i pie­nię­dzy, żeby po­rząd­nie je zwie­dzić. I taki mo­ment nad­szedł, choć jak to w ży­ciu czę­sto bywa, nie wtedy, kiedy go ocze­ki­wa­łam.

Hi­sto­ria o tym, w jaki spo­sób zna­la­złam się w Sta­nach, mo­głaby tra­fić na strony po­rad­ni­ków pi­sa­nych przez ame­ry­kań­skich tre­ne­rów roz­woju oso­bi­stego. Świet­nie na­daje się na po­krze­pia­jący te­sti­mo­nial, czyli świa­dec­two nie­sa­mo­wi­tych zmian w ży­ciu, ja­kie na­stę­pują w wy­niku ma­gicz­nego my­śle­nia. Prawo przy­cią­ga­nia („sta­jesz się tym, o czym my­ślisz”) było mi znane mię­dzy in­nymi z be­st­sel­le­ro­wej ksią­żeczki Se­kret Rhondy Byrne (Rhonda jest Au­stra­lijką, ale książka po­wstała we współ­pracy z au­to­rami z USA). Trak­tuję ta­kie po­zy­cje z przy­mru­że­niem oka, choć po­zy­tywne my­śle­nie jest mi bli­skie. Nie mylę go jed­nak z za­kli­na­niem rze­czy­wi­sto­ści i wiarą, że wy­star­czy o czymś po­my­śleć, by przy­cią­gnąć to do na­szego ży­cia. A jed­nak coś ta­kiego mi się przy­tra­fiło.

Po­sta­no­wi­łam na­pi­sać książkę o Po­lkach, które zde­cy­do­wały się za­miesz­kać w od­le­głych za­kąt­kach świata. Mój umysł przez wiele mie­sięcy zaj­mo­wał się te­ma­tyką emi­gra­cji, choć fi­zycz­nie było mi do niej da­leko. Nad tek­stem pra­co­wa­łam pod­czas urlopu ma­cie­rzyń­skiego. Moja có­reczka była spo­koj­nym nie­mow­lę­ciem, więc czas jej drze­mek wy­ko­rzy­sty­wa­łam na prze­pro­wa­dza­nie wy­wia­dów. Bo­ha­terki książki Rzuć to i jedź, czyli Po­lki na krań­cach świata przez Skype’a opo­wia­dały mi o ży­ciu w To­ska­nii, na Ma­le­di­wach, w pod­bie­gu­no­wych sta­cjach ba­daw­czych albo w Se­ne­galu. Chło­nę­łam ich przy­gody i opi­sy­wa­łam je dla przy­szłych czy­tel­ni­ków, sama jed­nak w tam­tym mo­men­cie by­łam tak da­leko od po­dró­żo­wa­nia, jak Nowy Jork od War­szawy.

Nie prze­szka­dzało mi to – wcze­śniej zdą­ży­łam zwie­dzić spory ka­wa­łek świata, poza tym cie­szy­łam się tak zwa­nym uło­żo­nym ży­ciem – ro­dziną, miesz­ka­niem, per­spek­tywą po­wrotu do lu­bia­nej pracy. Nie prze­wi­dzia­łam tylko, że po za­koń­cze­niu urlopu ma­cie­rzyń­skiego będę zmu­szona zmie­nić plany za­wo­dowe. Ani tego, że w no­wej fir­mie po­jawi się moż­li­wość wy­jazdu do jed­nego z jej za­gra­nicz­nych od­dzia­łów. Roz­mowy na ten te­mat za­częły się tuż po tym, jak na ry­nek tra­fiła moja książka o emi­grant­kach. I jak tu nie wie­rzyć w prawo przy­cią­ga­nia?

Czy­tel­nicy mo­jej książki Nowy Jork. Opo­wie­ści o mie­ście wie­dzą, przed jak du­żym dy­le­ma­tem sta­nę­łam, gdy mu­sia­łam pod­jąć de­cy­zję o wy­jeź­dzie do No­wego Jorku. A ra­czej ja­kim wy­zwa­niem było wcie­le­nie tej de­cy­zji w ży­cie, bo od po­czątku nie mia­łam wąt­pli­wo­ści, że chcę spró­bo­wać – nie wie­dzia­łam tylko, jak to zro­bić. Poza chę­cią roz­woju za­wo­do­wego czu­łam, że może to być je­dyna oka­zja, żeby za­miesz­kać w Sta­nach i do­brze po­znać ten kraj. Po pierw­sze: Nowy Jork – iko­niczne mia­sto, speł­nie­nie ma­rzeń o mię­dzy­na­ro­do­wej ka­rie­rze. Po dru­gie: ogromna, róż­no­rodna, fa­scy­nu­jąca Ame­ryka i kilka lat na to, by zjeź­dzić ją wzdłuż i wszerz. Oba ar­gu­menty obu­dziły we mnie nie­sa­mo­witą de­ter­mi­na­cję, by zor­ga­ni­zo­wać prze­pro­wadzkę mo­jej naj­bliż­szej ro­dziny. Po kilku mie­sią­cach przy­go­to­wań tra­fi­li­śmy do Ho­bo­ken w sta­nie New Jer­sey, uro­czego mia­steczka z osza­ła­mia­jącą pa­no­ramą No­wego Jorku. Pa­mię­tam, jak sta­nę­łam nad brze­giem rzeki Hud­son i trzy­ma­jąc za rękę dwu­let­nią có­reczkę, spoj­rza­łam na sku­pi­sko wie­żow­ców na po­łu­dnio­wym krańcu Man­hat­tanu. Po­my­śla­łam: udało się. Je­śli to jest moż­liwe, to w ży­ciu na­prawdę wszystko może się zda­rzyć.

Głów­nie na tym po­lega chyba zbio­rowe ma­rze­nie, które przy­cią­gało do Ame­ryki za­łogi pierw­szych stat­ków, osad­ni­ków, imi­gran­tów – i które na­dal przy­ciąga tu przy­jezd­nych z ca­łego świata: na prze­ko­na­niu, że w tym kraju chcieć to móc. Wy­star­czy pra­gnie­nie i dwie ręce do pracy, by od­mie­nić swój los. I wcale nie trzeba na to długo cze­kać. W kra­inie do­lara, go­rączki złota i oka­zji cze­ka­ją­cych za każ­dym ro­giem suk­ces przy­cho­dzi szybko. Ame­ry­ka­nie, któ­rych po­zna­łam, nie­za­leż­nie od po­cho­dze­nia, miej­sca ak­tu­al­nego za­miesz­ka­nia i sta­tusu ma­te­rial­nego, byli dumni ze swo­jego kraju jak ze wspól­nego, wie­lo­po­ko­le­nio­wego osią­gnię­cia. Mam przy tym nie­od­parte wra­że­nie, zwłasz­cza po kil­ku­let­nim po­by­cie w Sta­nach, że Po­la­ków łą­czy przede wszyst­kim na­rze­ka­nie na swój kraj – i na ży­cie w ogóle.

Tej ten­den­cji przyj­rzał się pro­fe­sor Bog­dan Woj­ciszke. W książce Homo nie cał­kiem sa­piens. O au­to­ma­ty­zmach my­śle­nia, na­dę­tych po­li­ty­kach, na­rze­ka­niu Po­la­ków i pu­łap­kach mo­ral­no­ści przy­wo­łuje wy­niki an­kiet i eks­pe­ry­men­tów, które wy­ka­zały róż­nice mię­dzy Po­la­kami a Ame­ry­ka­nami. W jed­nym z ba­dań pol­scy i ame­ry­kań­scy stu­denci przez kilka mie­sięcy co­dzien­nie mieli oce­niać, jak ich dzień wy­padł na tle po­przed­nich. Pra­wie wszy­scy Ame­ry­ka­nie każ­dego dnia czuli się le­piej niż zwy­kle, a Po­lacy – go­rzej. Pro­fe­sor Woj­ciszke za­uważa: „ja­koś w tej pol­skiej du­szy po­brzmiewa wciąż ne­ga­ty­wizm. Cie­sze­nie się to świa­dec­two na­iw­no­ści i głu­poty, jak rów­nież nie­od­po­wie­dzial­no­ści”. Z ko­lei „w ta­kich pań­stwach jak USA lu­dzie mó­wiący do­brze o świe­cie są uwa­żani za mą­drzej­szych. Bie­rze się to z prze­ko­na­nia, że rze­czy­wi­stość zo­stała spra­wie­dli­wie urzą­dzona i ci, któ­rzy wy­po­wia­dają się o niej po­zy­tyw­nie, mają więk­szą szansę na osią­gnię­cie suk­cesu”.

Oczy­wi­ście, że rze­czy­wi­stość zo­stała urzą­dzona tak, jak trzeba – Ame­ry­ka­nie zro­bili to prze­cież wła­sno­ręcz­nie. Źró­dło ich dumy na­ro­do­wej tkwi w prze­ko­na­niu, że zbu­do­wali swój kraj po swo­jemu, na fun­da­men­tach po­ło­żo­nych przez pra­co­wi­tych i od­waż­nych oj­ców piel­grzy­mów. Od cza­sów pierw­szych sta­łych osad w przy­szłych Sta­nach Zjed­no­czo­nych – Ja­me­stown w dzi­siej­szym sta­nie Wir­gi­nia (za­ło­żo­nej w 1607 roku) czy Ply­mo­uth na te­re­nie stanu Mas­sa­chu­setts (za­ło­żo­nej w 1620 roku) – na wła­snych wa­run­kach urzą­dzali Nowy Świat, lep­szy od Sta­rego. Osad­nicy z Eu­ropy przy­wieźli ze sobą świa­do­mość zdo­by­czy cy­wi­li­za­cji, ale i jej nie­do­sko­na­ło­ści. Ko­pio­wali do­bre roz­wią­za­nia, sta­rali się wy­strze­gać złych. Osta­tecz­nie zaś ze­rwali się ze smy­czy eu­ro­pej­skich wpły­wów, uchwa­la­jąc w 1776 roku De­kla­ra­cję Nie­pod­le­gło­ści i tym sa­mym ob­wiesz­cza­jąc światu swoją nie­za­leż­ność.

Zgod­nie z przy­sło­wiem „je­śli wej­dziesz mię­dzy wrony, mu­sisz kra­kać jak i one” w Sta­nach opłaca się być po­zy­tyw­nie na­sta­wio­nym, a w Pol­sce wy­pada być przy­naj­mniej scep­tycz­nym, bo taki ton na­daje obo­wią­zu­jąca w każ­dym z tych kra­jów toż­sa­mość na­ro­dowa. Obie po­stawy przy­no­szą oczy­wi­ście okre­ślone ko­rzy­ści – w od­po­wied­nim oto­cze­niu. Sama mam uspo­so­bie­nie Pol­ly­anny i lu­bię po­godne po­dej­ście do ży­cia; w Pol­sce czę­sto czu­łam, że moje za­do­wo­le­nie jest brane za do­wód braku do­świad­cze­nia i zna­jo­mo­ści praw­dzi­wych pro­ble­mów, a wiara w do­bry prze­bieg wy­da­rzeń – za nie­doj­rza­łość. Nie lu­bię po­rów­nań, że za gra­nicą jest za­wsze le­piej, ale w Sta­nach pod wie­loma wzglę­dami po­czu­łam się na swoim miej­scu. I choć za­przy­jaź­nieni Po­lacy z Gre­en­po­intu do­brze mi zna­nym to­nem za­pew­niają, że przy­by­łam za późno, bo stary, do­bry, praw­dziwy i da­jący za­ro­bić Nowy Jork dawno się skoń­czył, to ja uno­szę się tu kilka cen­ty­me­trów nad zie­mią. Mam wra­że­nie, że za chwilę może zda­rzyć się coś nie­sa­mo­wi­tego. I czę­sto tak wła­śnie się dzieje.

Po to tu prze­cież przy­je­cha­łam – nie tylko do pracy (w tej mo­gła­bym roz­wi­jać się w Pol­sce), ale by prze­żyć przy­godę. Za­mie­rza­łam cho­dzić uli­cami No­wego Jorku z kub­kiem kawy w dłoni, prze­mie­rzać ko­lejne stany wiel­kim sa­mo­cho­dem, ja­dać w di­ne­rach, spać w mo­te­lach i po­dzi­wiać za­pie­ra­jące dech w pier­siach wi­doki. Chcia­łam za­grać pierw­szo­pla­nową rolę w moim oso­bi­stym ame­ry­kań­skim fil­mie. Mo­głam wy­dać wszystko, co za­ro­bi­łam, ale zy­ska­ła­bym coś bez­cen­nego – wspo­mnie­nia i po­czu­cie, że od­wa­ży­łam się mieć cie­kawe ży­cie. To był mój Ame­ri­can dream.

ROZ­DZIAŁ 3

Eg­za­min na imi­grantkę

Wy­bra­łam so­bie – w mo­jej oce­nie – naj­lep­szy moż­liwy kie­ru­nek, je­śli cho­dzi o pracę i kil­ku­letni po­byt za gra­nicą. Ame­ryka, Nowy Jork – to brzmiało jak ma­rze­nie. Wie­dzia­łam jed­nak, że pod wie­loma wzglę­dami bę­dzie to wy­bór wy­ma­ga­jący. Z po­wodu gąsz­czu pro­ce­dur Stany Zjed­no­czone nie na­leżą do kra­jów, do któ­rych wy­jeż­dża się ła­two, nie wspo­mi­na­jąc już o pod­ję­ciu tam pracy, wy­na­ję­ciu miesz­ka­nia, zo­sta­niu lo­kal­nym po­dat­ni­kiem, kie­rowcą i uczest­ni­kiem in­nych aspek­tów co­dzien­no­ści.

Gę­ste sito, przez któ­rego otwory mu­szą dziś prze­ci­skać się cu­dzo­ziemcy ma­rzący o dłuż­szym po­by­cie w USA, li­czy so­bie ja­kieś sto pięć­dzie­siąt lat. Wcze­śniej bramy do Ame­ryki stały otwo­rem. W cza­sie od­kry­wa­nia i bu­do­wa­nia No­wego Świata śmiał­ko­wie, któ­rzy ze­chcieli wy­pra­wić się za ocean, by eks­plo­ro­wać i za­lud­niać przy­szłe ko­lo­nie, byli na wagę złota. Nie każdy Eu­ro­pej­czyk miał ochotę na nie­bez­pieczną po­dróż i nie­pewną przy­szłość na ob­cej ziemi. Nada­wali się do tego tylko ry­zy­kanci bądź ci, któ­rzy nie mieli już nic do stra­ce­nia. Od­krywcy i pierwsi osad­nicy mu­sieli być zdrowi, silni, pra­co­wici, nie­złomni. I pełni na­dziei. Tylko ta­kie wy­po­sa­że­nie gwa­ran­to­wało prze­trwa­nie dłu­giego rejsu stat­kiem i ży­cia tam, gdzie wszystko trzeba było do­piero zbu­do­wać, wy­ho­do­wać, a nie­rzadko ode­brać ko­muś siłą. To dla­tego wśród pierw­szych na­pły­wo­wych miesz­kań­ców Ame­ryki, jacy za­częli tu tra­fiać w na­stęp­stwie Wiel­kich Od­kryć Geo­gra­ficz­nych, nie bra­ko­wało bie­da­ków, prze­stęp­ców i uchodź­ców re­li­gij­nych. In­nych – nie­wol­ni­ków – spro­wa­dzano tu pod przy­mu­sem. Ame­ryka, o któ­rej dziś ma­rzą przy­jezdni z ca­łego świata, po­wsta­wała w tru­dach i mimo le­gend o zło­cie i in­nych skar­bach na po­czątku wcale nie była aż taka ku­sząca.

La­wina imi­gran­tów ru­szyła do­piero wtedy, kiedy po­gło­ski o zło­cie oka­zały się praw­dziwe. Nie cho­dziło jed­nak o cenny kru­szec, a o po­ziom zwrotu z in­we­sty­cji – Ame­ryka w za­mian za ciężką pracę po­zwa­lała god­nie żyć, a czę­sto szybko się wzbo­ga­cić. Naj­więk­sze fale na­pływu imi­gran­tów do Ame­ryki na­stą­piły w epoce ko­lo­ni­za­cji, a po­tem w XIX i XX wieku wraz z dy­na­micz­nym roz­wo­jem prze­my­słu i urba­ni­za­cji. Emi­gra­cja do Sta­nów Zjed­no­czo­nych nio­sła obiet­nicę lep­szego losu, a Sta­tua Wol­no­ści sto­jąca u wrót No­wego Jorku uosa­biała ame­ry­kań­ską go­ścin­ność i otwar­tość. Na co­kole po­sągu umiesz­czono so­net Nowy Ko­los Ro­dyj­ski, na­pi­sany przez Emmę La­za­rus: