peterpancio1
najlepsze opracowanie walk na Aleutach
Uzyskaj dostęp do tej i ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
- Wydawca: Bellona
- Kategoria: Literatura faktu
- Cykl: Historyczne Bitwy
- Język: polski
Na początku czerwca 1942 roku Japończycy rozpoczęli operację „AL”, której celem było m.in. zajęcie amerykańskiego archipelagu Aleutów na północnym Pacyfiku. Ta operacja, związana z planami ataku na Midway, miała zabezpieczyć Wyspy Japońskie od północy. Armia i marynarka cesarska opanowały dwie wyspy Aleutów: Attu i Kiska, chcąc zamienić je w bastiony, których odbicie byłoby niezwykle kosztowne dla wroga. Obie strony nie dysponowały jednak odpowiednimi środkami i prowadziły walkę na ograniczoną skalę. Wreszcie Amerykanie uzyskali przewagę na morzu i w maju 1943 roku przeprowadzili desant na Attu. Japończycy bronili się dosłownie do ostatniej kropli krwi, dlatego zdobywanie wyspy zajęło trzy tygodnie. Po tej wyczerpującej batalii przygotowania do inwazji na Kiska trwały aż 2,5 miesiąca. Niespodziewanie lądujące oddziały amerykańsko-kanadyjskie zamiast lawiny ognia przywitała… cisza ‒ wróg zdążył się ewakuować drogą morską. Michał A. Piegzik fachowo, korzystając z nieznanych na Zachodzie źródeł japońskich, omawia ten ciekawy epizod walk na Pacyfiku podczas drugiej wojny światowej.
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 396
Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:
4,5 (8 ocen)
Oceny przyznawane są przez użytkowników Legimi, systemów bibliotecznych i innych serwisów partnerskich. Przyznawanie ocen premiowane jest punktami Klubu Mola Książkowego.
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.
Sortuj według:
Popularność
Podobne
Wstęp
WSTĘP
Tematem niniejszej książki jest kampania na Aleutach w latach 1942–1943, której stronami były Cesarstwo Japonii i Stany Zjednoczone. Zmagania te stanowią jeden z epizodów drugiej fazy wojny na Pacyfiku, podczas której Japonia straciła początkową inicjatywę strategiczną i mimo prób jej odzyskania została ostatecznie zmuszona do przejścia do głębokiej defensywy. W polskiej i zagranicznej historiografii walki na Aleutach należą do części odrębnego, północnopacyficznego teatru działań wojennych.
Ze względu na specyficzny charakter kampanii na Aleutach praca w większości koncentruje się na jej aspektach morskich i powietrznych. Z przyjętej koncepcji książki bezpośrednio wynikają jej cezury czasowe. Początek walk na północnym Pacyfiku bezsprzecznie wyznacza Operacja „AL” (jap. AL Sakusen) i zajęcie przez Japończyków wysp Attu i Kiska na początku czerwca 1942 roku. Narracja kończy się opisem bitwy koło Wysp Komandorskich pod koniec marca 1943 roku, która w praktyce zdecydowała o zajęciu przez US Navy dominującej pozycji na północnym Pacyfiku i rozpoczęciu przygotowań do odbicia Attu i Kiska z rąk Japończyków. Oznacza to, że w książce nie zostały szczegółowo przedstawione działania morskie prowadzone wiosną i latem 1943 roku, bezpośrednio powiązane z amerykańskim desantem na Attu (Operacja „Landcrab”) i japońską ewakuacją z Kiska (Operacja „KE”). Te wydarzenia te z pewnością zasługują na szersze omówienie w odrębnej pracy, lecz z perspektywy walk na morzu i powietrzu to zmagania od czerwca 1942 do marca 1943 roku stanowią najważniejszy etap kampanii na Aleutach.
Celem niniejszej książki jest przedstawienie przyczyn, przebiegu i skutków morsko-powietrznej kampanii na Aleutach w latach 1942–1943. Wiążą się z nim trzy pytania, które należy zadać, aby dokładniej zrozumieć japońsko-amerykańskie zmagania na północnym Pacyfiku. Po pierwsze – jakie znaczenie strategiczne miały działania na Aleutach w porównaniu do równolegle toczących się walk na innych frontach wojny na Pacyfiku. Po drugie – czy Japonia powinna realizować plan zajęcia Attu i Kiska w obliczu klęski w bitwie o Midway. Po trzecie – czy Japonia efektywnie wykorzystała swoje ograniczone zasoby, aby możliwie najlepiej zabezpieczyć północną flankę i przygotować planowaną obronę Attu i Kiska w 1943 roku. Analiza przebiegu działań wojennych na Aleutach z pewnością pozwoli na udzielenie wyczerpującej odpowiedzi na te pytania w rozdziale podsumowującym.
Książka składa się ze wstępu z czterech rozdziałów, zakończenia, załącznika i bibliografii. W rozdziale pierwszym, poza krótkim geograficznym i historycznym rysem aleuckiego teatru działań wojennych, przedstawiono japońskie plany rozciągnięcia obwodu obronnego na północnym Pacyfiku. Ich bezpośrednim skutkiem była Operacja „AL” obejmująca rajd 2. Kidō Butai (pol. 2. Zespół Uderzeniowy) na Dutch Harbor oraz zajęcie przez Japończyków Attu i Kiska. W rozdziale drugim opisano pierwsze miesiące zmagań o Aleuty, które koncentrowały się na nękaniu przez amerykańskie siły powietrzne i marynarkę pozycji wroga na zdobytych przez niego wyspach. Ten etap zakończył się we wrześniu 1942 roku amerykańskim desantem na Adak i budową nowej bazy lotniczej, która umożliwiła efektywniejsze bombardowanie Kiska i Attu. W rozdziale trzecim skupiono się na przejściowym okresie jesienno-zimowym przełomu 1942 i 1943 roku, kiedy to Japończycy usiłowali, za pomocą licznych konwojów, wzmocnić swoje miejscowe garnizony, zaś Amerykanie opanowali Amchitkę i kontynuowali strategię nękania przeciwnika przez bombowce armii oraz wypady marynarki wojennej. W rozdziale czwartym przedstawiono okoliczności i przebieg najważniejszego starcia japońskich i amerykańskich sił nawodnych w czasie działań na Aleutach. Mowa o bitwie koło Wysp Komandorskich (jap. Attsu oki kaisen) stoczonej 27 marca 1943 roku, która wprawdzie zakończyła się taktycznym zwycięstwem Japończyków, ale wpłynęła na podjęcie przez nich decyzji o wycofaniu się z organizacji dalszych konwojów dla Attu i Kiska. W zakończeniu zawarto podsumowanie kampanii, krótki opis dalszych wydarzeń na północnym Pacyfiku, a także odpowiedź na postawione we wstępie pytania.
W polskiej historiografii kampania na Aleutach z pewnością nie jest bardzo popularna. Po raz pierwszy została ona wspomniana w opracowaniu Jerzego Pertka i Witolda Supińskiego dotyczącym drugiej wojny światowej na morzu1. W kolejnych latach tematykę wojny na Pacyfiku szerzej opisali Antoni Wolny2 oraz Zbigniew Flisowski3. W tamtym okresie ustalenia polskich historyków dotyczące działań na północnym Pacyfiku koncentrowały się na przekazaniu ogólnych informacji na temat Operacji „AL” i bitwy koło Wysp Komandorskich. Niestety, nawet w tym wąskim zakresie błędnie interpretowano japońskie plany strategiczne, jak również nie wykraczano poza ustalenia amerykańskich historyków z lat sześćdziesiątych. Po 1989 roku, mimo znacznie łatwiejszego dostępu do zagranicznej literatury przedmiotu i stopniowej digitalizacji materiałów archiwalnych, tematyka działań na Aleutach nie zyskała nowych sympatyków. Przez ostatnie 30 lat tę lukę starano się zapełnić głównie poprzez wydawanie tłumaczeń fundamentalnego dzieła Samuela E. Morisona, które jednak zawiera bardzo uproszczony i jednostronny opis wydarzeń. Ogólnego obrazu całkowitej nieznajomości zagadnienia kampanii na północnym Pacyfiku nie zmieniają pojedyncze artykuły dotyczące jej wybranych aspektów, które ukazały się w ostatniej dekadzie4. Niniejsza książka jest zatem pierwszą próbą przedstawienia polskiemu czytelnikowi japońsko-amerykańskich zmagań na Aleutach w formie monografii popularnonaukowej.
W nieco większym stopniu walki o Aleuty zostały opracowane przez amerykańskich historyków, którzy mimo to poświęcają im zdecydowanie mniej uwagi niż bitwie o Midway lub działaniom na Guadalcanal. Oprócz wspomnianego wcześniej dzieła S.E. Morisona5, na wyróżnienie zasługują także prace: Briana Garfielda6, Johna A. Lorelliego7, Johna H. Cloego8, Roberta L. Johnsona9, Galena R. Perrasa10, a także Briana L. Herdera11, które dotyczą całości lub części zagadnień tytułowej kampanii. Spis pozostałych wykorzystanych opracowań w języku angielskim został zawarty w bibliografii.
Również w Japonii tematyka aleucka nie jest bardzo popularna i mimo upływu prawie 80 lat od tamtych wydarzeń w dalszym ciągu podstawowym dziełem na ten temat są dwa tomy oficjalnej historii wojennej wydane pod koniec lat sześćdziesiątych, poświęcone kolejno działaniom armii i marynarki wojennej12.
Z powodu istotnych braków w polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu niniejsza książka została w większości oparta na japońskich i amerykańskich dokumentach źródłowych. Przestudiowane japońskie źródła stanowią zasób Archiwum Narodowego (jap. Kokuritsu Kōbunshokan) w sekcji Centrum Dokumentów Historii Azji (jap. Ajia Rekishi Shiryō Sentā, ang. Japan Center for Asian Historical Records – dalej JACAR) oraz Instytutu Badań Obrony Narodowej (jap. Bōei Kenkyūjo, ang. National Institute for Defense Studies – dalej NIDS). Amerykańskie źródła pochodzą w większości z Archiwum Narodowego i Zapisów Administracji (ang. National Archives and Records Administration – dalej NARA).
Konsekwencją wyboru tematu z zakresu wojny na Pacyfiku jest konieczność usystematyzowania zapisu japońskiej terminologii. Jeśli chodzi o pisownię nazw, miejsc, imion i nazwisk w języku japońskim korzystano z klasycznego Hebon-shiki rōmaji, czyli tradycyjnej wersji transkrypcji Hepburna, która pozwala na zapis znaków kanji, hiragany i katakany w alfabecie łacińskim ze specyficznymi znakami diakrytycznymi charakteryzującymi japońską wymowę13. Wyjątek stanowią nazwy geograficzne i terminy, które występują w języku polskim w powszechnie uznanej formie, m.in.: Tokio, Honsiu, Hokkaido i Wyspy Kurylskie. Ze względów praktycznych i historycznych wszystkie dane personalne zostały wymienione w kolejności: najpierw imię, a następnie nazwisko, co stanowi świadome złamanie zasady przyjętej w językach wschodnioazjatyckich. Celowym zabiegiem autora jest również podanie w nawiasie, obok formy w języku polskim, niektórych wyrazów w języku japońskim, co ma na celu nie tylko poszerzenie zasobu polskiej nauki historii o podstawowe terminy japonistyczne, ale również podkreślenie ich znaczenia zgodnie z trendami panującymi w najnowszej historiografii.
Ukończenie niniejszej monografii nie byłyby możliwe bez wsparcia finansowego i instytucjonalnego japońskiego Ministerstwa Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Technologii (jap. 文部科学省, Mombukagakushō), a także Tokijskiego Uniwersytetu Metropolitarnego (jap. 東京都立大学, Tōkyō Toritsu Daigaku), gdzie autor prowadzi badania historyczne i prawnicze. Ich efekty w zakresie kampanii na Aleutach zostały dotychczas częściowo opublikowane w czasopismach historyczno-wojskowych w języku polskim14.
Na koniec pragnąłbym podziękować pierwszemu czytelnikowi Michałowi Kopaczowi, którego komentarze zawsze pozwalają mi spojrzeć na pracę pod innym kątem. Dzięki niemu mam również komfort, że najbardziej skomplikowane kwestie techniczne zostały przeanalizowane przez eksperta od spraw marynistyki. W podziękowaniach nie może zabraknąć miejsca dla mojej żony Oli, która jest nie tylko wnikliwym czytelnikiem i życzliwym recenzentem moich prac, ale także osobą, która każdego dnia wspiera mnie w życiu osobistym i karierze naukowej. Dziękuję Ci za Twoją miłość i wyrozumiałość; a zwłaszcza za to, że szczerze i bezgranicznie wierzysz we mnie nawet wtedy, kiedy ja nie wierzę w siebie.
Sagamihara, grudzień 2021 roku
Rozdział I. Operacja „AL”
ROZDZIAŁ I OPERACJA „AL”
Aleuty – rys geograficzny i historyczny
Wyspy Aleuckie, zwane potocznie Aleutami, to łańcuch niewielkich wysp o powierzchni ok. 17,7 tys. km kw. w północnej części Oceanu Spokojnego, który rozciąga się równoleżnikowo na 1900 km pomiędzy półwyspem Kamczatka i półwyspem Alaska, rozgraniczając od południa Pacyfik i od północy Morze Beringa. Administracyjnie Aleuty wchodzą w skład stanu Alaska należącego do Stanów Zjednoczonych. Pod względem geologicznym znajdują się na północnym łuku Pacyficznego Pierścienia Ognia, ciągnąc się wzdłuż Rowu Aleuckiego, co sprawia, że jest to obszar narażony na częste trzęsienia ziemi i aktywność wulkaniczną. Dlatego większość lokalnych wysp ma pochodzenie wulkaniczne.
Aleuty składają się z czterech mniejszych grup wysp: Lisich, Andrejanowa, Szczurzych i Bliskich. Kiedy Alaska należała jeszcze do Imperium Rosyjskiego, zaliczano również do nich Wyspy Komandorskie, które po 1867 roku pozostały po rosyjskiej stronie granicy. Niewątpliwie najważniejszą i jednocześnie największą wyspą Aleutów jest Unalaska (Wyspy Lisie) wraz ze swoim głównym ośrodkiem – portową miejscowością o tej samej nazwie. W 2020 roku całość Wysp Aleuckich zamieszkiwało zaledwie 5230 osób, część należała do miejscowego ludu Aleutów (w lokalnym dialekcie: Unangan). Mieszkańcy wysp w większości utrzymują się z rybołówstwa, jak również korzystają ekonomicznie z obecności amerykańskich baz wojskowych. Surowe warunki klimatyczne i krótki okres wegetacyjny trwający ok. 135 dni, od wczesnego maja do późnego września, pozwalają jedynie na uprawę ziemniaków i ograniczoną hodowlę drobiu.
Na całym obszarze Aleutów panuje klimat subpolarny typu morskiego, co jest związane ze zderzaniem się mas powietrza znad północnego Pacyfiku oraz Równiny Syberyjskiej. Z powodu niskiego ciśnienia zimy są długie, a lata krótkie, chłodne i deszczowe (średnia roczna temperatura na Unalasce wynosi zaledwie 3 st. C). Przez większość roku wieją porywiste wiatry. Wśród marynarzy obszar ten znany jest przede wszystkim z często występujących gęstych mgieł, które znacząco ograniczają widoczność i utrudniają nawigację.
Jako pierwsi Aleuty eksplorowali odkrywcy w służbie Cesarstwa Rosyjskiego – duński kartograf i komandor Vitus J. Bering oraz nawigator i kapitan Aleksiej Czirikow. W 1741 roku wyruszyli oni na tzw. Wielką Ekspedycję Północną po wodach Pacyfiku na statkach „Święty Piotr” i „Święty Paweł”, które wkrótce zostały rozdzielone przez sztorm. Czirikow na „Świętym Pawle” natknął się na wschodnią, podczas gdy Bering na „Świętym Piotrze” na zachodnią część Aleutów. W drodze powrotnej Duńczyk rozbił się na bezludnej Wyspie Beringa (Wyspy Komandorskie). Bering i 28 członków załogi, poważnie chorych na szkorbut, nie przeżyli nadchodzącej zimy. Pozostałych 46 rozbitków uratował Georg W. Steller, niemiecki botanik, który nakazał marynarzom żywić się nie tylko mięsem upolowanych fok, ale także glonami morskimi, bogatymi w niezbędne witaminy15. Po przetrwaniu największych mrozów i zbudowaniu niewielkiej łodzi z wraku „Świętego Piotra”, w sierpniu załoga statku dotarła do Pietropawłowska na Kamczatce.
Wraz z opowieściami o nieznanych dotąd wyspach ocaleli przywieźli ze sobą wyprawione futra wydr morskich. Ich miękkość, gęstość i lekkość zostały docenione przez syberyjskich handlarzy, co przyspieszyło rosyjską kolonizację Alaski. Popyt na nowy rodzaj futer okazał się na tyle duży, że Brytyjczycy również rozpoczęli poszukiwania siedlisk wydry morskiej. W 1772 roku cena jednej sztuki na rynku amerykańskim osiągnęła zawrotną wartość 300 dolarów. W 1782 roku rosyjscy myśliwi odkryli Wyspy Pribyłowa i zamieszkującą je dużą populację wydr. Już w pierwszym roku upolowano ich 5 tys.; 30 lat intensywnej eksploatacji doprowadziło do zagłady całego gatunku.
Od czasu ekspedycji Beringa i Czirikowa Wyspy Aleuckie formalnie stały się częścią Imperium Rosyjskiego. W 1760 roku urzędowo nadano wszystkim ich mieszkańcom rosyjskie obywatelstwo i założono na Unalasce pierwszą osadę o nazwie Iliuliuk, w której postawiono cerkiew. W 1793 roku na miejsce przybyła grupa dziesięciu misjonarzy, z których tylko jeden przeżył dwie kolejne zimy. Pozostały przy życiu mnich Herman osiedlił się przy miejscowości Kodiak i bronił tubylców przed wyzyskiem rosyjskich kompanii handlowych, dzięki czemu został świętym Kościoła prawosławnego.
W 1825 roku Rosyjsko-Amerykańska Kompania Handlowa sprowadziła na Wyspę Beringa kilkadziesiąt rodzin Aleutów w celu zabezpieczenia interesów politycznych imperium i ustanowienia punktu pośredniego na szlaku handlowym wzdłuż archipelagu. Nowi mieszkańcy w większości pochodzili z Atki, wkrótce dołączyli do nich pierwsi rosyjscy kupcy i urzędnicy, zakładając stałą osadę Nikolskoje. Pięć lat później carskim edyktem wprowadzono ochronę wydr morskich z obawy o wyginięcie całego gatunku. Bezpośrednim skutkiem tej decyzji był spadek rentowności handlu futrami i mniejsze zainteresowanie eksploracją regionu. W 1867 roku Rosjanie sprzedali Alaskę Stanom Zjednoczonym, lecz najbardziej wysunięta na zachód część Aleutów, Wyspy Komandorskie, pozostała w składzie Imperium Rosyjskiego. Mimo że w 1883 roku Amerykanie założyli pierwszą publiczną szkołę na Unalasce, dla większości obywateli USA Wyspy Aleuckie pozostawały całkowicie zapomnianym i nieznanym miejscem do początku XX wieku. Dopiero w 1924 roku Kongres nadał amerykańskie obywatelstwo Aleutom, a w 1933 roku otwarto na Unalasce pierwszy szpital.
Pokojowemu sąsiedztwu Rosjan i Amerykanów na północnym Pacyfiku stopniowo zaczęła jednak zagrażać ekspansja Cesarstwa Japonii. Na mocy traktatu w Sankt Petersburgu z 1875 roku Japończycy przejęli kontrolę nad całością Wysp Kurylskich (jap. Chishima Rettō), zbliżając się do samego półwyspu Kamczatka16. Nieuregulowany status Sachalinu i tarcia spowodowane walką z Rosją o wpływy w Korei i Mandżurii w krótkim czasie doprowadziły do wojny rosyjsko-japońskiej, która zakończyła się wielką klęską Imperium Rosyjskiego. Na mocy traktatu pokojowego z Portsmouth z 1905 roku Japonia anektowała m.in. południowy Sachalin (jap. Karafuto-chō), trwale zaznaczając swoją obecność na wodach północnego Pacyfiku17. Rewolucja październikowa i utworzenie ZSRR wpłynęły na zmianę sytuacji politycznej w regionie, ponieważ mimo dotychczasowej względnej równowagi sił cesarski gabinet poczuł się bezpośrednio zagrożony przez ekspansję komunizmu na kontynencie. Po opanowaniu Mandżurii w 1931 roku przez Armię Kwantuńską (jap. Kantōgun) i rozpoczęciu wojny z Chinami sześć lat później kontrola nad obszarem północnego Pacyfiku stała się jednym z najważniejszych filarów japońskiej polityki zagranicznej.
Po podpisaniu japońsko-sowieckiego paktu o nieagresji w kwietniu 1941 roku obie strony zdecydowały się na utrzymanie status quo w strefie granicznej18. Układ z Moskwą był szczególnie korzystny dla armii japońskiej, obawiającej się otwarcia przez Sowietów nowego frontu w Mongolii Wewnętrznej i Mandżurii, który postawiłby pod znakiem zapytania prowadzenie przez nią dalszych działań ofensywnych przeciwko Republice Chińskiej. Pakt o nieagresji zabezpieczał również interesy japońskiej marynarki wojennej, która przygotowywała się do wojny z aliantami, w szczególności uderzenia na Hawaje i operacji desantowych w Azji Południowo-Wschodniej. Wkrótce Cesarstwo Japonii wywołało konflikt, który miał mu zagwarantować niekwestionowaną dominację na Dalekim Wschodzie. Nadciągały burzliwe czasy dla odległej i niedostępnej krainy północnego Pacyfiku – po raz pierwszy w jej dziejach.
Japońskie plany strategiczne na obszarze północnego Pacyfiku
Pomyślne zakończenie pierwszego etapu wojny na Pacyfiku w pierwszej dekadzie marca 1942 roku umożliwiło dowódcy Połączonej Floty (jap. Rengō Kantai) adm. Isoroku Yamamoto wdrożenie ryzykownego planu decydującej bitwy z US Navy na środkowym Pacyfiku. Przeprowadzony 18 kwietnia niespodziewany nalot amerykańskich bombowców na Tokio, znany powszechnie jako rajd Doolittle’a, nie tylko po raz pierwszy bezpośrednio zagroził japońskiej stolicy, ale także udowodnił konieczność realizacji wcześniejszych postulatów zabezpieczenia wszystkich podejść do macierzystych wysp przed lotniskowcami wroga. Jak dowodzi T. Ishibashi, dotychczas zbagatelizowany obszar północnego Pacyfiku właśnie wtedy zyskał na znaczeniu w oczach Sztabu Głównego Marynarki19. Choć odległość z Pearl Harbor do japońskiej stolicy wykluczała większą operację ofensywną wroga przez środek Oceanu Spokojnego, przeprawa północnym szlakiem, wzdłuż archipelagu Aleutów, wydawała się dla Japończyków karkołomnym, ale mimo wszystko realnym scenariuszem. Najbardziej wysunięte pozycje Amerykanów znajdowały się bowiem na wyspie Attu, ok. 370 km od Wysp Komandorskich, 1170 km od Wysp Kurylskich oraz niecałe 3200 km od Tokio.
Kolejnym problemem planistycznym, przed którym stanęła japońska marynarka wojenna jeszcze przed wybuchem wojny na Pacyfiku była potencjalna współpraca Stanów Zjednoczonych i Związku Sowieckiego. Od czasu rozpoczęcia Operacji „Barbarossa” relacje pomiędzy Waszyngtonem a Moskwą uległy wyraźnemu ociepleniu. W czerwcu 1941 roku Sowieci stali się naturalnym sojusznikiem aliantów w zmaganiach z Trzecią Rzeszą. Wprawdzie Stany Zjednoczone oficjalnie nie zadeklarowały swojego udziału w światowym konflikcie, jednak działania prezydenta Franklina D. Roosevelta pozwalały stwierdzić jednoznacznie, że USA będą wspierać nie tylko Wielką Brytanię, ale całą koalicję antyhitlerowską. Na razie była to współpraca ukierunkowana na pokonanie Niemiec, lecz wraz z pogorszeniem stosunków pomiędzy Tokio a Waszyngtonem w drugiej połowie 1941 roku Cesarstwo Japonii mogło czuć się zagrożone przez dwóch przeciwników – USA i ZSRR. Co więcej, obszar północnego Pacyfiku, na którym Japonia również posiadała swoje żywotne interesy, stanowił naturalny pomost współpracy amerykańsko-sowieckiej 20. Japończycy byli tego świadomi i musieli podjąć działania, które zminimalizują ryzyko jakiegokolwiek niespodziewanego ataku w sam rdzeń ich kraju21.
W chwili wybuchu wojny na Pacyfiku w ramach Połączonej Floty funkcjonowała już jednostka odpowiedzialna za obronę północnych rubieży kraju przed interwencją Związku Radzieckiego lub nalotami wrogich bombowców. Była nią 5. Flota (jap. Dai 5 Kantai), która została reaktywowana 25 lipca 1941 roku po osobistej interwencji Szefa Sztabu Głównego Marynarki (jap. Gunreibu) adm. Osami Nagano u cesarza Hirohito22. Jej dowódcą mianowano wadm. Boshirō Hosogayę, zaś szefem sztabu wadm. Takusu Nakazawę. W skład 5. Floty początkowo wchodziła jedynie 21. Eskadra Krążowników złożona z krążowników lekkich „Tama” (flagowy) i „Kiso”, a także torpedowce „Sagi” i „Hato”23. Do końca roku 5. Flota została wzmocniona o 7. Zespół Bazowy (10. Dywizjon Kanonierek, 17. Dywizjon Trałowców i 66. Dywizjon Niszczycieli)24. Na czas „Operacji Południowej” (jap. Nampō Sakusen) wadm. Hosogaya miał za zadanie patrolować wody wokół Wysp Kurylskich, Hokkaido, północnej części Honsiu i wysp Ogasawara, co stanowi dowód na to, że Japończycy od samego początku liczyli się z możliwością przeprowadzenia rajdu lotniskowców US Navy na Tokio.
Dalszy wzrost zainteresowania Nippon Kaigun (pol. Marynarki Wojennej Cesarstwa Japonii) obszarem północnego Pacyfiku nastąpił w lutym 1942 roku, kiedy to amerykańskie lotniskowce przeprowadziły pierwsze udane uderzenia na wysunięte japońskie bazy na Oceanie Spokojnym. Już w tym czasie w sztabie Połączonej Floty pojawiła się propozycja zajęcia wyspy Kiska znajdującej się w zachodniej części Aleutów. To nie tylko oddalałoby zagrożenie nalotu amerykańskich bombowców na macierzyste wyspy, ale także rozciągałoby obwód obronny marynarki wojennej daleko na północny wschód. Wywiad US Navy przechwycił pierwszą depeszę wroga, w której pojawiła się informacja o planach strategicznych wobec obszaru Aleutów już 9 marca 1942 roku25.
Rozważania dotyczące strategicznego położenia Aleutów były częścią wielkiej debaty na temat zasadności przeprowadzenia Operacji „MI”, która toczyła się przez większość marca i na początku kwietnia pomiędzy Sztabem Głównym Marynarki i Połączoną Flotą. Ostatecznie adm. Yamamoto przeforsował autorski plan walnej bitwy lotniskowców na środkowym Pacyfiku, ale stojący w opozycji do niego Sztab Główny Marynarki również uzyskał gwarancję zabezpieczenia macierzystych wysp od północnej flanki. W sprawozdaniu przedstawionym cesarzowi Hirohito 15 kwietnia japońska marynarka stwierdzała, że „na drugim etapie wojny należy tak szybko, jak to możliwe, podczas jednej operacji, zająć lub zniszczyć najważniejsze pozycje na Aleutach, udaremniając tym samym jakiekolwiek działania Stanów Zjednoczonych z obszaru północnego Pacyfiku”26.
Rajd Doolittle’a jedynie utwierdził japońskie dowództwo marynarki wojennej w przekonaniu, że jej najbardziej niebezpiecznym przeciwnikiem są amerykańskie lotniskowce, ponieważ w każdej chwili mogły poważnie zagrozić wewnętrznym liniom komunikacyjnym wielkiego obwodu obronnego. Innym bezpośrednim skutkiem nalotu na Tokio była nagła zmiana poglądów dowództwa armii na plany marynarki wobec Aleutów i Midway. Wprawdzie nie obiecywano zaangażowania dodatkowych sił, ale warunkowo wyrażono zgodę na udział wydzielonych oddziałów piechoty w desantach na oba cele27.
Grafika 1: Japoński łańcuch dowodzenia w czasie kampanii na północnym Pacyfiku, stan na 1.06.1942 r. Opracowanie własne.
Podstawę do operacji „MI” i „AL” stanowił Rozkaz Sztabu Głównego Marynarki nr 18 z 5 maja 1942 roku28. Jego autorem był adm. Nagano, który nakazał adm. Yamamoto ścisłą współpracę Połączonej Floty z japońską armią lądową w celu przeprowadzenia inwazji na Midway i Aleuty. Jeszcze tego samego dnia wydano Rozkaz Sztabu Głównego Marynarki nr 94, który w 13 punktach precyzował cele Operacji „AL”29. Na ich postawie Połączona Flota na 12 maja zarządziła pospieszną koncentrację sił w bazie marynarki Ōminato (położonej na północy Honsiu), która miała potrwać maksymalnie do dwóch tygodni30.
Ostateczny plan Operacji „AL” zakładał inwazję oddziałów armijnych na wyspy Attu i Kiska, którą miało poprzedzić zniszczenie amerykańskich baz na wyspie Adak i w Dutch Harbor przy wyspie Unalaska31. Wprawdzie Japończycy szacowali, że znajduje się tam jedynie kilka obiektów wojskowych strzeżonych przez siły złożone z mniejszego tendra wodnosamolotów, dwóch kanonierek i grupy niszczycieli, zamierzano jednak na wszelki wypadek zneutralizować je za pomocą lotnictwa pokładowego32.
Lokalizacja
Obiekty wojskowe i siły
Dutch Harbor (Amaknak/Unalaska)
• kotwicowisko marynarki • baza okrętów podwodnych • baza łodzi latających na kotwicowisku • tender wodnosamolotów i kilka okrętów wojennych • większy garnizon armii dowodzony przez generała majora
Adak
• placówka łączności • kotwicowisko umożliwiające bazowanie większych sił marynarki
Kiska
• placówka łączności • garnizon 200–300 żołnierzy marynarki (niepotwierdzone) • baza łodzi latających na kotwicowisku
Attu
• placówka łączności • mniejszy garnizon (potwierdzone) • baza wodnosamolotów na kotwicowisku
Tabela 1: Wykaz rozpoznanych amerykańskich obiektów wojskowych i sił na Aleutach. Źródło: JACAR Ref. C14121139600: Aryūshan Kaigun Sakusen: 2. kō, Guntō Heiyōshi Gaiyō, s. 1.
W ciągu kilku dni od wydania rozkazów dotyczących operacji zaczepnej i desantowej na Aleutach Amerykanie i Japończycy starli się na Morzu Koralowym w pierwszej w historii bitwie lotniskowców. Mimo zatopienia „Lexingtona” i poważnego uszkodzenia „Yorktowna” zakończyła się ona strategiczną porażką Połączonej Floty, która musiała zrezygnować z planów zajęcia Port Moresby i dalszej izolacji Australii. Zmagania na południowym Pacyfiku miały również kolosalny wpływ na przebieg Operacji „MI”, w której ostatecznie nie wzięła udziału 5. Eskadra Lotniskowców, złożona z dwóch najnowocześniejszych lotniskowców japońskiej floty – „Shōkaku” i „Zuikaku”33.
Niekorzystny obrót wydarzeń na Morzu Koralowym nie wpłynął na rewizję ogólnych założeń wydania decydującej bitwy z US Navy w okolicach Midway. Tym samym, wykorzystując generalną ofensywę na środkowym Pacyfiku, Sztab Główny Marynarki również wdrożył swoje plany strategiczne, które miały polegać na zajęciu Attu i Kiska oraz zbombardowaniu Dutch Harbor. Do Operacji „AL” przydzielono 2. Kidō Butai, złożone z niedawno oddanego do służby lotniskowca „Jun’yō” i dobrze znanego flocie lotniskowca lekkiego „Ryūjō”. Wprawdzie grupy lotnicze całego zespołu posiadały niezbyt imponujący potencjał uderzeniowy (łącznie 30 Zer, 18 Vali i 15 Kate), ale amerykańskie lotnictwo na obszarze północnego Pacyfiku miało nie stanowić dla Japończyków większego zagrożenia. Siłami trzech krążowników ciężkich, trzech krążowników lekkich, 12 niszczycieli oraz innych okrętów 5. Flota wadm. Hosogayi miała rozciągnąć obwód obronny daleko na północny wschód.
„Ryūjō”
„Jun’yō”
Data położenia stępki
26.11.1929
20.03.1939
Data wodowania
2.04.1931
26.06.1941
Data wejścia do służby
9.05.1933
3.05.1942
Wyporność standardowa
10 150 t
27 500 t
Wymiary całkowite
180,0 x 20,3 m
219,3 x 21,8 m
Zanurzenie
5,56 m
8,15 m
Wymiary pokładu lotniczego
154,5 x 23,0 m dwa podnośniki (windy) lotnicze
210,3 x 27,3 m dwa podnośniki (windy) lotnicze
Napęd
6 kotłów o łącznej mocy 65 000 KM
6 kotłów o łącznej mocy 56 250 KM
Prędkość maksymalna
29 w.
25,5 w.
Zasięg
10 000 mil przy prędkości ekonomicznej 14 w.
10 000 mil przy prędkości ekonomicznej 19 w.
Uzbrojenie przeciwlotnicze
4 podwójne działa kal. 127 mm Typ 89 2 podwójne działa kal. 25 mm Typ 96 6 poczwórnych dział kal. 25 mm Typ 96
6 podwójnych dział kal. 127 mm Typ 89 8 potrójnych dział kal. 25 mm Typ 96
Wyposażenie lotnicze
12 Zer (+ dwa zapasowe) 18 Kate (+ dwa zapasowe)
*
18 Zer 15 Vali
**
Oznaczenie samolotów na usterzeniu
D1-XXX
D11-XXX
Załoga
916
1187
Macierzysty port
Kure
Kure
* W tabeli podano rzeczywisty skład grupy lotniczej (jap. jissū), która różni się od stanu etatowego (jap. teisū) ustalonego przez marynarkę wojenną 1 czerwca 1942 r. Zgodnie z planami grupa lotnicza „Ryūjō” miała się wówczas składać z 16 Zer i 20 Kate. W przeciwieństwie do poprzednich okresów nie podano informacji o ewentualnych samolotach zapasowych, dlatego można przypuszczać, że liczba ta uwzględnia już ewentualne samoloty zapasowe.** Stan etatowy dla „Jun’yō”: 12 Zer (+ trzy zapasowe), 18 Vali (+ dwa zapasowe), 18 Kate.
Tabela 2: Charakterystyka techniczna japońskich lotniskowców „Ryūjō” i „Jun’yō”.
„Ryūjō” (龍驤) – pierwszy wybudowany od podstaw japoński lotniskowiec lekki, który spełniał warunki traktatu waszyngtońskiego. Stępkę pod nowy okręt położono 26.11.1929 roku w stoczni marynarki w Jokohamie. Po wodowaniu został doholowany do Yokosuki, gdzie zakończono prace nad jego wykończeniem. Wszedł do służby 9.05.1933 roku.
Historia operacyjna lotniskowca rozpoczęła się od pechowych manewrów 4. Floty we wrześniu 1935 roku, podczas których został uszkodzony przez tajfun. Po naprawie i powrocie do służby w styczniu 1937 roku stał się okrętem flagowym 1. Eskadry Lotniskowców. Do tego czasu pełnił funkcję jednostki testowej marynarki, która badała możliwości ofensywne lotnictwa pokładowego. We wrześniu 1937 roku „Ryūjō” został wysłany w rejon Szanghaju, gdzie wziął udział w bombardowaniu lokalnych celów naziemnych oraz walkach o dominację w przestworzach. Do listopada operował na chińskich wodach przeciwko celom takim jak: Szanghaj, Nankin i Kanton. Po powrocie do Japonii i przebudowie w marcu 1939 r. ponownie wsparł operacje armii w południowych Chinach. W listopadzie 1940 roku został okrętem flagowym 3. Eskadry Lotniskowców, zaś rok później okrętem flagowym 4. Eskadry Lotniskowców. Równolegle do ataku Kidō Butai na Pearl Harbor wziął udział w operacji zajęcia Filipin. Na początku stycznia 1942 roku wspierał 25. Armię na Półwyspie Malajskim. W lutym i marcu uczestniczył w kampanii w Holenderskich Indiach Wschodnich, po czym wycofał się do Singapuru i eskortował konwoje do Birmy. Na początku kwietnia przydzielony do Sił Malezyjskich wadm. Jisaburō Ozawy w ramach operacji ofensywnej w Zatoce Bengalskiej, w istotny sposób przyczynił się do zatopienia wielu alianckich frachtowców. 18 kwietnia jego bombowce torpedowe zostały przeniesione do bazy w Takao na Tajwanie, gdzie przeprowadzono dodatkowe zadania treningowe. 23 kwietnia „Ryūjō” dotarł do Kure, gdzie pozostawił na lądzie swoje ostatnie samoloty, które zostały wcielone do Saeki Kaigun Kōkūtai (pol. Grupa Powietrzna Saeki) jako samoloty szkoleniowe. W tym czasie podjęto również decyzję o pełnej modernizacji grupy lotniczej lotniskowca, na którym zamierzano wymienić starsze modele myśliwców Claude na najnowsze Zero. Dwa dni później komendę nad okrętem objął kmdr Tadao Katō. 28 kwietnia „Ryūjō” wszedł do suchego doku w Kure na planowane prace konserwacyjne i, w niewielkim stopniu, modernizacyjne. 1 maja do jego grupy lotniczej przydzielono 16 Zer, które w niedługim czasie miały sformować jej w pełni etatową jednostkę myśliwską. Dwa dni później do 4. Eskadry Lotniskowców dołączono nowo oddany do służby lotniskowiec „Jun’yō” – tym samym jednostka stała się samodzielną grupą uderzeniową Nippon Kaigun. „Ryūjō” opuścił suchy dok w Kure 6 maja, a następnie otrzymał rozkaz udania się do Ōminato przez Saeki i Tokuyama. 22 maja, po uzupełnieniu zapasów paliwa na ostatnim odcinku trasy, lotniskowiec ostatecznie skierował się na północ wraz z „Jun’yō”, docierając do Ōminato trzy dni później, formalnie już jako część 2. Kidō Butai. Na miejscu zreorganizowano jego grupę lotniczą, która od tej pory liczyła 12 Zer i 18 Kate (plus po dwa zapasowe samoloty).
„Jun’yō” (隼鷹) – jeden z dwóch lotniskowców typu „Hiyō”, które początkowo zaprojektowano jako transoceaniczne statki pasażerskie (z założeniem konwersji na lotniskowce) przedsiębiorstwa Nippon Yūsen w związku z planowaną organizacją igrzysk olimpijskich w Tokio 1940 r. Gdy stało się oczywiste, że impreza nie odbędzie się z przyczyn politycznych, budowane od marca 1939 r. statki pasażerskie zostały zarekwirowane przez marynarkę wojenną i w połowie 1940 roku podjęto decyzję o ich przekonwertowaniu na lotniskowce floty. Tym samym niedoszła „Kashihara Maru” została przemianowana na „Jun’yō”, który zwodowano w stoczni Mitsubishi w Nagasaki w czerwcu 1941 roku. Po uzbrojeniu i wykończeniu lotniskowiec wszedł do służby 3.05.1942, tuż przed bitwą na Morzu Koralowym. Chociaż japońscy konstruktorzy dostrzegali wiele zalet kadłuba „Kashihary Maru” w kontekście jej przebudowy na okręt wojenny, konwersja cywilnego statku na lotniskowiec typu „Hiyō” miała swoją cenę – była nią dużo niższa prędkość maksymalna. W porównaniu do najnowszego standardu wyznaczonego przez typ „Shōkaku”, był od niego wolniejszy aż o ponad 8 w. (25,5 do 34 w.). Ustępował także w podobnym stopniu starszym „Sōryū” i „Hiryū”, nie mając przy tym innych zalet, np. opancerzonego pokładu lotniczego, o przydatności którego przekonano się w czasie bitew na Morzu Koralowym i o Midway. Mimo to według planistów marynarki grupy lotnicze „Jun’yō” i „Hiyō” miały etatowo liczyć po 48 samolotów (plus pięć zapasowych), co sprawiało, że ich potencjał uderzeniowy był zbliżony do nadzwyczaj pozytywnie ocenianych „Sōryū” i „Hiryū”.
Historia operacyjna lotniskowca „Jun’yō” do czasu Operacji „AL” była niezwykle krótka, gdyż zaraz po oddaniu do służby na początku maja 1942 r. udał się on do bazy marynarki Saeki, nie dysponując własną grupą lotniczą. Dzień później, podczas pierwszego treningu w warunkach morskich, w drodze do Kure o mały włos nie doszło do kolizji „Jun’yō” i pancernika „Yamato”, który w tym czasie również przebywał w okolicy. 20 maja lotniskowiec został formalnie przydzielony do 2. Kidō Butai w ramach Operacji „AL” i dwa dni później razem z „Ryūjō” odbił z Kure, biorąc kurs na Ōminato. 25 maja, po dotarciu do celu, doszło do faktycznego przekazania grupy lotniczej „Jun’yō” złożonej jedynie z 18 Zer i 15 Vali (plus samoloty zapasowe). Całkowity brak przydziału Kate wynikał z tymczasowych problemów Japończyków z brakami dostatecznie wyszkolonych załóg bombowców torpedowych. Grupy lotnicze „Shōkaku” i „Zuikaku”, zwłaszcza jednostek bombowców torpedowych, dwa tygodnie wcześniej zostały zdziesiątkowane w czasie bitwy na Morzu Koralowym, zaś Połączona Flota zdecydowała się w pierwszej kolejności uzupełnić straty operacyjne w 5. Eskadrze Lotniskowców, mimo że ostatecznie nie wzięła ona udziału w bitwie o Midway. Dla „Jun’yō”, jak i całego 2. Kidō Butai, oznaczało to, że w nadchodzącej operacji na północnym Pacyfiku zespół niezłożony z dwóch regularnych lotniskowców floty, lecz z jednego przekonwertowanego i jednego lekkiego lotniskowca, będzie dysponował jedynie 80 proc. swojego potencjału uderzeniowego.
Szczególną rolę w japońskich planach strategicznych na obszarze Aleutów odgrywała Kiska. Po opanowaniu Midway z obu wysp Japończycy mogli prowadzić regularne loty rozpoznawcze na dystansie 700 mil w kierunkach północnym i południowym, które chociaż częściowo (w zależności od warunków atmosferycznych) wykluczały niespodziewany rajd wroga na macierzyste wyspy przez północny odcinek Oceanu Spokojnego. Równoległe opanowanie Kiska i Midway oznaczało w praktyce, że marynarka wojenna ustanowiłaby na Pacyfiku pełny obwód ochronny ciągnący się od Aleutów przez Midway, Wake, Truk aż po pozycje na Wyspach Salomona, które zajęto na początku maja34.
5. FLOTA (SIŁY PÓŁNOCNE); NACZELNY DOWÓDCA: WADM. BOSHIRŌ HOSOGAYA
Związek/Zespół
Siły
Zadania
Siły Główne, wadm. Boshirō Hosogaya
21. Eskadra Krążowników (część) krążownik ciężki „Nachi” (flagowy) 2. Sekcja 21. Dywizjonu Niszczycieli niszczyciele: „Ikazuchi”, „Inazuma” transportowce: „Fujisan Maru”, „Nissan Maru” i trzy inne
Wsparcie całej Operacji „AL”
2. Kidō Butai, kadm. Kakuji Kakuta
4. Eskadra Lotniskowców lotniskowiec „Jun’yō” 18 Zer (+ dwa zapasowe) 15 Vali (+ cztery zapasowe) lotniskowiec lekki „Ryūjō” 12 Zer (+ cztery zapasowe) 18 Kate (+ dwa zapasowe) 2. Sekcja 4. Eskadry Krążowników krążowniki ciężkie: „Maya”, „Takao” 7. Dywizjon Niszczycieli niszczyciele: „Ushio”, „Akebono”, „Sazanami” tankowiec „Teiyo Maru”
Nalot na Attu, Adak i Kiska, zniszczenie zespołu nieprzyjaciela
Siły Inwazyjne Attu, kadm. Sentarō Ōmori
1. Eskadra Torpedowa krążownik lekki „Abukuma” 21. Dywizjon Niszczycieli niszczyciele: „Wakaba”, „Hatsuharu”, „Nenohi”, „Hatsushimo” Oddział Desantowy Attu transportowiec „Kinugasa Maru” stawiacz min „Magane Maru” ok. 1200 żołnierzy z Wydzielonego Oddziału Armijnego Mórz Północnych (dowódca, mjr Matsutoshi Hozumi)
Zniszczenie pozycji wroga na Adak, zajęcie Attu
Siły Inwazyjne Kiska, kmdr Takeji Ōno
21. Eskadra Krążowników krążowniki lekkie: „Tama”, „Kiso” 6. Dywizjon Niszczycieli niszczyciele: „Hibiki”, „Akatsuki”, „Hokaze” 13. Dywizjon Trałowców trałowce: „Hakuhō Maru”, „Kaihō Maru”, „Shunkotsu Maru” Oddział Desantowy Kiska transportowce: „Asaka Maru”, „Kumagawa Maru”, „Awata Maru”, „Hakusan Maru” ok. 550 żołnierzy z 3. Specjalnego Oddziału Desantowego „Maizuru” (dowódca kmdr ppor. Hifumi Mukai) ok. 700 robotników ze sprzętem budowlanym
Zajęcie Kiska; patrolowanie wód wokół Attu
Zespół Okrętów Podwodnych, kadm. Shigeaki Yamazaki
okręt podwodny I-9 2. Dywizjon Okrętów Podwodnych okręty podwodne: I-15, I-17, I-19 4. Dywizjon Okrętów Podwodnych okręty podwodne: I-25, I-26
Poszukiwania wroga
Jednostka Tendrów Wodnosamolotów, dowódca „Kimikawy Maru”
tender wodnosamolotów „Kimikawa Maru” osiem Jake niszczyciel „Shiokaze”
Poszukiwania wroga
Jednostka Lotnictwa Bazowego Marynarki, dowódca Tōkō Kaigun Kōkūtai
Część Tōkō Kaigun Kōkūtai osiem Mavis transportowiec „Kamitsu Maru” kanonierka „Dai Ni Hi no Maru” okręty zaopatrzeniowe: „Dai Ni Hishi Maru”, inny okręt
Poszukiwania wroga, atak na wroga
Tabela 3: Organizacja japońskich sił w ramach Operacji „AL” 3–7 czerwca 1942 roku. Źródło: Senshi Sōsho vol. 29, s. 229–233. Opracowanie powstało na podstawie JACAR Ref. C14121140000: Aryūshan Kaigun Sakusen: 6. kō, Hoppō Butai no Sakusen Jumbi, s. 1–4 oraz JACAR Ref. C08030019000: S16.12.01–S19.06.30, Dai 5 Kantai Senji Nisshi AL Sakusen (1), s. 39–40. W czasie działań na północnym Pacyfiku 5. Flota miała trzy podstawowe organizacje, które miały się zmieniać podczas kolejnych faz operacji – powyższa tabela przedstawia organizację w czasie rajdu na Dutch Harbor. W tabelach zawartych w Senshi Sōsho są wymienione ponadto Siły Patrolowe Wysp Ogasawara (wyspy Bonin), które nie wzięły udziału w Operacji „AL”.
Przy okazji omawiania założeń Operacji „AL” warto również wspomnieć o całkowitym braku zrozumienia japońskich planów strategicznych na obszarze Aleutów przez polskich i zachodnich historyków. Przez prawie 60 lat amerykańscy autorzy przekonywali czytelników, że Operacja „AL” w istocie stanowiła jedynie dywersję, która miała odciągnąć uwagę US Navy od głównego celu Połączonej Floty, jakim było zdobycie Midway. Ten pogląd utrwalił się w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej głównie za sprawą monumentalnego dzieła Samuela E. Morisona35, zaś w Polsce powielali go kolejno: Jerzy Pertek i Witold Supiński36, Antoni Wolny37, a także Edmund Kosiarz38. Z punktu widzenia polskiej historiografii wydaje się jednak, że najbardziej brzemienne w skutki było jej potwierdzenie, a także dalsze rozwinięcie bez podstaw źródłowych przez Zbigniewa Flisowskiego w Burzy nad Pacyfikiem39. Pomimo, że „teoria dywersyjna” została obalona w 2005 roku przez Jonathana Parshalla i Anthony’ego Tully’ego w kompleksowej monografii bitwy o Midway40, należy zauważyć, że najnowsze wyniki badań nie trafiły do szerszego grona odbiorców w Polsce. Przeprowadzona analiza japońskich dokumentów pozwala jednoznacznie stwierdzić, że Połączona Flota od samego początku nie była zwolennikiem ofensywy w kierunku Aleutów, zaś na rozciągnięcie obwodu obronnego nalegał przede wszystkim Sztab Główny Marynarki. Operacja „AL” była niezależną od Operacji „MI” inicjatywą strategiczną, efektem kompromisu pomiędzy dwiema kluczowymi instytucjami Nippon Kaigun. „Teoria dywersyjna” nie ma również większego sensu logicznego, ponieważ jeżeli zamiarem Połączonej Floty było zmuszenie Amerykanów do stoczenia walnej bitwy w obronie Midway, odciąganie lotniskowców wroga w kierunku Aleutów stanowiłoby zaprzeczenie podstawowych założeń planistycznych adm. Yamamoto. Warto również zadać sobie pytanie, czy atak zaledwie 30 bombowców faktycznie miałby szansę na odciągnięcie uwagi US Navy od środkowego Pacyfiku.
Pozostawiając kwestie związane z interpretacją japońskich intencji dotyczących Operacji „AL” przez polskich i zachodnich historyków, wróćmy do 25 maja, kiedy 2. Kidō Butai wyruszyło z Ōminato, biorąc kurs na Unalaskę41. Po upewnieniu się, że Amerykanie nie dysponują w regionie większymi siłami, 28 maja przystań Sendai opuściły Siły Inwazyjne Kiska, a dzień później o godz. 11 z Ōminato odbiły Siły Inwazyjne Attu42. Zamiarem Połączonej Floty była synchronizacja Operacji „MI” i „AL”, tak aby całkowicie zaskoczyć przeciwnika i uniemożliwić mu wysłanie posiłków na północny Pacyfik.
Zgodnie z doktryną Nippon Kaigun wstępny zwiad w ramach Operacji „AL” przeprowadziły okręty podwodne. 26 maja wodnosamolot Yokosuka E14Y z I-9 krążył kolejno nad Kiska, Attu i Adak, potwierdzając brak wrogich samolotów, okrętów wojennych, a także ważnych obiektów wojskowych. 27 maja wodnosamolot pokładowy I-25 znalazł się aż nad Kodiak i zaraportował o jednym krążowniku typu „Astoria”, niszczycielu i dwóch okrętach patrolowych w miejscowej zatoce. Przy okazji załoga zidentyfikowała dwa budynki koszarów, prawdopodobny magazyn i pasy startowe. 29 maja wodnosamolot Glen z I-19 zbadał Dutch Harbor, zgłaszając obecność dwóch niszczycieli i kilku kutrów motorowych patrolujących wejście do portu. Jednocześnie podczas trasy powrotnej samolot natknął się na dwa lub trzy inne niszczyciele nieznanego typu. 30 maja wodnosamolot pokładowy z I-26 po zakończonej misji patrolowej nad Kodiak ok. 700 mil na północny zachód ku zachodowi od Seattle namierzył dwa duże krążowniki (podkreślono, że jeden z nich mógł być transportowcem), które prawdopodobnie znajdowały się w drodze do wspomnianego miasta43.
Podczas podejścia w stronę Aleutów rozpoznanie lotnicze dla jednostek biorących udział w operacji zapewniało 2. Kidō Butai. Od rana 1 czerwca z „Ryūjō” wystartowały cztery Kate, które w dwóch parach udały się na misje zwiadowcze w sektorach od 60° od 80° na dystansie 120 mil. Nie napotykając wroga, po ponad dwóch godzinach bombowce powróciły na pokład lotniskowca44. Z podobnym skutkiem zakończył się popołudniowy zwiad czterech Vali z „Jun’yō”45. Do końca dnia nad zespołem krążyły klucze Zer w trzech następujących po sobie patrolach (dwa z „Jun’yō”, jeden z „Ryūjō”), tworząc bezpośrednią osłonę dla całego zespołu46.
Rankiem 2 czerwca 2. Kidō Butai wznowiło poszukiwania przeciwnika, posyłając z „Ryūjō” trzy pary Kate na rozpoznanie w sektorach od 100° do 120° na dystansie 120 mil, a także w sektorze 70° na dystansie 60 mil. Również tym razem nie natknięto się na żadne jednostki wroga, zaś bombowce w komplecie powróciły na pokład lotniskowca do godz. 15. Kontradmirał Kakuta wystarczająco oddalił się od macierzystych wysp, dlatego polecił natychmiastowe wzmocnienie patrolu walki powietrznej. Tego dnia nad zespołem unosiło się łącznie 13 par Zer i dwie pary Vali, które otrzymały zadanie zwalczania nieprzyjacielskich okrętów podwodnych napotkanych na trasie47.
Po południu, tuż przed planowanym rozpoczęciem Operacji „AL”, kadm. Kakuta jeszcze raz wysłał z „Ryūjō” trzy pary Kate na rozpoznanie w sektorach 40°, 58°, 76° na dystansie 250 mil. Bombowce miały się upewnić ostatecznie, że na japońskie siły nie została zastawiona żadna pułapka. Brak obecności wroga był najlepszym z możliwych scenariuszy, dlatego kontynuowano śmiały pochód w stronę Aleutów i niecierpliwie oczekiwano na wieści ze środkowego Pacyfiku, gdzie spodziewano się decydującego zwycięstwa, które znacząco ułatwi zajęcie Kiska i Attu48.
Amerykańskie przygotowania do obrony
Niezależnie od tych pozytywnych wieści z misji obserwacyjnych japońskie plany operacyjne dotyczące Aleutów były dobrze znane Amerykanom od około połowy maja49. 15 maja wywiad US Navy przechwycił też inne depesze wroga, dzięki którym dowiedział się, że część jednostek zaangażowanych w planowane operacje na aleuckim teatrze działań wojennych, konkretnie zajęcie wyspy Kiska, otrzymała nazwę Sił Inwazyjnych AOB50. W nocy z 20 na 21 maja adm. Chester Nimitz, Głównodowodzący Obszaru Pacyfiku (ang. CINCPAC), utworzył Task Force 8 (TF-8; znany również jako Siły Północnego Pacyfiku – ang. North Pacific Force, NORPACFOR) pod komendą kadm. Roberta A. Theobalda, który otrzymał również kontrolę nad wszystkimi siłami armii i marynarki, w tym oddziałami kanadyjskimi, znajdującymi się na obszarze Alaski i Aleutów51. Tego samego dnia wywiad US Navy potwierdził, że Japończycy intensywnie koncentrują w Ōminato siły nawodne i zaopatrzenie, które było dostarczane przez transportowce bezpośrednio z Tokio. Uznano to za niezbity dowód na przejście przez przeciwnika do ostatniego etapu przygotowań do operacji na północnym Pacyfiku52.
W przełomowych dniach maja uwaga dowództwa US Navy wprawdzie skupiała się na środkowym Pacyfiku, lecz doskonale zdawano sobie sprawę ze strategicznego położenia Aleutów i konieczności ich obrony niezależnie od podjętych przez wroga działań ofensywnych w kierunku Midway i Hawajów. Dzięki pomyślnemu wynikowi zmagań na Morzu Koralowym podczas kampanii na południowym Pacyfiku Nimitz mógł oddelegować na północne rubieże: dwa krążowniki ciężkie, trzy krążowniki lekkie i kilkanaście niszczycieli. Theobald miał za zadanie „wykorzystać każdą sposobność, aby przeciwstawić się japońskiej inwazji lub zadać przeciwnikowi dotkliwe straty, mając na względzie wkalkulowane w to zadanie ryzyko”. W praktyce oznaczało to, że Amerykanin mógł poświęcić część swoich sił, jeżeli uznałby, że istnieje szansa na pokonanie Japończyków albo osłabienie ich potencjału53.
Datowana na 26 maja amerykańska analiza scenariusza ataku na Hawaje i bazy na Alasce jednoznacznie wskazywała na groźbę zajęcia przez Japończyków wysuniętych pozycji na Aleutach. Z powodu ograniczonych zasobów marynarki początkowym celem była konsolidacja własnych sił w okolicach wyspy Kodiak oraz/lub Cold Bay przy wyspie Unimak. Amerykanie spodziewali się, że w Operacji „AL” wezmą udział lotniskowiec „Ryūjō” i inny lotniskowiec lekki, trzy krążowniki ciężkie (w tym „Nachi”), jeden starszy krążownik lekki typu „Tama”, 16 niszczycieli, a także od ośmiu do dziesięciu okrętów podwodnych. W odpowiedzi Theobald do 5 czerwca miał zebrać w Kodiak: dwa krążowniki ciężkie, trzy krążowniki lekkie, 12 niszczycieli, tender wodnosamolotów, pięć trałowców, 14 kutrów torpedowych, 15 kutrów patrolowych i sześć okrętów podwodnych, zaopatrywanych przez trzy tankowce54. Oprócz tego dowódca TF-8 mógł liczyć na część 4. Skrzydła Patrolowego złożonego z 20 łodzi latających Catalina i dziewięciu wodnosamolotów55.
27 maja wywiad US Navy potwierdził postępującą koncentrację sił nawodnych wroga w Ōminato, zaś dwa dni później przechwycił szczegółowe rozkazy dotyczące udziału lotniskowców w nowej kampanii na północnym Pacyfiku. 31 maja w związku z nadchodzącym terminem rozpoczęcia Operacji „AL” aktywność wroga w aspekcie komunikacji radiowej wyraźnie zmalała56.
Amerykańskie siły wyznaczone do obrony Alaski i Aleutów były zbyt małe, aby wykonać postawione przed nimi zadania na tak rozległym teatrze działań wojennych. Największym zmartwieniem Nimitza był jednak brak aktywnego lotniskowca floty na północnym Pacyfiku, który mógłby stanowić przeciwwagę dla dwóch japońskich lotniskowców lekkich57. Gdyby napotkali lotnictwo pokładowe nieprzyjaciela, mieli liczyć na wsparcie armijnego 11. Air Force (dalej 11. AF – przyp. M.A.P.) pod komendą bryg. Williama O. Butlera58. Amerykanin miał do dyspozycji cztery bazy lotnicze – Cold Bay, Otter Point na wyspie Umnak, Stację Marynarki na wyspie Kodiak i Elmendorf Field w Anchorage. Siły USAAF miały się składać łącznie z 89 myśliwców (52 P-40E, 24 P-38E, 8 P-36A, 5 P-39D) i 42 bombowców (23 B-26A, 12 B-18A, 7 B-17E). Nie były to imponujące siły i już 23 maja z Alaski nadeszła depesza z rekomendacją oddelegowania co najmniej 54 bombowców torpedowych lub nurkujących oraz podobnej liczby myśliwców, które miały wzmocnić lokalne siły powietrzne59.
Garnizon Alaski i Aleutów liczył łącznie ok. 45 tys. oficerów i żołnierzy rozlokowanych w różnych placówkach60. Odpowiedzialność za zaopatrywanie oddziałów armijnych spoczywała na bazie w Pearl Harbor i miastach na zachodnim wybrzeżu. Armijnym Dystryktem Alaski od niecałych dwóch lat kierował gen. mjr Simon Buckner Jr., który dotychczas był głównym inicjatorem rozbudowy obiektów wojskowych i lokalnych sił powietrznych. Jego pogoda ducha, intelekt i zawziętość były przydatne w miejscu, o którego istnieniu, jak się zdawało, zapomniała cała Ameryka. Dopiero w czerwcu 1940 roku, po serii artykułów wieszczących nieuchronną niemiecko-sowiecką inwazję na Alaskę, Kongres zdecydował się przyznać 350 mln dolarów na organizację miejscowej obrony61. Budowę pierwszej stałej bazy wojskowej na Aleutach (konkretnie w Dutch Harbor) rozpoczęto w lipcu tego roku. Pierwsi żołnierze pojawili się w niej w czerwcu 1941 roku, zaś w pełni operacyjne lotnisko zostało oddane do użytku we wrześniu, tuż przed wybuchem wojny na Pacyfiku.
Grafika 2: Amerykański łańcuch dowodzenia w czasie kampanii na północnym Pacyfiku, stan na 1.06.1942 roku. Na podstawie: R.L. Johnson, op. cit., s. 7.
Gdy 27 maja kadm. Theobald przybył do Kodiak62, natychmiast wszedł w ostry konflikt z Bucknerem. Dowódca obszaru Alaski nie mógł się pogodzić z faktem, że będzie musiał wykonywać rozkazy osoby, która nie ma praktycznego doświadczenia w lokalnych warunkach klimatycznych. Nie był też najlepszego zdania o oficerach marynarki, którzy jego zdaniem czuli „instynktowny strach przed nieznanymi wodami północnego Pacyfiku, pełnymi morskich potworów rozbijających okręty o nieoznaczone skały i niszczącymi marzenia o stopniach admiralskich”63.
Theobald nie pozostawał dłużny Bucknerowi i na każdym kroku podważał kompetencje armii, podkreślając nadrzędny charakter US Navy w nadchodzących zmaganiach o Aleuty. Potyczki słowne obu oficerów i ich często bezsensowny upór niechlubnie zapisały się na kartach historii sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych jako ucieleśnienie wzajemnej nieufności armii i marynarki. Fikcyjnego sporu kompetencyjnego nie potrafił rozwiązać nawet adm. Nimitz – przeciwnie, jeszcze bardziej zaognił on sytuację. Zamiast jednoznacznie poprzeć przywództwo Theobalda i wywrzeć nacisk na sztab US Army, aby ten utemperował Bucknera, od samego początku nalegał na „obopólną współpracę” (ang. mutual cooperation)64, co przy wzajemnej niechęci obu zainteresowanych było czasami zadaniem trudniejszym niż walka z Japończykami65.
Theobald i Buckner mogli za sobą nie przepadać, lecz obaj zmagali się z tym samym problemem – słabą znajomością hydrograficzną oraz topograficzną Alaski i Aleutów. Niektóre amerykańskie mapy sztabowe bazowały jeszcze na rosyjskich szkicach z 1864 roku, co sprawiało, że całkowicie obca Amerykanom Afryka była wówczas lepiej opisanym przez kartografów terenem niż ich własne terytorium na północnym Pacyfiku. Jeśli dodać do tego fakt, że łączna długość linii brzegowej Alaski i Aleutów jest dłuższa niż reszty kontynentalnych Stanów Zjednoczonych, planowanie strategiczne przy ograniczonych siłach morskich i powietrznych wydawało się iście herkulesowym zadaniem.
Paradoksalnie Buckner bezkrytycznie ufał ustaleniom wywiadu marynarki i wierzył, że Japończycy uderzą bezpośrednio na Dutch Harbor. Jego zdaniem należało skoncentrować większość jednostek na tym obszarze i jedynie oczekiwać na pojawienie się wroga. Theobald nie popierał tak prostego rozwiązania, ponieważ Połączona Flota mogła równie dobrze ominąć Unalaskę i wylądować bliżej Alaski, a tym samym wymanewrować US Navy jednym posunięciem66. Japończycy wydawali się do tego zdolni – w końcu zachodnia część Aleutów znajdowała się bliżej Tokio niż baz na Zachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Długość linii zaopatrzeniowych nie była też warunkiem determinującym przebieg przyszłej kampanii. Po niespodziewanym ataku na Pearl Harbor mało który japoński ruch był w stanie zadziwić US Navy.
Dowódca TF-8 nie zgadzał się również z przewidywaniami Nimitza, który wskazywał zachodnią część Aleutów, konkretnie Attu i Kiska, jako prawdopodobny cel przyszłej operacji. 29 maja Theobald oświadczył w memorandum, że japońskie transmisje radiowe mogą być przynętą dla US Navy i zmusić ją do opuszczenia strategicznych pozycji przy Kodiak67. Aby nie wpaść w zasadzkę, Amerykanin zaproponował, aby wykorzystać dostępne łodzie latające i okręty podwodne do stałego patrolowania całego łańcucha Aleutów. Jego sposób myślenia był zgodny z oficjalną doktryną marynarki, lecz cały plan miał dwie poważne luki. Pierwsza z nich była natury organizacyjnej. Nawet jeżeli zamierzano śledzić ruchy wroga tylko przy najważniejszych wyspach archipelagu, Amerykanie posiadali za mało Catalin, aby codziennie oblatywać aż 2 tys. mil. Ponadto wkrótce dały o sobie znać kapryśne warunki atmosferyczne północnego Pacyfiku. Gęsta mgła, typowa dla tego regionu, ograniczała widoczność do absolutnego minimum. Załogi okrętów musiały uważać, aby przypadkowo nie wpaść na siebie na kotwicowisku, zaś samoloty aby nie rozbić się o strome zbocza miejscowych gór. W takich okolicznościach dostrzeżenie czegokolwiek na powierzchni oceanu z pokładu samolotu wydawało się niemożliwe. Amerykańskie Cataliny były jednak wyposażone w radar ASV i nie musiały całkowicie polegać na identyfikacji wzrokowej. Theobald porzucił swój plan regularnych misji zwiadowczych, ale nie zrezygnował z doraźnych patroli łodzi latających – tylko one bowiem mogły krążyć nad wyspami i próbować lokalizować wroga za pomocą sprzętu radarowego. Przydatność Catalin została potwierdzona 29 maja, kiedy jedna z nich, startując z Dutch Harbor, namierzyła japoński okręt podwodny podczas wynurzenia68.
Widmo nieuchronnie zbliżającego się wroga sprawiło, że dowódca TF-8 ostatecznie zdecydował się pozostawić w zatoce Makushin (Unalaska) zespół złożony z dziewięciu niszczycieli pod dowództwem kmdr. ppor. Wyatta Craiga. Na pierwszy rzut oka siły te mogą wydawać się całkiem spore, lecz w rzeczywistości większość okrętów pamiętała czasy pierwszej wojny światowej. Craig miał tylko jedno zadanie – nie dopuścić do japońskiego desantu na Unalaskę. Kontradmirał Theobald wraz z pięcioma krążownikami i czterema niszczycielami zamierzał oczekiwać na rozwój sytuacji, zajmując pozycje ok. 300 mil na południe od Kodiak. Buckner zupełnie nie rozumiał tego pomysłu, gdyż trzon amerykańskich sił nawodnych miał znajdować się prawie 500 mil od Dutch Harbor. Należy jednak zaznaczyć, że Theobald nie zamierzał unikać walki, lecz ponad wszystko nie chciał wejść w zasięg japońskiego lotnictwa pokładowego, które mogło rozbić jego zespół i pozostawić resztę Alaski na łasce wroga. Amerykanin otwarcie liczył na wsparcie lotnictwa armii, w szczególności bombowców B-26A i B-18A, które jako jedyne realnie mogły zagrozić 2. Kidō Butai. US Navy nakazała jednocześnie przeprowadzić dodatkowe rozpoznanie, posyłając na patrol sześć okrętów podwodnych i polecając kutrom motorowym wypłynąć daleko na zachód od Dutch Harbor.
Dostrzegając powagę sytuacji na aleuckim teatrze działań wojennych, w ostatniej chwili dowództwo USA-AF postanowiło wzmocnić 11. AF siedmioma bombowcami B-17E. Zgodnie z planem z 26 maja samoloty te znajdowały się już w tranzycie. Niespodziewanie 2 czerwca pięć z nich zostało uziemionych przez złe warunki atmosferyczne w Anchorage, jeden przetrzymano w Fairbanks na 100-godzinnej kontroli technicznej; tylko jeden zdołał dotrzeć do Kodiak przed początkiem kampanii na północnym Pacyfiku. Theobald nie wiedział o tym. W tamtej chwili kontradmirał znajdował się na morzu, ok. 350 mil na południowy wschód, i aby nie ściągnąć na siebie głównego uderzenia wroga, utrzymywał ciszę radiową69.
TASK FORCE 8
, DOWÓDCA: KADM. ROBERT A. THEOBALD
Task Group 8.6
(siły główne), kmdr Thomas T. Raven krążowniki ciężkie: „Indianapolis”, „Louisville” krążowniki lekkie: „Nashville” (F), „Honolulu”, „St. Louis” niszczyciele: „McCall”, „Gridley”, „Humphreys”, „Gilmer”
Task Group 8.4
(niszczyciele), kmdr ppor. Wyatt Craig niszczyciele: „Case” (F), „Reid”, „Sands”, „King”, „Kane”, „Brooks”, „Dent”, „Waters”, „Talbot”
Task Group 8.2
(Grupa Poszukiwawcza), kmdr Ralph C. Parker bazy lotnictwa marynarki: Dutch Harbor, Kodiak, Sitka kanonierka „Charleston” trałowiec „Oriole” ścigacze straży przybrzeżnej: „Haida”, „Onondaga”, „Cyane”, „Aurora”, „Bonham” 15 kutrów torpedowych pod komendą kmdr. ppor. Charlesa E. Andersona
Task Group 8.9
(Grupa Tankowców), kmdr Houston L. Maples tankowce: „Sabine”, „Brazos”, „Comet”
Task Group 8.5
(Grupa Okrętów Podwodnych), kmdr ppor. Burton G. Lakes okręty podwodne: S-18, S-23, S-27, S-28, S-34, S-35
Task Group 8.1
(Grupa Lotnictwa Zwiadowczego), kmdr Leslie E. Gehres a) Eskadry Patrolowe VP-41: 10 łodzi latających Consolidated PBY-5A VP-42: 10 łodzi latających Consolidated PBY-5A b) Zespół Tendrów Wodnosamolotów „Casco” (Cold Bay): 4 łodzie latające Consolidated PBY-5A „Gillis” (Dutch Harbor): 12 łodzi latających Consolidated PBY-5A „Williamson” (Sand Point): 4 łodzie latające Consolidated PBY-5A c) baza lotnicza Kodiak 2 bombowce LB-30, 1 bombowiec Boeing B-17E d) baza lotnicza Otter Point 1 bombowiec Boeing B-17B
Task Group 8.3
(Lotnicza Grupa Uderzeniowa, określana również jako 11. AF), bryg. William O. Butler a) baza lotnicza Cold Bay przy Unimak 21 myśliwców Curtiss P-40E 6 bombowców Martin B-26A b) baza lotnicza Fort Glenn (Otter Point) na Umnak 21 myśliwców Curtiss P-40E 6 bombowców Martin B-26A c) baza lotnicza Kodiak 17 myśliwców Curtiss P-40E 5 myśliwców Curtiss P-36A 3 myśliwce Bell P-39D 3 bombowce Douglas B-18A d) Elmendorf Field (Anchorage) 3 myśliwce Curtiss P-36A 2 myśliwce Curtiss P-40E 28 myśliwców Lockheed P-38E 5 myśliwców Bell P-39D 11 bombowców Martin B-26A 9 bombowców Douglas B-18A 7 bombowców Boeing B-17E (od 3 czerwca)
Tabela 4: Organizacja amerykańskich sił w trakcie Operacji „AL” 3–6 czerwca 1942 roku.
1 czerwca całe Zachodnie Wybrzeże Stanów Zjednoczonych od Nome aż do Seattle zostało postawione w stan 24-godzinnego alarmu bojowego. Wszystkie samoloty znajdujące się na misjach rozpoznawczych miały podążać na granice swojego zasięgu, pospiesznie sprowadzano również dodatkowe myśliwce z innych stanów70.
Dzień później do Amerykanów dotarła elektryzująca wiadomość, na którą czekano od prawie dwóch tygodni. Na podstawie obserwacji transmisji radiowych wywiad marynarki wskazywał, że japoński lotniskowiec operuje w odległości ok. 400 mil na południe od Kiska. Główne siły Japończyków miały się składać z: lotniskowca, trzech krążowników ciężkich i czterech niszczycieli na południe od Aleutów. Bezpośrednią osłonę dla konwoju z żołnierzami i sprzętem miały stanowić: dwa krążowniki ciężkie, dwa krążowniki pomocnicze i sześć niszczycieli nadchodzące z zachodu71. W reakcji na bezpośrednie zagrożenie 11. AF przesunęła większość dostępnych bombowców na najbardziej wysunięte lotniska w Cold Bay i Otter Point72. Kolejny dzień miał pokazać, że Amerykanie słusznie obawiali się japońskiego ataku.
Pierwszy rajd na Dutch Harbor – 3 czerwca
Jeszcze przed świtem 3 czerwca na rozkaz kadm. Kakuty z pokładów lotniskowców „Ryūjō” i „Jun’yō” wystartowała pierwsza grupa uderzeniowa. Składała się łącznie z 14 Kate, 15 Vali i 16 Zer prowadzonych przez kpt. mar. Yoshio Shigę. Dziesięć bombowców torpedowych było uzbrojonych w dwie 250-kg bomby burzące, zaś cztery w jedną 250-kg bombę burzącą i łącznie piętnaście 60-kg bomb73. Załogi miały do pokonania 180 mil w kierunku północno-wschodnim i ich głównym celem było zbombardowanie amerykańskiej bazy marynarki w Dutch Harbor74.
Zaledwie 30 minut po starcie shōtai Zer prowadzony przez kpt. mar. Kobayashiego niespodziewanie wleciał w sztorm i po chwili musiał zawrócić. Ponieważ Japończycy nie chcieli pozostawiać bombowców torpedowych bez osłony myśliwców, o godz. 4.10 w powietrze wzbił się shōtai prowadzony przez st. bsm. Endō, który wkrótce dogonił Kate75. Nieco ponad kwadrans po jego starcie, o godz. 4.27, grupa uderzeniowa z „Jun’yō” wykryła po drodze do Dutch Harbor obecność wrogiej łodzi latającej. Do jej przechwycenia wydzielono shōtai chor. Kitahaty. Mimo pościgu za przeciwnikiem nie udało się potwierdzić jego zestrzelenia, zaś oba Zera, które miały to uczynić, dołączyły do samolotów z „Ryūjō” i kontynuowały lot w stronę amerykańskiej bazy. Reszta grupy uderzeniowej z „Jun’yō” borykała się w tym czasie z innymi problemami. Vale zaraportowały o tragicznych warunkach atmosferycznych i o godz. 5.05 dowódca formacji kpt. mar. Zenji Abe podjął trudną decyzję o powrocie na lotniskowiec76. W stronę 2. Kidō Butai zawróciły nie tylko bombowce nurkujące, ale także 11 myśliwców eskorty. Samoloty z „Ryūjo” miały dużo więcej szczęścia, ponieważ przemieszczając się na większej wysokości, ominęły deszczowe chmury i porywisty wiatr.
4. shōtai Kate z „Ryūjō”
1
kpt. mar. Samejima (S)
st. bsm. Yoshihara
bsm. Itō
start: 3.40 powrót: 7.50
2
st. bsm. Ōki
bsm. Kameda
bsmt Noda
6. shōtai Kate z „Ryūjō”
1
bsm. Kawahara
st. bsm. Yamaguchi (S)
bsmt Ōhata
start: 3.40 powrót: 7.50
2
st. bsm. Mizoguchi
bsmt Shimada
bsm. Nakajima
5. shōtai Kate z „Ryūjō”
1
por. mar. Shibata (S)
st. bsm. Itō
bsm. Kikuta
start: 3.40 powrót: 7.50
2
st. bsm. Ōda
st. bsm. Miura
bsm. Kurahashi
3
st. bsm. Shitayoshi
bsm. Akiyama
bsm. Takahashi
1. shōtai Zer z „Ryūjō”
1
kpt. mar. Kobayashi (S)
start: 3.40 powrót: 4.30
2
st. bsm. Kurihara
3
st. bsm. Tomoishi
2. shōtai Zer z „Ryūjō”
1
st. bsm. Endō (S)
start: 4.10 powrót: 7.45 (zastąpienie shōtai Kobayashiego)
2
st. bsm. Koga
3
st. bsm. Shikada
1. shōtai Kate z „Ryūjō”
1
st. bsm. Nishimura
kpt. mar. Yamagami (B)
bsm. Endō
start: 4.30 powrót: 7.45
2
st. bsm. Shimada
bsm. Satō
bsm. Hoshino
3. shōtai Kate z „Ryūjō”
1
bsm. Horiuchi
chor. Uchimura (S)
bsmt Yamauchi
start: 4.30 powrót: 7.45
2
st. bsm. Tanishiki
bsmt Nihei
st. bsm. Toriyama
2. shōtai Kate z „Ryūjō”
1
st. bsm. Futakuchi
por. mar. Satō (S)
bsm. Anzai
start: 4.30 powrót: 7.45
2
st. bsm. Takahashi
st. bsm. Nemoto
bsm. Watanabe
3
st. bsm. Yamaguchi
bsm. Kobayashi
bsmt Izumi
1. chūtai 11. shōtai Zer z „Jun’yō”
1
kpt. mar. Shiga (H)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
st. bsm. Yamamoto
1. chūtai 12. shōtai Zer z „Jun’yō”
1
chor. Kitahata (S)
start: 3.25 powrót: 8.35
2
bsm. Sasakibara
1. chūtai 13. shōtai Zer z „Jun’yō”
1
st. bsm. Kubota (S)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsm. Hasegawa
2. chūtai 14. shōtai Zer z „Jun’yō”
1
kpt. mar. Miyano (C)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
st. bsm. Ōzeki
3
st. bsm. Yoshida
2. chūtai 15. shōtai Zer z „Jun’yō”
1
st. bsm. Okamoto (S)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsmt Tanaka
2. chūtai 16. shōtai Zer z „Jun’yō”
1
st. bsm. Kamihira (S)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsm. Yotsumoto
1. chūtai 21. shōtai Vali z „Jun’yō”
1
kpt. mar. Abe (B)
chor. Ishii
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsmt Takei
st. bsm. Harada
3
bsmt Nakatsuka
bsm. Kimura
1. chūtai 22. shōtai Vali z „Jun’yō”
1
st. bsm. Ōishi
chor. Yamamoto (S)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsmt Okada
bsm. Asae
3
bsm. Ikeda
bsm. Miyazaki
1. chūtai 23. shōtai Vali z „Jun’yō”
1
st. bsm. Numata (S)
bsm. Takano
start: 3.25 powrót: 5.45
2
st. bsm. Nagashima
bsm. Nakao
2. chūtai 24. shōtai Vali z „Jun’yō”
1
st. bsm. Kawabata
kpt. mar. Miura (C)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsmt Yamakawa
bsm. Nishiyama
3
bsm. Murakami
bsm. Kataoka
2. chūtai 25. shōtai Vali z „Jun’yō”
1
chor. Harano (S)
st. bsm. Nakajima
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsmt Kosemoto
st. bsm. Nakata
2. chūtai 26. shōtai Vali z „Jun’yō”
1
bsm. Miyatake
chor. Tajima (S)
start: 3.25 powrót: 5.45
2
bsm. Gotō
bsm. Yamano
Tabela 5: Skład grupy uderzeniowej w czasie ataku na Dutch Harbor 3 czerwca 1942 roku. Załogi bombowców torpedowych podano w kolejności: pilot, obserwator, radiooperator-strzelec, zaś załogi bombowców nurkujących w kolejności: pilot, obserwator. Źródło: Ryūjō Hikōkitai… (3), s. 17–22, Jun’yō Hikōkitai… (1), s. 6–10. Polskie odpowiedniki oryginalnych japońskich oznaczeń wojskowych oraz rozwinięcie użytych w tabeli ich skrótów literowych znajdują się w Załączniku 1.
Około godz. 5.40 na ekranie radaru zamontowanego na tendrze wodnosamolotów „Gillis” pojawił się kontakt z tuzinem niezidentyfikowanych samolotów w odległości ok. 10 mil poruszających się na pułapie 3 tys. m. Jednostka czym prędzej powiadomiła dowódcę lokalnej bazy marynarki kmdr. ppor. Williama N. Updegraffa, który nie miał wątpliwości, że zbliżają się Japończycy. W całym Dutch Harbor zabrzmiały syreny alarmowe. W niecałe pięć minut marynarze i żołnierze zajęli stanowiska bojowe, rozpalono kotły na okrętach i przygotowano do startu Cataliny. Z sąsiedniego lotniska Cold Bay poderwały się warhawki, które mimo wszystko musiały pokonać jeszcze dystans 180 mil do Dutch Harbor. Ostrzeżenie o nalocie wroga otrzymały równolegle bazy w Kodiak i Anchorage, o ruchach Japończyków dowiedział się także kadm. Theobald. Z powodu awarii systemu komunikacji depeszy o zbliżającej się fali uderzeniowej nie dostała jednak najbliżej położona baza lotnicza Otter Point, gdzie nie włączono nawet syren alarmowych. W efekcie czekający jedynie na sygnał do startu piloci myśliwców P-40E przegapili poranne zmagania nad Dutch Harbor77.
O 5.45 Amerykanie spostrzegli pierwsze samoloty wroga. Było to sześć Kate prowadzonych przez kpt. mar. Hiroichiego Samejimę i osłanianych przez trzy Zera. Japończycy od razu dostrzegli dwie wznoszące się Cataliny, wyraźnie usiłujące wydostać się z bazy. W „jednostronnym pojedynku” łódź latająca pilotowana przez por. mar. Jacka Litseya została zestrzelona przez myśliwce. Amerykaninowi cudem udało się posadzić płonącą maszynę na pobliskiej plaży i wydostać się z kokpitu. Dwóch członków załogi zostało zabitych przez pociski, lecz reszta ukryła się za kamieniami w obawie przed kolejnymi nadlatującymi nieprzyjacielskimi samolotami. Druga Catalina, pilotowana przez chorążego Jamesa T. Hildebranda, miała więcej szczęścia i zdołała zgubić wroga w gęstych chmurach78.
Gdy pozostałe dwa Zera z „Jun’yō” skupiły się na ostrzelaniu obiektów wojskowych ze swoich karabinów maszynowych i działek kal. 20 mm, o godz. 5.50 cztery Kate zaatakowały Fort Mears. Eksplozje lżejszych bomb, które spadły na terenie całego kompleksu, zniszczyły: trzy magazyny, dwa budynki koszarów marynarki i trzy prefabrykowane baraki Quonset79, zabijając także 25 amerykańskich żołnierzy. Po chwili nad Fort Mears nadleciały kolejne trzy Kate, lecz ich cięższe bomby spadły zbyt daleko, do pobliskich okopów, gdzie zabiły ukrywającego się żołnierza. Trzeci klucz bombowców torpedowych nadchodzący z przeciwnego kierunku zdemolował nadajnik radiowy i przyległy do niego barak Quonset. Ofiarą tego nalotu był również cywilny pracownik Siems Drake Puget Sound, firmy budowlanej zakontraktowanej przez armię. Ostatni, czwarty, klucz Kate nadleciał ze wschodu i obrał za cel budynki marynarki wojennej na wzgórzu z elektrownią.
Pierwszy rajd 2. Kidō Butai na Dutch Harbor trwał niecałe 30 minut. W obronie amerykańskiej bazy uczestniczyły wszystkie przebywające ówcześnie w porcie jednostki. Wśród nich, oprócz „Gillisa”, były: niszczyciele „King” i „Talbot”, kuter straży przybrzeżnej „Onondaga”, transportowce „President Fillmore” i „Morlen” oraz okręt podwodny „S-27”. Japońskie samoloty starała się odstraszyć również artyleria przeciwlotnicza składająca się z: 12 dział kal. 3-cala (76,2 mm) M1918, 14 działek kal. 37 mm Boforsa i 24 wielokalibrowych karabinów maszynowych kal. 0,5 cala (12,7 mm) M2 Browning. Amerykanie dysponowali też czterema działami nadbrzeżnymi kal. 155 mm M1, lecz były one praktycznie nieprzydatne do ostrzeliwania samolotów atakujących Dutch Harbor80. Myśliwce P-40E, które wystartowały z Cold Bay, pojawiły się na miejscu zbyt późno i nie wzięły udziału w obronie bazy. Cztery z nich zostały spostrzeżone przez klucz Kate na wysokości zachodniej części Unalaski, lecz japońskie bombowce znajdowały się już na kursie powrotnym i unikały walki z wrogiem81.
Ogólny krajobraz po bitwie nie dawał Amerykanom zbyt wielu powodów do optymizmu. Dutch Harbor spowił gęsty gryzący czarny dym, zaś porozrzucane ciała poległych w Fort Mears i krzyki rannych mówiły same za siebie. Dopiero po ugaszeniu pożarów i udzieleniu pomocy potrzebującym można było się pokusić o podsumowanie japońskiego rajdu. Chociaż wróg absolutnie dominował w powietrzu i mógł sobie pozwolić na wszystko, w wyniku nalotu horyzontalnego przeprowadzonego przez bombowce torpedowe poważnie ucierpiały jedynie koszary w Fort Mears, które połowicznie spłonęły. Placówka łączności, na którą zrzucono jedną bombę, nie poniosła większych szkód. Najważniejszy dla Amerykanów sprzęt – radiostacja i antena – pozostały sprawne, nie zginął także żaden z radiooperatorów. Trzy z czterech Catalin powróciły bezpiecznie do bazy i po pospiesznym zatankowaniu udały się na loty rozpoznawcze w kierunku południowo-zachodnim82.
Amerykanie zgłosili zestrzelenie przynajmniej dwóch myśliwców i trzech bombowców wroga. W rzeczywistości pierwsza grupa uderzeniowa powróciła na pokłady lotniskowców w komplecie. Trzy bombowce torpedowe zostały podziurawione przez odłamki wybuchających w pobliżu pocisków przeciwlotniczych, jednak po szybkiej naprawie wszystkie odzyskały pełną sprawność bojową83. Po wysłuchaniu dowódców grup lotniczych kadm. Kakuta wiedział, że przeprowadzony nalot nie mógł wyrządzić przeciwnikowi większych szkód84. Przed atakiem na Dutch Harbor Japończycy nie mieli aktualnych zdjęć obiektów wojskowych na Unalasce, dlatego bombardowanie było wielką improwizacją. Załogi poszczególnych Kate dobierały cele według własnego uznania, kierując się intuicją i bieżącą oceną sytuacji na polu bitwy. Wprawdzie nie napotkano wrogich myśliwców, ale misję utrudniały złe warunki atmosferyczne. Między innymi to właśnie one uniemożliwiły udział w rajdzie bombowcom nurkującym, które z pewnością byłyby bardziej precyzyjne od bombowców torpedowych.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
1. J. Pertek, W. Supiński, Wojna morska 1939–1945, Poznań 1959. [wróć]
2. A. Wolny, Wojna na Pacyfiku: agresja japońska w latach 1931––1945, Warszawa 1971. [wróć]
3. Z. Flisowski, Burza nad Pacyfikiem, t. 1–2, Poznań 1986–1989. [wróć]
4. Na wyróżnienie zasługują m.in.: W. Holicki, Daleko od Midway, „Morze, Statki i Okręty” 2012, nr 6; R. Opaliński, Aleuty – kierunek donikąd?, „Morze, Statki i Okręty” 2012, nr spec. 2; T. Kasperski, Dramatyczny pojedynek. Bitwa koło Wysp Komandorskich, „Morze” 2017, nr 12. [wróć]
5. S.E. Morison, Coral Sea, Midway and Submarine Actions, May 1942–August 1942, vol. 4 of History of United States Naval Operations in World War II, Annapolis 2010 (wyd. uzup.); idem, Aleutians, Gilberts and Marshalls, June 1942 – April 1944, vol. 7 of History of United States Naval Operations in World War II, Annapolis 2011 (wyd. uzup.). [wróć]
6. B. Garfield, The Thousand-Mile War: World War II in Alaska and the Aleutians, Fairbanks 2001 (wyd. uzup.). [wróć]
7. J.A. Lorelli, The Battle of the Komandorski Islands, Annapolis 1984. [wróć]
8. J.H. Cloe, The Aleutian Warriors: A History of the 11th Air Force and Fleet Air Wing 4, Missoula 1990. [wróć]
9. R.L. Johnson, Aleutian Campaign, World War II: Historical Study and Current Perspective, Fort Leavenworth 1992. [wróć]
10. G.R. Perras, Stepping Stones to Nowhere: The Aleutian Islands, Alaska, and American Military Strategy, 1867–1945, Vancouver 2003. [wróć]
11. B.L. Herder, The Aleutians 1942-43: Struggle for the North Pacific, Oxford-New York 2019. [wróć]
12. Bōei Kenshūsho Senshishitsu (red.), Senshi Sōsho vol. 21: Hokutō Hōmen Rikugun Sakusen (1) Attsu no Gyokusai, Tōkyō 1968; idem, Senshi Sōsho vol. 29: Hokutō Hōmen Kaigun Sakusen, Tōkyō 1969. [wróć]
13. Por. J.C. Hepburn, A Japanese and English dictionary: with an English and Japanese index, Osaka 1887. Za zastosowaniem tradycyjnej wersji transkrypcji Hepburna stały względy historyczne, ponieważ praca dotyczy wczesnego okresu Shōwa, w którym dopiero kształtował się nowoczesny przekład języka japońskiego na języki obce. Najważniejszą konsekwencją tego wyboru jest zapis zgłoskotwórczego n jako m, ponieważ najlepiej oddaje on w języku polskim wymowę spółgłoski n przed spółgłoskami b, m i p w języku japońskim. [wróć]
14. M.A. Piegzik, Operacja „AL”: sekretny plan japońskiej dominacji na północnym Pacyfiku, cz. 1–2, „Wojsko i Technika: Historia” 2020, nr spec. 3–4, idem, Letnia kampania 1942 r. na Aleutach, cz. 1–2, „Wojsko i Technika: Historia” 2021–2022, nr spec. 6–1. [wróć]
15. G.W. Steller, Journal of a Voyage with Bering, 1741–1742, Stanford 1988. [wróć]
16. Chishima Karafuto Ryōshima kōkan ni tsuke jōyaku shokōku no gi jōshin, http://www.archives.go.jp/ayumi/kobetsu/m08_1875_03.html [dostęp: 12.11.2019]. [wróć]
17. Nichro kōwa jōyaku, http://worldjpn.grips.ac.jp/documents/texts/pw/19050905.T1J.html [dostęp: 12.11.2019]. [wróć]
18. Dai Nippon Teikoku oyobi Sowieto Shakai Shugi Kyōwakoku Rempō aida chūritsu jōyaku gohijun no ken o kettei su, http://www.archives.go.jp/ayumi/kobetsu/s16_1941_02.html [dostęp: 12.11.2019]. [wróć]
19. T. Ishibashi, Attsu Shima oki Kaisen, „Sekai no Kansen” 1979, nr 272, s. 139–145. [wróć]
20. NIDS: Hokutō Aryūshan 27, Aryūshan Sakusen kiroku, Kisuka Attsu shima. [wróć]
21. Podczas konferencji przed obliczem cesarza 6 września 1941 roku przewidywano, że wojna niemiecko-sowiecka może rozstrzygnąć się już w najbliższych miesiącach. Wprawdzie nie spodziewano się rychłego upadku reżimu Stalina, lecz obawiano się bliskiej współpracy amerykańsko-sowieckiej i wykorzystania do niej północnego szlaku komunikacyjnego. Rozważania te były częścią większej debaty na temat kierunku ekspansji; N. Ike, Japan’s Decision for War: Records of the 1941 Policy Conferences, Stanford 1963, s. 158–160. [wróć]
22. Bōei Kenshūsho Senshishitsu (red.), Senshi Sōsho vol. 91: Daihon’ei Kaigunbu: Rengō Kantai (1), Tōkyō 1975, s. 516. Japońska 5. Flota istniała w latach 1938–1939 w ramach 2. Floty Ekspedycyjnej Obszaru Chin jako związek pomocniczy przy planowanych desantach na Chiny. Wzięła udział w operacji zajęcia wyspy Hajnan, po czym została wchłonięta przez Flotę Obszaru Chin. [wróć]
23. JACAR Ref. C12070396400: S16.07.28 (ge) Kaigun Kōhō (Bunaigen) Dai 3857-gō, s. 19. [wróć]
24. Senshi Sōsho vol. 91, załącznik nr 2. [wróć]
25. The Maru Special, Japanese Naval Operations in W.W.II, No. 98, s. 18. [wróć]
26. Bōei Kenshūsho Senshishitsu (red.), Senshi Sōsho vol. 43: Middowē Kaisen, Tōkyō 1971, s. 51. [wróć]
27. Senshi Sōsho, vol. 29, s. 196. [wróć]
28.
