Ajurweda - medycyna indyjska. ebook

Redakcja: Mariusz Warda

Skład komputerowy: Piotr Pisiak

Projekt okładki: Piotr Pisiak

Zdjęcie na okładce: © Pavel Timofeev – Fotolia.com

Wydanie I

Białystok 2014

ISBN 978-83-7377-674-6

Copyright for this edition by Studio Astropsychologii, Białystok 2012.

All rights reserved, including the right of reproduction in whole or in part in any form.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być powielana

ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych,

mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych

bez pisemnej zgody posiadaczy praw autorskich.

15-762 Białystok

ul. Antoniuk Fabr. 55/24

85 662 92 67 – redakcja

85 654 78 06 – sekretariat

85 653 13 03 – dział handlowy – hurt

85 654 78 35 – www.talizman.pl – detal

sklep firmowy: Białystok, ul. Antoniuk Fabr. 55/20

Więcej informacji znajdziesz na portalu http://www.psychotronika.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Nie jest wschodnia ani zachodnia, starożytna ani współczesna – jest jedna i uniwersalna dla wszystkiego, co żyje. Ajurweda – wiedza o życiu – to prosta i praktyczna nauka, której zasady mają szerokie zastosowanie w codziennym życiu każdej jednostki. Poprzez wszechstronne podejście do człowieka ajurweda zapewnia życie w zgodzie z naturą, ze wszechświatem i samym sobą. Posługuje się zbiorem sprawdzonych i udoskonalanych przez stulecia rad i wskazówek dotyczących wszelkich aspektów życia. Ajurweda wkłada w ludzkie dłonie środki prowadzące do zachowania zdrowia i pełnej jasności umysłu przez całe życie. Przekazuje wiedzę o zależnościach ciała, umysłu i ducha, podkreśla wagę naturalnego trybu życia, uczy sterowania przemianą materii poprzez stosowną dietę i autoregulację czynności organizmu oraz udziela porad służących pobudzaniu naturalnych zdolności samouzdrawiających. Terapia ajurwedą obejmuje ćwiczenia duchowe i fizyczne, oczyszczenie całego organizmu, korektę sposobów myślenia, regulację stanów emocjonalnych, odpoczynek, uregulowanie stosunku z otoczeniem, użycie ziół, dobór kolorów, kamieni i metali oraz dietę.

Niniejsza praca jest syntezą teoretycznych założeń ajurwedy, wyłożonych w jasny i łatwy do przyswojenia sposób, przedstawia proces powstania stanu chorobowego i metody leczenia chorób według ajurwedy oraz daje praktyczne wskazówki, jak zdiagnozować własną kondycję, polepszyć swój stan zdrowia i nabyć prawidłowe, zdrowe nawyki.

I.PODSTAWY AJURWEDY

AJURWEDA OD POWSTANIA PO DZIEŃ DZISIEJSZY

Życie (ayu) jest kombinacją (samyoga) ciała,

zmysłów, umysłu i reinkarnującej się duszy.

Ajurweda jest najświętszą nauką życia,

przynoszącą korzyści zarówno w tym,

jak i przyszłym wcieleniu.

Czaraka Sanhita, Księga pierwsza, I. 42 – 34

Termin ajurweda składa się z dwóch sanskryckich słów: ayus – życie i veda – wiedza. Ajurweda rozwinęła się w ciągu tysięcy lat jako całościowy, zaskakująco rozbudowany system medyczny. Filozofia ajurwedy zawiera elementy zaczerpnięte z sześciu klasycznych hinduskich systemów filozoficznych, a także elementy ateistyczne i tantryczne, które nadały jej elastyczność i sprawiły, że w przeszłości możliwe było jej włączanie w kulturę mieszkańców Tybetu, Chin, Grecji i krajów arabskich. Dzięki temu ajurweda mogła rozpowszechniać się na całym ówczesnym świecie jako „matka medycyny”.

Zgodnie z tradycją, nauka ajurwedy opiera się na wiecznej mądrości riszich1, którzy otrzymali ją w trakcie religijnych i medytacyjnych praktyk. Oświeceni riszi dostrzegali, jak kosmiczna energia przejawia się we wszystkich istotach żyjących, uczyli, że człowiek jest mikrokosmosem zawierającym w sobie cały wszechświat. Jego indywidualna egzystencja jest nierozdzielnie związana z całą manifestacją kosmiczną – stąd ajurwedyjskie poglądy na zdrowie i chorobę uwzględniają wewnętrzny związek zachodzący między indywidualnością a kosmiczną świadomością, energią i materią. Mądrość ta, należąca do śruti – tego, co usłyszane, została dalej przekazywana jako smriti – tradycja, a następnie spisana. Ajurweda może dumnie spoglądać wstecz na swój bogaty skarbiec klasycznej literatury; część spośród liczących ponad 3500 lat tekstów jest używana po dziś dzień. Najistotniejsze spośród nich to Wielka Trylogia składająca się z Czaraka sanhita, Suśruta sanhita i Asztanga sangraha.

Pierwszy tekst – Czaraka sanhita – jest dziełem czysto medycznym. Autor, Czaraka, żyjący najprawdopodobniej ok. I-II w. n.e. dokonał podziału medycyny oraz zebrał informacje o lekach i ziołach pochodzenia naturalnego (farmakognozja). Tekst został podzielony na osiem ksiąg; każda omawia zagadnienia z różnych dziedzin medycyny. Księga pierwsza to wprowadzenie w medycynę i problemy zdrowia, higiena i biologia oraz omówienie skutecznego postępowania leczniczego. W drugiej księdze opisana została patologia kilku ważnych chorób wraz ze sposobami ich leczenia. Księga trzecia omawia zagadnienia z zakresu chemii, fizjologii, anatomii, chorób infekcyjnych; zajmuje się też trzema metodami diagnozy – obserwacją, inferencją i wywiadem. W księdze czwartej można znaleźć informacje na temat anatomii człowieka, prokreacji i ciąży oraz rozwoju płodu w łonie matki. Księga piąta poświęcona jest w większości objawom zbliżającej się śmierci pacjenta. Szósta księga jest najistotniejsza dla praktykującego lekarza – opisuje dostępne leki i terapie; kolejna księga jest jej uzupełnieniem, znajdują się tu różne formuły i opis farmaceutyków. Z ósmej księgi można dowiedzieć się jak przeprowadzić procedurę oczyszczającą – pańczakarmę.

Suśruta sanhita, autorstwa Suśruty, mędrca żyjącego, jak głosi tradycja, przed 3000 lat, skupia się przede wszystkim na chirurgii. Suśruta wyróżnił osiem grup zabiegów chirurgicznych: nacięcie tkanki, wycięcie tkanki, nacinanie skóry, punkcje, sondowanie, operacyjne usunięcie, opróżnienie oraz szycie; wskazał około stu narzędzi chirurgicznych tępych i dwadzieścia ostrych, wykazujących zaskakujące podobieństwo do tych, które używane są w dzisiejszych czasach na salach operacyjnych oraz przeanalizował kilka kompleksowych operacji chirurgicznych, amputacji i przeszczepów skóry.

Asztanga sangraha jest najmłodszym dziełem klasycznej literatury ajurwedyjskiej; jego autorstwo przypisuje się Wagbhacie. Wagbhata, którego lata życia historycy sytuują między 200 r.p.n.e. a 500 r.n.e., zebrał w jeden utwór kilka wcześniejszych dzieł medycznych. Prawdopodobnie był buddystą, o czym świadczyć mogą pewne uwagi zawarte w dziele i to buddyzm mógł przyczynić się do tego, że Asztanga sangraha dotarła przez Tybet i Chiny aż do Japonii. Dzieło składa się z sześciu ksiąg i zajmuje się ośmioma aspektami ajurwedy, którymi są: medycyna ogólna, pediatria, psychiatria, laryngologia i okulistyka, chirurgia, toksykologia, geriatria i odmładzanie oraz seksuologia. Wagbhata skrócił swoje dzieło i napisał jeszcze Asztanga Hridaja, które dzięki swej przejrzystości jest szczególnie cenione.

Prócz dzieł klasycznych, badacze ajurwedy zajmują się jeszcze tak zwaną Małą Trylogią – to trzy najbardziej wartościowe dzieła z nowszych tekstów ajurwedyjskich. Chronologicznie pierwsza powstała Madhawa nidana, napisana ok. 700 r.n.e. przez Madhawę. To popularna po dziś dzień książka opisująca patologię i przyczyny chorób, ale bez wskazówek dotyczących leczenia. Przetłumaczona na wiele języków, stanowiła jedną z podstawowych ksiąg medycznych średniowiecznego świata arabskiego. Kolejną księgą jest powstały ok. 1226 r. podręcznik dla lekarza-praktyka – Sarangadhara sanhita. Sarangadhara, autor owej pozycji, jest pierwszym induskim lekarzem, który zastosował do celów diagnostycznych badanie pulsu, opisał mechanizm wymiany tlenowej, stworzył klarowną terminologię farmakologiczną, opisał technikę bezpośredniego podawania leków do krwioobiegu poprzez domięśniowy zastrzyk oraz przekazał pierwszy i jedyny do dziś istniejący sposób na pozbycie się drakunkulozy (choroba pasożytnicza wywołana przez nitkowca, zwanego też robakiem gwinejskim, ponad metrowej długości glistą żyjącą w ludzkich narządach). Ostatnia z pozycji to Bhawa prakasa, napisane w 1558 r. przez Bhawa Miśrę kompendium wiedzy medycznej, obejmujące przyczyny, objawy i leczenie chorób. Skompilowana lista chorób i metod ich leczenia obejmuje znane i opisane przypadki od czasów najdawniejszych po współczesne autorowi, łącznie z chorobami, które dotarły na subkontynent indyjski wraz z Europejczykami.

Ajurwedyjska wiedza medyczna za pośrednictwem tekstów rozpowszechniała się na cały świat, wnosząc znaczący wkład w rozwój medycyny arabskiej, greckiej, a w końcu przyczyniając się do rozwoju zachodniego rozumowania medycznego. Choroby, ich przyczyny i objawy opisane w ajurwedyjskich tekstach, można z łatwością przełożyć na język współczesnej diagnostyki. Na większość z nich szybko rozwijająca się medycyna alopatyczna znalazła rozwiązanie, nadal jednak pozostaje gros chorób związanych z przemianą materii oraz chorób psychosomatycznych (dotyczących umysłu i ciała), z którymi nie radzi sobie tak łatwo. Można przypuszczać, że w leczeniu tych chorób coraz większą rolę odgrywają terapie medycyny holistycznej, traktujące ciało człowieka całościowo, w przeciwieństwie do mechanistycznego podejścia medycyny zachodniej. Wszelkie idee medycyny umysłu i ciała są płynne oraz elastyczne na tyle, że ciągle mogą być wchłaniane i adaptowane do najróżniejszych celów oraz funkcjonują w przeróżnych społecznych kontekstach. Kolejne grupy społeczne mogą wciąż je zawłaszczać i interpretować według własnych preferencji i potrzeb. W wielu przypadkach do konwencjonalnych terapii, wykorzystujących środki chemiczne, farmaceutyczne bądź homeopatyczne można z powodzeniem dodawać leki i terapie ajurwedy, wzmacniając organizm i skracając przebieg leczenia – taka sytuacja ma miejsce w niektórych krajach Europy Zachodniej, jak chociażby w Niemczech czy Francji. Ajurweda dysponuje wypróbowanymi przez tysiąclecia koncepcjami leczenia, które okazały się efektywne, dlatego również w obecnych czasach może być stosowana ze znakomitymi rezultatami. W związku z tym, że nauka ta traktuje zdrowie i chorobę w sposób holistyczny, z uwzględnieniem specyficznych cech osobowościowych i sytuacji społeczno-kulturowej każdego człowieka, może być stosowana wszędzie i w dowolnym czasie.

100 lat w zdrowiu i pełnej jasności umysłu to czas, jaki według ajurwedy może przeżyć każdy człowiek. Celem tej nauki jest profilaktyka – jak najdłuższe utrzymanie organizmu w zdrowiu oraz diagnoza i wyleczenie organizmu już chorego. Według definicji zdrowia, jaką podaje ajurweda, pełne zdrowie nie opiera się jedynie na braku wyraźnych symptomów chorobowych, lecz stanowi stan absolutnie dobrego samopoczucia w całej swojej istocie i harmonii całego systemu. Medycyna ajurwedyjska nie zajmuje się pojedynczym organem, lecz traktuje ciało i umysł jako całość. Jej istotą jest pełne wyzdrowienie, a nie tymczasowa ulga – można je osiągnąć poprzez zmianę świadomości i osiągnięcie stanu równowagi.

PODSTAWY FILOZOFICZNE AJURWEDY

Chwalcie Ogień, proroka,

Prawdę Dharmy w świętym rytuale.

Nieśmiertelny Ogień służy Bogom,

Tak, by Wieczne Dharmy nie zostały naruszone.

Rigweda, I.12.7; III. 3.1

Określona darśana jest wyborem światopoglądu filozoficzno-religijnego, a wybór ten zależy od przyjętej postawy. Istnieje sześć klasycznych systemów filozofii indyjskiej: sankhja, joga, njaja, waisieszika, wedantai mimansa. Ajurweda wykorzystuje elementy wszystkich szkół, ale do wytłumaczenia najważniejszych jej zasad stosowane są szeroko zasady sankhji.

Etymologicznie słowo sankhjawywodzi się od „rozważania”, „wyliczania” – rozważania nad naturą świata przez wyliczanie kategorii, do których można ten świat sprowadzić. Sankhja redukuje całość natury do dwóch opozycyjnych zasad: Puruszy(rzeczywistości transcendentnej) i Prakriti (materii). Purusha pozostaje zawsze niezmienny, bezcielesny, bezkształtny; jest czystą świadomością. To właśnie świadomość stanowi podstawę rozróżnienia między ciałami lub komórkami martwymi a żywymi. Prakriti natomiast to pierwotna energia kreatywna, tworząca macierzysty grunt dla wszelkich procesów fizycznych i chemicznych zachodzących we wszechświecie. Prakriti stwarza wszystkie kształty we wszechświecie, podczas gdy Purusha jest świadkiem tego aktu twórczego. Materia, która ma charakter przedmiotowy, ponieważ nie posiada zdolności rozróżniania, jest nieświadoma, przejawia się pod postacią trzech gun – cech, atrybutów poznania będących podstawą dla wszelkiego istnienia: sattwa, radżas i tamas. Sattwa to guna świetlistości, synonim rozjaśniania, istnienia, odpowiada za akty poznawcze. Radżas odpowiada za wszelki ruch, aktywność, działanie i zmianę; również uczucia i emocje. Tamas natomiast jest przejawem tego, co grubo materialne, ciężkie i bezwładne. O istnieniu gun, które nie są bezpośrednio poznawalne, wnioskować można z ich skutków. Pramateria pozostaje w stadium absolutnej potencjalności, gdy trzy guny znajdują się w stanie równowagi. Kontakt Purushy i Prakriti stanowi bezpośrednią przyczynę powstawania świata, wywołuje bowiem zaburzenie równowagi gun i ewolucję, która w swym przebiegu wykształca 23 kosmiczne zasady – tattwy, ewoluty. Sfera przejawiona, wszystko, co się wyłania, swą różnorodność zawdzięcza wielości możliwych kombinacji gun, które współgrają ze sobą z różnym nasileniem i w różnych proporcjach. O charakterze wyłaniającego się ewolutu decyduje przewaga którejś z gun. O dominacji sattvy świadczą najbardziej subtelne, psychiczne przejawy Prakriti, bardziej wtórne przejawy charakteryzują radżas, a przedmioty grubo materialne cechuje największa domieszka tamasu. Guny oddziałują na materię przez grę sił, przy czym, począwszy od poziomu subtelnego aż po poziom materii grubej, ma miejsce coraz silniejsze zagęszczanie i różnicowanie materii. Z gry tej na początku wyłania się świadomość intuicyjna (buddhi), do której funkcji zalicza się postrzeganie, uwagę, pamięć, racjonalność i zdolność myślenia abstrakcyjnego. Ze świadomości rodzi się „ja działające” (ahamkara), czyli ostateczny nośnik decyzji, podstawa tożsamości bytów indywidualnych, który z kolei daje początek pięciu psychicznym narządom poznania (buddhindrija): uszy, skóra, oczy, język, nos; pięciu narządom działania (karmendrija): mowa, ręka, noga, narząd rozmnażania, narząd wydalania; pięciu elementom subtelnym (tanmatra): boski dźwięk, boski dotyk, boska barwa, boski smak i boski zapach oraz umysłowi (manas). Umysł syntetyzuje dane zmysłowe, pośredniczy między organami poznania a świadomością intuicyjną oraz między świadomością a narządami działania. Inne, niezależne od zmysłów funkcje manasu to: odczuwanie marzeń, myślenie, rozważanie, imaginacja, wola. Umysł może być czysty, kiedy dominuje sattwa, nadaktywny (radżasowy) lub bezwładny, gdy prym wiedzie tamas. Ze względu na to w jaki sposób guny określają naturę umysłu, w ajurwedzie nazywa się je bioenergiami mentalnymi (manasa dosza). O ile zaburzenia fizyczne powstają wskutek braku równowagi pomiędzy energiami, o tyle na manas patologicznie wpływają tylko radżas itamas. Jest on ze swej natury podporządkowany świetlistości, minimalnej pozytywnej aktywności. Manas z letargu wyrywa radżas, pobudzając go i powodując tym samym wszelkie cierpienie (pojęte bardzo szeroko). Zdominowany przez tamas umysł oddala się od sattvy iradżasu, przestaje też reagować na bodźce. Z pięciu elementów subtelnych, gdy te ulegną całkowicie dominacji tamasu, tworzy się pięć żywiołów (mahabhuta): eter, powietrze, ogień, woda i ziemia. Eter to przestrzeń, która wprowadzona w ruch, zagęszcza się i tworzy żywioł powietrza. Żywioł ten posiada cechę konsystencji. Poprzez ciągłe poruszanie się powietrza i jego zagęszczanie następują ruchy tarcia, powodujące zagęszczanie się kolejnego żywiołu – ognia. Posiada on kształt i kolor. Żar ognia kondensuje posiadającą smak wodę. Poprzez schłodzenie wody powstaje masa stała – ziemia, którą można doświadczać przez jej zapach. Eter ma tylko jedną cechę: dźwięk; każdy następny żywioł zawiera w sobie jakości tego, który go poprzedza. Wynika z tego, że powietrze posiada dźwięk i gęstość; ogień, prócz wymienionych, kształt i barwę. Woda ma dźwięk, gęstość, kształt, barwę i smak; ziemia posiada dodatkowo jeszcze zapach.

Indyjskie rozumienie żywiołów jest niekoniecznie adekwatne do naukowego rozumienia tych substancji. Pod pojęciem powietrza należy rozumieć wszelkie pierwiastki i związki gazowe. Ogień charakteryzuje świetlistość, ciepło i barwa; żywioł wody obejmuje wszelkie pierwiastki ciekłe. To, co trwałe, przynależy ziemi, która zajmuje najmniej miejsca, ponieważ atomy skupione są tu najgęściej. Przeciwnie eter – tu atomy rozsiane są bardzo rzadko, przez co zajmuje dużo miejsca. Ekspansja lub redukcja żywiołów powoduje zużywanie bądź produkowanie energii. Każdy żywioł posiada nie tylko sobie właściwe cechy, ale wykazuje też konkretne działanie. I tak lekkiemu, subtelnemu eterowi przynależy działanie „przepuszczania”. Powietrze, które jest zimne, suche, ostre i subtelne, działa pobudzająco i aktywizująco. Dla powietrza szczególnie charakterystyczny jest wszelki ruch. Gorący, suchy, przejrzysty ogień pobudza trawienie, sprzyja promiennemu wyglądowi, a przede wszystkim wytwarza ciepło. Działanie wiążące, nawilżające i rozpuszczające wykazuje woda, której cechy to: oleistość, ciekłość, powolność, płynność i kleistość. Ciężka, szorstka, twarda, gruba i trwała ziemia ma działanie sprzyjające wzrostowi, stabilizujące, wzmacniające i zwierające.

Również ajurwedyjskie pojęcie atomu jest kompletnie odmienne od europejskiego. Z punktu widzenia ajurwedy, atom składa się z pięciu podstawowych elementów: ciężaru, który daje żywioł ziemi, spoistości z wody, energii atomowej z żywiołu ognia, ruchu subatomowych cząstek wokół jądra komórkowego z powietrza oraz atomowych międzyprzestrzeni z żywiołu eteru.

Trzy początkowe tattwy – buddhi, ahamkara, manas – tworzą tak zwany organ wewnętrzny; organem zewnętrznym określa się dziesięć psychicznych narządów – poznania i działania. Zespół trzynastu tattw formuje organizm psychiczny (linga), który odpowiedzialny jest za wszelkie akty poznania i działania. Następne pięć ewolutów to elementy subtelne, zsubstancjalizowane własności odbierane przez konkretne zmysły. Elementy subtelne dodane do ciała psychicznego tworzą ciało subtelne (lingaśarira), wspomagające organizm psychiczny i pozwalające mu zachować tożsamość podczas przenoszenia się z jednego ciała fizycznego na inne. Tanmatry tworzą bazę dla wyłaniających się adekwatnie z każdego z nich pięciu żywiołów kształtujących ciało fizyczne.

„Takości” (TATTWA) według klasycznej sankhji2

CZŁOWIEK JAKO MIKROKOSMOS

Trzy – ciało, umysł i dusza – są jak trójnóg.

Świat stoi dzięki tej kombinacji; w nich wszystko trwa.

Ta kombinacja istnieje ze względu na Puruszę i świadomą istotę; Jest przedmiotem ajurwedy,

dla którego jej nauczanie zostało objawione.

Czaraka Sanhita, Księga pierwsza, I. 46-47

Zgodnie z ajurwedą, istota ludzka jest z natury mikrokosmosem i stąd pięć podstawowych elementów, obecnych we wszelkiej materii, istnieje również w każdej jednostce. Nie tylko grube elementy fizycznego ciała stanowią o istocie żywej – posiada ona trzy ciała ukonstytuowane z komponentów o różnym zagęszczeniu materii, od grubo-materialnych żywiołów do najbardziej subtelnej warstwy umysłu. Każdy człowiek posiada własną indywidualną egzystencję, ale nikt z nas nie jest na tyle „wolny”, by żyć niezależnie od całości – wszystko, co istnieje w zewnętrznym świecie, ma swój odpowiednik w wewnętrznym mikroświecie każdego z osobna. W zmienionej formie, obecna jest w nim każda kosmiczna siła. Riszi użyli teorii żywiołów (Pańcza Mahabhutas), by wytłumaczyć, jak połączone są ze sobą wzajemnie te zewnętrzne i wewnętrzne siły.

Pierwszy z żywiołów, przestrzeń (akaśa), jest najbardziej subtelnym ze wszystkich elementów. To pole pojawiania się wszelkich wydarzeń; nie ma fizycznej egzystencji, istnieje tylko jako czynnik separujący i oddzielający materię. Z jednej strony przypisuje się jej cechy zimna i suchości, ale z drugiej ma również potencjalną energię, która, gdy zostanie uwolniona, może „promieniować” i całkowicie zmienić poprzednie właściwości. W ludzkim ciele jest wiele pustych przestrzeni, będących manifestacjami elementu eteru: w ustach, nozdrzach, przewodzie pokarmowym, oddechowym, klatce piersiowej, naczyniach krwionośnych i limfatycznych, tkankach i komórkach. Eter jest ośrodkiem przekazu dźwięku, wiąże się ze słuchem. Ucho, organ słuchu, wyraża działanie poprzez mowę tworzącą znaczące dźwięki.

Wiatr (waju)3, gazowy stan materii, charakteryzuje się przede wszystkim ruchliwością i dynamizmem – z pewnością nie jest to zastoinowa, kłębiąca się w małej przestrzeni forma powietrza. Zgodnie z tym, co naucza ajurweda, wiatr zawiera pranę4, która wnika wraz z nim do płuc. Prana może również pochodzić z wchłanianego pokarmu; zostaje absorbowana w jelicie grubym – stąd też energetyczne powiązanie płuc i jelita grubego5 z wiatrem i wzajemnie ze sobą. Wewnątrz ludzkiego ciała powietrze przejawia się w ruchach mięśni, uderzeniach serca, skurczu i rozkurczu płuc, ruchach robaczkowych jelit. Powietrzem sterowane są wszelkie ruchy centralnego sytemu nerwowego. Powietrze oczyszcza; jest niezbędnym czynnikiem „spalania” wewnętrznego ognia. Zmysłem skorelowanym z powietrzem jest dotyk, którego organem jest skóra. Szczególnie wrażliwa skóra znajduje się na dłoni, stąd też organem działania dla tego zmysłu jest dłoń odpowiedzialna między innymi za trzymanie, dawanie i przyjmowanie.

Ogień (tedżas), którego atrybutem jest transformacja, nie posiada fizycznej formy; jest siłą zmieniającą stany substancji. Dzięki niemu substancje ze stanu stałego przechodzą w płynny, a z niego w gazowy i vice versa. To ogień właśnie organizuje cały cykl przyrody – energia słoneczna jest inicjatorem wszelkich energetycznych zmian na Ziemi. W ciele człowieka to ogień (energia) jest tym, co związuje atomy molekuł razem; tym, co spala i zamienia pokarm w energię, w tłuszcz i mięśnie; tym wreszcie, co tworzy impulsy nerwowe, uczucia i myśli. Ogień zatem działa w systemie trawiennym, w szarych komórkach mózgu i przejawia się jako inteligencja; pobudza również odbierającą światło siatkówkę i reguluje temperaturę ciała. Cały proces przemiany materii i system enzymatyczny sterowany jest żywiołem ognia. Światło, ciepło i barwa, atrybuty ognia, związane są ze zmysłem wzroku. Organem wzroku jest oko, które rządzi działaniem chodzenia i ma związek ze stopami – ślepiec może chodzić, ale chodzenie to nie będzie miało określonego celu; cel ten nadają oczy.

Żywioł wody (ap) charakteryzuje się ciągłą zmianą i płynnością. W zewnętrznym świecie woda daje się zaobserwować w ciągłej cyklicznej przemianie: zbiornik – parowanie – tworzenie chmury – kondensacja – opad; w dodatku, działając wśród form stałych, zmienia i rzeźbi je, wdzierając się i modyfikując ich strukturę. Jest substancją bez cech stabilności i trwałości. Woda jest medium dla prany – przepływ tej energii przez ciało charakteryzuje się płynnością i przypomina ruch wody. Jest także niezwykle ważna dla samej egzystencji – organizmy żywe składają się w przeważającej części właśnie z wody; ludzki organizm zawiera jej ponad 70%, jest absolutnie niezbędna dla funkcjonowania tkanek, organów i gruczołów. W ludzkim ciele żywioł wody przejawia się w wydzielaniu soków trawiennych, w błonach śluzowych, plazmie, cytoplazmie i ślinie. Z systemu woda wydalana jest przez skórę poprzez pocenie oraz przede wszystkim przez nerki i pęcherz moczowy – te narządy są związane z wodą. Z nią też połączony jest zmysł smaku wraz z językiem jako organem jego odbioru. Język natomiast ściśle skorelowany jest w ajurwedzie z organami płciowymi – penisem i łechtaczką, traktowanymi jako „języki niższe”, podczas gdy język w ustach jest „językiem wyższym”. Ten, kto nauczy się panowania nad „wyższym językiem”, swobodnie kontroluje również ten „niższy”.

Stabilność, trwałość i niezmienność cechują żywioł ziemi (prithiwi). Ziemia reprezentuje stały stan skupienia, będący bazą, na której zbudowane są fizyczne, materialne obiekty. W przyrodzie stałość reprezentują kamienie i gleba, poddane procesom erozji; w ludzkim ciele żywioł ten manifestuje się w kościach, komórkach i tkankach, przez które przepływa krew i transportowany jest tlen. Żywioł ziemi podtrzymuje wszystkie istoty żyjące i nieożywione na swej powierzchni, zapewnia wzrost i rozbudowę. W organizmie ludzkim stałe struktury, takie jak kości, chrząstki, paznokcie, mięśnie, ścięgna, skóra i włosy są złączone z elementem ziemi. Organami związanymi z ziemią są przede wszystkim żołądek, miejsce akumulacji pokarmu, oraz śledziona kontrolująca wzrost mięśni; zmysł łączony z nią to zmysł powonienia. Nos, organ zmysłowy węchu, ma funkcjonalny związek z działaniem odbytnicy i wydalaniem. Świadczyć o tym może nieświeży oddech i przytępione powonienie u osoby z nieczystą okrężnicą i częstymi zaparciami.

Tych pięć podstawowych elementów kondensuje się w ciele człowieka do trzech zasad (nazywanych także temperamentami, humorami), znanych jako tridosza: wata, pitta i kapha. Dosza oznacza „to, co się zmienia”, ponieważ te dynamiczne siły nieustannie poruszają się w aktywnym balansie, utrzymując organizm przy życiu. Trzy dosze zawiadują wszystkimi biologicznymi, psychologicznymi i fizjologicznymi funkcjami ciała, umysłu i świadomości; sterują procesami tworzenia się, życia i niszczenia tkanek ciała oraz usuwaniem zbędnych produktów rozkładu z ciała. Odpowiadają za wszelkie zjawiska psychologiczne, emocje, uczucia, a także za powstawanie naturalnych skłonności i indywidualnych gustów we wszystkich sferach życia. Pełnią rolę bariery ochronnej dla ciała przy dobrej kondycji fizycznej, ale w przypadku utraty równowagi biorą udział w procesach patologicznych. Tridosza są zatem fundamentem psychosomatycznej egzystencji człowieka.

Trzy dosze są efektem połączenia pięciu żywiołów, ale jeden lub dwa z nich dominują i to one określają zawsze charakter bioenergii. I tak wata powstaje z kombinacji eteru i powietrza. Jeśli chodzi o pittę, główną rolę odgrywa w niej żywioł ognia, ale ponieważ przy tak zwanym ogniu trawiennym nie chodzi przecież o otwarty ogień, ale o enzymatyczne soki trawienne, dlatego też pewną rolę przypisuje się także wodzie. Żywioł wody i ziemi tworzy kaphę. Idealny przebieg wszelkich procesów psychosomatycznych w organizmie zapewnia zachowanie tego stosunkowo wąskiego pasma równowagi między bioenergiami.

Wata posiada cechy eteru i powietrza: zimno, suchość, lekkość, delikatność, przenikliwość, przejrzystość, nieregularność i mobilność. Proporcje eteru i powietrza decydują o przybieraniu przez watę danej cechy i aktywności. W naszym ciele ta dosza stanowi rodzaj siły napędowej, która organizuje wszelką aktywność fizyczną i umysłową. Odpowiada za poruszanie, osuszanie, ochładzanie i oświetlanie. Podtrzymuje oddychanie, krążenie, równowagę tkanek i koordynuje zmysły. Obecna jest wszędzie, tam gdzie jest przestrzeń, w której mogą poruszać się siły życiowe, myśli, płyny, impulsy nerwowe. Wata, spośród trzech bioenergii zajmuje miejsce szczególne, bowiem to ona zawiaduje każdą funkcją naszego organizmu. W każdej terapii ajurwedyjskiej odgrywa kluczową rolę – to ona jest w stanie usunąć z organizmu szkodliwe substancje, osuszyć rany i dostarczyć chorym składników odżywczych. Jest też bioenergią, której równowagę najłatwiej jest zachwiać, a przez to doprowadzić organizm do niebezpiecznego wyczerpania. Pomimo rozprzestrzeniania się waty po całym organizmie, za główną siedzibę tej doszy uznaje się jelito grube z okrężnicą. Innymi miejscami kumulacji waty są przede wszystkim: mózg i system nerwowy, serce, kości, płuca, pęcherze, szpik kostny.

Bioenergię tę dzieli się na pięć poddosz; każda z nich ma odpowiednie funkcje. Pierwsza z nich, pranawata, zawiaduje tak ważnymi czynnościami życiowymi, jak oddychanie, skurcze serca, przełykanie, odkrztuszanie czy kichanie. Podtrzymuje zdolności intelektualne, mentalne i zmysłowe; odpowiada za percepcję wrażeń zmysłowych i bodźców fizycznych. Jej ruch skierowany jest z zewnątrz do wewnątrz. Udanawata płynie od środka na zewnątrz i odpowiada za wszystko, co związane jest z siłą ekspresji, witalnością i wysiłkiem organizmu w sferze fizycznej i psychicznej. Dowolnymi ruchami ciała steruje wjanawata, będąca siłą napędową płynącą z centrum na obrzeża ciała. To ona zawiaduje całym układem krążenia i pracą serca; powoduje przepływ krwi i składników odżywczych przez cały organizm. Nerwową kontrolę nad wydzielaniem soków trawiennych oraz przesuwaniem pokarmu w obrębie przewodu pokarmowego przejęła samanawata. Poddosza ta dba o prawidłowy przebieg ruchów perystaltycznych w obrębie jelit, oddzielenie esencji pokarmowych od ich zbędnych części. Ostatnia poddosza, apanawata, oddziela substancje stałe od płynnych w jelicie grubym i dba o prawidłowe wydalanie. Do jej funkcji należy wszystko, co związane jest z wydzielaniem substancji z dolnych partii organizmu: oddawanie moczu, wytrysk nasienia, przepływ płynów menstruacyjnych.

Pitta jest siłą stworzoną przez dynamiczne wzajemne oddziaływanie wody i ognia. Te dwie, na pozór opozycyjne siły, reprezentują transformację. Jedna nie może zmieniać się w drugą, ale mogą się nawzajem modulować. Symbiozą ognia i wody jest proces spalania, który ma miejsce w środowisku wilgotnym, poprzez działanie enzymów i kwasów. Pitta jest gorąca, ostra, ruchliwa dzięki cechom ognia oraz kwaśna, ciekła, miękka i nieco oleista z powodu obecności wody. Obecna w organizmie jest jako wilgoć, płynne tłuszcze, płyny trawienne, krew. Ognista bioenergia steruje przemianą materii, jest odpowiedzialna za wszelkie wydzielanie obszaru żołądkowo-jelitowego, tworzy tkanki ciała, produkty odpadowe i bioenergię ze spożywanych pokarmów oraz powietrza. Zachowanie równowagi w jej obrębie jest niezbędne do prawidłowej przemiany biomasy: zbyt mała ilość pitty powoduje niestrawność i spowolniony metabolizm, nadmierna zaś ilość powoduje wrzody, nierównowagę hormonalną, wyniszczenie przewodu pokarmowego i „konsumowanie emocji”. Swoją siedzibę ma w jelicie cienkim, oczach, wątrobie, krwi i limfie oraz gruczołach łojowych na skórze. Prócz przemiany materii, bioenergia ta odpowiedzialna jest za kontrolę temperatury ciała, uczucie głodu i pragnienia, wpływa na barwę, elastyczność i połysk skóry oraz na ostrość wzroku.

Podobnie jak wata, pitta posiada również pięć poddoszy. Pierwsza z nich, paczakapitta, oddziela składniki pokarmowe od tych, których organizm nie przyswaja oraz reguluje temperaturę trawienia. Od niej zależą wszystkie pozostałe funkcje pitty oraz utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej w układzie trawiennym. Pittą wytwarzającą komórki krwi i równoważącą składniki krwi jest randżakapitta, której siedziba znajduje się w wątrobie i śledzionie. Zaburzona objawia się niedoborem hemoglobiny, a to doprowadzić może do anemii. Kolejna z podgrup, sadhakapitta, ulokowana w sercu, kontroluje jego funkcje, odpowiada również za stan zadowolenia, szybkie przetwarzanie i przekształcanie wrażeń zmysłowych, cały stan emocjonalny i dobrą pamięć. Aloczakapittaprzekształca w siatkówce oka promienie świetlne w potencjały aktywne nerwów wzrokowych. To właśnie przy zaburzeniu tego rodzaju pitty mamy do czynienia z chorobami oczu i problemami ze wzrokiem. Ostatnią poddoszę stanowi bharadźakapitta, która znajduje się w skórze. Od niej zależy zabarwienie skóry, wydzielanie przez nią ciepła, wchłanianie substancji przenoszonych przez skórę; odpowiedzialna jest także za kontrolę temperatury ciała.

Kapha wywodzi się ze zrównoważonych żywiołów wody i ziemi. Przejmuje ich cechy – jest ciężka, zimna, oleista, stabilna, śluzowata i słodka. W organizmie obecna jest jako wilgoć, śluz i substancje gęste; ma wpływ odżywiający na krew. Stabilizuje i smaruje, łączy różne struktury ciała ze sobą, jest zarówno tym, co tworzy tkanki, jak i tym, co je odżywia. Wpływa na masę ciała, potencję seksualną i płodność; ma związek z węchem i smakiem. Od niej zależą: skromność, cierpliwość, wytrzymałość, siła woli oraz poskromienie żądz i emocjonalna stabilność. Według ajurwedy, zbyt duża ilość kaphy powoduje akumulację śluzu w zatokach, nozdrzach, płucach i okrężnicy. W sferze emocjonalnej powoduje letarg i depresję. Z kolei niedostateczna ilość tej siły skutkuje wysuszeniem i wyjałowieniem organizmu, „wypaleniem” wnętrza organizmu (z powodu braku śluzu ochraniającego przed działaniem pitty) oraz niezdolność do koncentracji. Kapha normalizuje dużą ilość ciepła wytwarzaną w procesach biochemicznych przez pittę; chroni również tkanki ciała przed powodowanymi przez watę zjawiskami stresu. Płyny zapewniają równomierne rozprowadzenie produktów różnych procesów po całym organizmie – kapha podtrzymuje zatem homeostazę całego organizmu. Trudno wytrącić tę doszę z równowagi, niemniej często się to zdarza. Główną siedzibę kaphy stanowi górny segment klatki piersiowej, ale można ją znaleźć także w głowie, ustach, karku, szyi, żołądku, stawach, limfie i tkance tłuszczowej.

Pierwsza z subdoszy, awalambakakapha, kontrolując płyny tkankowe, zapewnia ochronę przed szybkim „zużyciem” wskutek ciągłego ruchu płuc, serca i przewodu pokarmowego. To ona właśnie trzyma pieczę nad wydzielaniem odpowiedniej ilości kleistych wydzielin śródmiąższowych, mających za zadanie nawilżanie i ochronę narządów wewnętrznych. Kledakakaphatroszczy się o to, by żołądek i inne narządy wewnętrzne nie zostały strawione wraz z pokarmem przez silne soki trawienne. To śluz żołądkowy, który nie tylko nawilża i rozpuszcza pokarm, ale i ochrania żołądek przed zbyt zimnymi i gorącymi pokarmami. Kolejna energia, zlokalizowana w mózgu, służy ochronie i zachowaniu jego mocy. To płyn mózgowo-rdzeniowy – tarpakakapha. Przy pomocy bodhakakaphy, śliny, odczuwane są smaki oraz eliminowane substancje szkodliwe. Ślina spełnia pomocniczą rolę przy trawieniu i ma działanie antybakteryjne; pomaga również przy mówieniu. Funkcją ostatniej podgrupy, śleszakakaphy, jest smarowanie stawów i ochrona powierzchni stawowych.

Te trzy bioenergie, dynamiczne siły, nieustannie się zmieniają, balansując we wszystkich żywych organizmach. Dopóki równowaga pozostaje zachowana, procesy anabolizmu, metabolizmu i katabolizmu będą odbywać się prawidłowo, sprawiając, że organizm może żyć w zdrowiu i energii. W ciągu życia człowiek nieustannie jest pod wpływem zrównoważonych dosz: procesy budowy i wzrostu w okresie dzieciństwa świadczą o przewadze kaphy w tym okresie życia; zmiany hormonalne transformujące dziecko w dojrzałego człowieka i towarzyszące mu przez okres średni wskazują na wpływ pitty; procesy kataboliczne, kurczenie się i „wysuszenie”, sygnalizują dominację vaty. Podobnie klimat – cyklicznie zmieniając się, zachowuje równowagę sił. Ciepły klimat i gorące lato powodują wzrost pitty, klimat suchy lub zimne, wietrzne okresy jesieni nasilają działanie vaty; kapha dodaje do rocznej równowagi wilgotną zimę lub deszczowy klimat. Podobnie jak rok, również doba podzielona jest na okresy względnej dominacji którejś z dosz, w całości jednak równowaga zostaje zachowana. Każdego dnia, wata, pitta i kapha organizują dwadzieścia cztery godziny ludzkiego życia w dwóch zasadniczych etapach: dziennym i nocnym. Etap dzienny rozpoczyna się ok. godziny 6 nad ranem dominacją kaphy. Najlepiej jest wstać przed tą godziną, bowiem przewagę kaphy charakteryzuje ospałość i spowolnienie, skutkujące ciężkim obudzeniem się do życia. Wszystkie ruchy, również te w obrębie przewodu pokarmowego są spowolnione, dlatego też posiłek spożywany do godziny 10 powinien być lekki i mały. Od godziny 10 rozpoczyna się kontrola pitty – metabolizm stopniowo wzrasta do godziny 12, kiedy osiąga swe maksimum. W tym czasie najlepiej jest zjeść największy i najbardziej wartościowy posiłek dnia, bowiem zarówno przemiana materii, absorpcja, jak i przyswajanie składników odżywczych osiągają swój dobowy moment szczytowy. Okres dominacji pitty kończy się około godziny 14 i na plan pierwszy wychodzi wata, która będzie rządzić niepodzielnie do godziny 18, powodując wzmożoną aktywność umysłową i ruchową. To czas największej aktywności i jasności umysłu, koncentracji i przyswajania wiedzy. To również czas na ostatni w ciągu dnia, lekki posiłek. Cykl nocny rozpoczyna się z powrotem dominacją kaphy – energia zwalnia, przygotowując ciało i umysł do snu. Podobnie jak z pobudką, również idąc spać później niż o godzinie 22, człowiek naraża się na niespokojny i ciężki sen. Po 22 swoją aktywność rozpoczyna pitta, czas kolorowych, energicznych i głębokich snów. Nie śpiąc o tej porze, organizm zaczyna domagać się przekąski, która z pewnością nie zostanie dobrze strawiona. Od godziny 2 nad ranem na powrót działania są pod sterami vaty. Najlepszy czas na pobudkę i medytację to czas między godziną 4 a 5 rano.

Bioenergie w organizmie człowieka

Poddosze (subdosze)

subdosza

ulokowanie

ruch/właściwości

działanie

pranawata

głowa, klatka piersiowa, serce

do wewnątrz

zmysły,

system nerwowy

udanawata

gardło, przepona

w górę

mowa, pamięć

samanawata

jelito cienkie

okrężnie do wewnątrz

absorpcja pożywienia,

praca agni

wjanawata

limfa, stawy, serce

rozszerzająca się na zewnątrz

cyrkulacja limfy i krwi

apanawata

jelito grube

w dół i na zewnątrz

wydalanie i wydzielanie płynów seksualnych

sadhakapitta

serce, mózg

rozumienie,

praca mózgu

aloczakapitta

oczy

widzenie

paczakapitta

jelito cienkie

trawienie

bharadźakapitta

skóra

temperatura ciała, stan skóry

randżakapitta

wątroba, śledziona

nadaje koloryt

tarpakakapha

głowa

umilanie

absorbowanie wrażeń, trzymanie wspomnień

bodhakakapha

podstawa języka

uczucia

rozróżnianie smaków, apetyt

kledakakapha

żołądek

nawilżanie

wydzielanie kwasów trawiennych

śleszakakapha

stawy

smarowanie

zmniejszanie tarcia

awalambakakapha

serce, płuca

podtrzymywanie

ochrona płuc i serca

poddosza

symptomy nierównowagi

substancje przywracające balans

metody aplikacji

pranawata

niepokój, troski, bezsenność, astma, ból głowy, chrypka, czkawka, suchy kaszel, spłycony oddech, odwodnienie, wychudzenie, wyniszczenie, słaba pamięć, przedwczesne starzenie, nieregularne bicie serca, utrata głosu

tatarak,

drzewo sandałowe, różanecznik, brahmi, mirt, hyzop, bazylia, arcydzięgiel, kardamon, pomarańcza

inhalacje, nasya (krople do nosa), kompresy, sezonowe pokarmy, śirodhara

udanawata

suche oczy, ból gardła, ból migdałków, brak entuzjazmu, słabość, zmęczenie, ból uszu, nierówna mowa, jąkanie, suchy kaszel

rumianek,

anyżek, ajwan

inhalacje, kompresy, płukanie gardła

samanawata

zbyt powolne lub zbyt szybkie ruchy jelit, niestrawność, biegunka, gazy, złe przyswajanie, niski poziom energii, odwodnienie

ajwan, kmin, kurkuma, imbir, bazylia, goździki, gałka muszkatołowa, koper włoski, waleriana

kompresy, pożywienie sezonowe

wjanawata

strzelanie stawów, artretyzm, nerwowość, częste mruganie, nieregularne bicie serca, słaba cyrkulacja, trudności z poruszaniem

mirra, kamfora, kardamon, cymanon, eukaliptus, waleriana

kąpiele,

masaże,

pokarm

apanawata

zatwardzenie, biegunka, cukrzyca, zaburzenia miesiączki, bolesne miesiączkowanie, dysfunkcje narządów seksualnych, trudny poród

imbir, czosnek, cynamon, limonka, cytryna, cebula, pietruszka, asafetyda, bazylia

kompresy, lewatywy olejowe, natryski, nasiadówki

sadhakapitta

ataki serca, niezdecydowanie, nierównowaga emocjonalna, zaburzenia emocjonalne

kardamon, róża, drzewo sandałowe, szafran, lotus, gardenia, jaśmin

okłady, inhalacje,

praca z czakrami

aloczakapitta

choroby oczu, problemy z widzeniem, czerwone, podrażnione oczy, złość

kamfora, chryzantema,

koper włoski

chłodne kompresy na powieki

paczakapitta

wrzody, palenie serca, niestrawność, używki, żądze

kolendra, kmin, kurkuma, koper włoski, koper ogrodowy, mięta pieprzowa, aloes

pożywienie i napoje, kompresy na żołądek

bharadźakapitta

wysypka, zapalenia, czyraki, wypryski, rak skóry i inne problemy skórne

krwawnik, rumianek, mięta, kolendra, lawenda, róża

masaże, chłodne kompresy, chłodne kąpiele

randżakapitta

złość, wrogość, zapalenia skóry, dysfunkcje wątroby, żółtaczka, choroby krwi, anemia, niskie ciśnienie krwi

róża, drzewo sandałowe, rumianek, mirt, lawenda, kolendra, neem, krwawnik, chryzantema, kurkuma, szafran, wiciokrzew

chłodne kompresy, pożywienie, suplementy diety

tarpakakapha

bóle zatok, bóle głowy, utrata powonienia, irytacja

bazylia, eukaliptus, kamfora, różanecznik

nasya, inhalacje, śirodhara

bodhakakapha

otyłość, alergie pokarmowe, cukrzyca, utrata smaku, pokrycie języka

kardamon, kamfora, tatarak, koper włoski, eukaliptus, imbir, mirt

płukanie ust, pokarm i napoje

kledakakapha

powolne trawienie, uczucie pełności w żołądku, nadmiar śluzu w żołądku

imbir, ajwan, cynamon, skórka pomarańczowa, oregano, tymianek, goździki

kompresy, pożywienie i napoje

śleszakakapha

luźne stawy, opuchlizna, sztywność, bolesne ruchy

imbir, eukaliptus, kurkuma, tatarak, jałowiec, cyprys

gorące kompresy, masaże (jako baza olej gorczycowy), kąpiele, sauna

awalambakakapha

przeciążenie klatki piersiowej, astma, letarg, ból pleców, sztywność

kardamon, tatarak, imbir, hyzop, eukaliptus, szałwia

inhalacje, kompresy, masaże

Należy raz jeszcze podkreślić głębokie powiązanie, które odnajduje ajurweda między wszechświatem i wszystkim, co się w nim znajduje, a organizmem żywym. W ciągu życia, we wszystkich sferach jego aktywności, zachodzi nieprzerwane wzajemne oddziaływanie między środowiskiem wewnętrznym, rządzonym przez bioenergie, a zewnętrznym, obejmującym siły kosmiczne i działanie żywiołów. Oddziaływanie to powinno być zrównoważone, ale często dochodzi do zaburzeń skutkujących patologiami. Podstawowa zasada leczenia w ajurwedzie sprowadza się do twierdzenia, że każdy poprzez odpowiednią dietę i życiowe nawyki może przeciwdziałać zmianom w środowisku zewnętrznym i sam tworzyć równowagę w siłach wewnętrznych w nim działających.

BUDOWA LUDZKIEGO CIAŁA. TYP KONSTYTUCYJNY

Wata, pitta i kapha, te trzy dosze

w stanie równowagi dają ciału życie,

a zaburzone mogą je zniszczyć.

Asztanga Hridaja I.6

Każdy człowiek rodzi się z unikalną dla siebie podstawową konstytucją. Równowaga między bioenergiami tworzy konkretną jednostkę i determinuje cały osobniczy układ psychofizyczny. Nie ma dwojga ludzi o takiej samej konstrukcji psychosomatycznej, o takim samym układzie sił wata, pitta i kapha. Dlatego też każdy reaguje inaczej na takie same bodźce, inaczej odbiera wszystko, co związane jest z jego osobą.

Wrodzony psychosomatyczny wzór każdego człowieka, osobisty kod nazwany jest w ajurwedzie prakriti. Prakriti każdego człowieka oznacza pierwotną równowagę bioenergii w jego ciele; obrazuje, jaki jest udział każdej z sił w konkretnej jednostce – w ajurwedzie wyróżnionych zostało dziesięć schematycznych typów prakriti: trzy z nich to czyste typy wata, pitta i kapha, pozostałe sześć to mieszane typy, składające się z dominacji dwóch sił i jeden typ, w którym nie da się wyróżnić przewagi żadnej z doszy. Konstytucja ta wyznacza siłę metabolizmu, która determinuje z kolei reakcje ciała i umysłu na zewnętrzne bodźce oraz kreuje siły obronne organizmu. Indywidualna konstytucja zależy od wielu czynników, ale najważniejszym z nich jest kondycja psychosomatyczna rodziców w momencie poczęcia dziecka. W chwili zapłodnienia pojedyncza męska gameta – plemnik, łączy się z komórką jajową kobiety i w momencie tego zjednoczenia konstytucja jednostki zostaje wyznaczona przez przemiany i kombinacje cielesnych żywiołów przejawiających się w ciałach jej rodziców. Na ukształtowanie jednostki oprócz genetyki jej rodziców wpływa również dieta i zachowanie matki podczas ciąży oraz sam proces porodu i jego okoliczności. Konstytucja i towarzyszące jej tendencje zostają ustalone na całe życie, ale równowaga może zostać zaburzona przez takie czynniki, jak klimat, styl życia, praca, emocje, środowisko czy dieta. Wytrącone z balansu (bycie w balansie nie oznacza oczywiście, jak sądzą niektórzy, równych proporcji wata, pitta i kapha w organizmie konkretnej jednostki), nasze prakriti staje się wikriti – konstytucją „w danym momencie” i jest podstawą wszelkich zaburzeń. U idealnie zdrowej osoby układ psychofizyczny z momentu poczęcia jest identyczny z jego stanem na dany, konkretny moment. Proporcje wikriti równe są proporcjom prakriti. Jeśli występują jakieś różnice, rozpoczyna się dominacja wikriti – stan zaburzenia, który wymaga leczenia.

Ajurweda kładzie ogromny nacisk na zrozumienie i zaakceptowanie swojej prakriti. Dzięki rozpoznaniu cech sił, które rządzą konkretną jednostką, jest ona w stanie uchronić się przed niesprzyjającymi czynnikami, chorobami i gwałtownymi reakcjami emocjonalnymi. Wiedząc, do jakich chorób ma skłonność osoba o przewadze danej doszy, można skutecznie im przeciwdziałać, a gdy już dojdzie do stanu chorobowego, zaplanować odpowiednią kurację leczniczą. Poza tym, poprzez rozpoznanie konstytucji osób z otoczenia konkretnego człowieka, jest on w stanie zrozumieć, dlaczego zachowują się w taki, a nie inny sposób i prognozować ich reakcje. Pozwoli to nauczyć się takiej współpracy, by zachować maksimum interpersonalnej harmonii. Biorąc pod uwagę, że konstytucja wpływa na emocje, wygląd, pożądane smaki i aromaty, aktywność fizyczną i preferencje seksualne, warto zdać sobie sprawę, jak uchwycenie własnego prakriti może pomóc w zrozumieniu samego siebie i dać wskazówki, jak udoskonalić własne życie.

Biorąc pod uwagę typ konstytucyjny, system ajurwedy udziela bezcennych wskazówek, jak dbać o zdrowie, daje silne terapeutyczne narzędzia i lekarstwa. Wyjaśnia znaczenie dobrego trawienia i daje rady, jak je wzmocnić; pokazuje, jakie formy aktywności fizycznej są najodpowiedniejsze dla określonego typu psychosomatycznego, ustala dzienne i sezonowe „reżimy”, metody życia zgodne z naturalnym cyklem przyrody, podaje metody budowania odporności organizmu oraz szeroko opracowane naturalne, bezpieczne sposoby radzenia sobie z powszechnymi chorobami, naucza, jak oczyścić i odmłodzić ciało i umysł oraz jak użyć medytacji czy ćwiczeń oddechowych do poradzenia sobie ze stresem, wyjaśnia wreszcie, jak zbawienny wpływ może mieć terapia oparta na dźwiękach, kolorach czy aromatach.

Ajurweda nie jest jedną z krótkotrwałych interwencji medycznych – to raczej sposób na życie, długotrwała i czasem wymagająca poświęceń droga do naturalnego zdrowia. Czas i wysiłek są niezbędne dla osiągnięcia rezultatów, należy więc uzbroić się w cierpliwość, wytrwałość i nabyć pozytywne przyzwyczajenia. Spożywany pokarm może być największym lekarstwem, ale zarazem może stanowić największe zagrożenie, należy więc świadomie sięgać po produkty, które wylądują w żołądku. Samoświadomość jest kluczem do sukcesu. Codzienna obserwacja siebie, wyciąganie wniosków z podejmowanych działań i zwracanie uwagi na sygnały otrzymywane od organizmu pomogą stale monitorować stan zdrowia i podejmować natychmiastową reakcję, jeśli dojdzie do jakiegokolwiek zaburzenia.

Właściwości typu wata

własność

typowe cechy, mentalna i fizyczna charakterystyka

sucha

suche włosy, skóra i usta, podatność na zatwardzenia, artretyzm i kruche kości, skąpa potliwość

lekka

delikatna budowa ciała, niedorozwój tkanki mięśniowej, tendencja do szczupłej sylwetki i szybkiej utraty wagi, lekki sen i bezsenność

nierówna

łamliwe, pękające paznokcie, strzelające stawy, zmierzwione, kręcone włosy

subtelna

zmartwienia, niepokoje, strach, poczucie niepewności, izolacja

zimna

słaba cyrkulacja krwi (zimny nos, dłonie i stopy), nie znosi zimnej i wietrznej pogody, pożąda za to gorąca

mobilna

szybko myśli, mówi, robi, szybko się uczy, ale równie szybko zapomina; skłonność do przemęczania się bez odpoczynku, trudność w dokończeniu podjętych przez siebie zadań, ma słabą wolę i koncentrację; lubi podróże, przygody, sporty ekstremalne; silny pociąg seksualny

przejrzysta

wrażliwość zmysłowa, zdolności nadprzyrodzone, np. jasnowidzenie, bioenergoterapia; entuzjazm, kreatywność, artysta; bezinteresowność i chęć do pomocy innym

cierpka

podatność na czkawkę

brązowo-czarna

ciemna karnacja; ciemne oczy i włosy; ciemny nalot na języku

Właściwości typu pitta

własność

typowe cechy, mentalna i fizyczna charakterystyka

gorąca

silne trawienie, dobra cyrkulacja krwi, podwyższona temperatura ciała, łatwa i obfita potliwość; porywcza i zapalczywa natura, irytacja; szybko siwieje i łysieje; podatność na gorączkę, zapalenia, nadciśnienie, choroby wątroby i śledziony

penetrująca

trzeźwy umysł i intelekt, dobry przywódca i lider, szybko podejmuje trafne decyzje, bystra pamięć; może być nietolerancyjna i krytykować

jasna

jasna cera, nadwrażliwość na światło, łatwo się opala, wrażliwa skóra podatna na przebarwienia i wypryski, zmarszczki i piegi; słaby wzrok

płynna

płynne stolce, żółtawe; narażona na biegunki, obfity mocz i pot

kwaśna/ostra

podatność na nadkwaśność, wrzody, zgagę; silny zapach potu i całego ciała; wybuchy silnych emocji, gniew, złość, nienawiść

rozszerzająca się/mobilna

pitta roznosi wysypkę, trądzik i zapalenie na całej przestrzeni ciała; mentalnie pitta generuje pragnienie sławy i rozgłosu

oleista

miękka oleista skóra, włosy i stolec

gorzka

gorzki posmak w ustach, nudności, wymioty, odraza towarzysząca smakowi gorzkiemu; cynizm

czerwona

wypieki na twarzy, czerwony kolor wzmaga pittę

żółta

żółtawe oczy, skóra, mocz i kał, nadprodukcja żółci, podatność na żółtaczkę, żółty wzmaga pittę, blady żółty jest dobry, ale ciemny oznacza pitta ama

Właściwości typu kapha

własności

typowe cechy, mentalna i fizyczna charakterystyka

zimna

wilgotna, lepka skóra; nie lubi zimna i wilgoci, pożąda gorąca i suchości; powtarzające się przeziębienia; pożądanie smaku słodkiego

wilgotna

elastyczna, gładka skóra; błyszczące oczy i włosy; podatność na zatory w obrębie płuc, zatok, gardła i głowy, kaszel oraz retencję wody

ciężka

dobrze zbudowana, ciężka rama ciała, gruby kościec, dobrze rozbudowana klatka piersiowa; narażenie na otyłość i szybkie przybieranie na wadze

oleista

elastyczne, dobrze naoliwione stawy; narażenie na problemy związane ze śluzem, gromadzenie się śluzu w płucach i zatokach, wysoki cholesterol, alergie; tłusta skóra, włosy i kał

powolna

wolny metabolizm; powolne chodzenie i mówienie; powolne uczenie się, ale doskonała pamięć i przyswajalność wiedzy; lubi spać długo; leniwy, ma dużą wytrzymałość, ale unika aktywności fizycznej wymagającej szybkości

płynna

nadmiar śliny i śluzu powodują zapchanie płuc, gardła i zatok

gładka

gładka skóra, gładkość organów, łagodny umysł, spokojna natura

gęsta

gęste pokłady tłuszczu, gruba skóra, włosy, paznokcie; pulchność; skondensowana tkanka, mocne mięśnie

miękka

przyjazny wygląd; miłość, troska, współczucie, uprzejmość, przebaczenie

lepka

spójność, zwarte ciało; uwielbia się ściskać i tulić, głębokie przywiązanie w związku

mętna

wcześnie rano umysł jest mętny i mglisty; często potrzebna kawa jako stymulant, by zacząć dzień

pewna, twarda, statyczna

nieugiętość, niezawodność; dobrze odżywione mięśnie i tkanki ciała; krzepkość; lubi siedzieć i nic nie robić

słodka

pożąda słodkiego smaku; podatność na cukrzycę II typu

słona

pomaga we wzroście i trawieniu, daje energie; powoduje pragnienie słonego pożywienia i zatrzymanie wody w organizmie

biała

blada karnacja, biały śluz; biały nalot na języku; biały kolorem kapha ama

O dominującym wata świadczy zespół cech podobnych do typu ektomorfika: lekka, drobna budowa ciała, niska waga, wąskie biodra i ramiona, nieregularne rysy twarzy, drobne zęby, gęste włosy, małe i suche oczy, mały i wąski nos, wyraźna grdyka, tzw. jabłko Adama, smukłe dłonie i mocne paznokcie, wrażliwa skóra ze skłonnością do wysuszania, widoczne żyły. Jeśli chodzi o łaknienie, to jest ono nieregularne, a pragnienie zmienne; preferowane są potrawy słodkie, słone i kwaśne. Sen jest płytki i przerywany, wczesne wstawanie nie sprawia problemu człowiekowi o konstytucji wata. Wata lubi wilgoć i ciepło, źle natomiast znosi zimno i wiatr; szybko chodzi i mówi, podejmuje się wielu różnych zajęć, często kilku naraz. Charakteryzuje się zdolnością szybkiego kojarzenia i dobrą pamięcią krótkotrwałą, żywotnością, pomysłowością, rozmownością. Z drugiej strony watę często dopada niepokój, chwiejność, niezdecydowanie, drażliwość i impulsywność. Wata znajduje upodobanie w podróżach, sztuce czy ezoteryce; często przejawia zdolności aktorskie.

Postać muskularna, idealnej wagi o miękkich, rozciągliwych stawach – dzięki zamiłowaniu do aktywności fizycznej i dobrej przemianie materii – wskazuje na typ pitty. Najlepiej określający mezomorficzną budowę pitty przymiotnik to średni; ma bowiem średni wzrost, biodra, ramiona, oczy, wargi i zęby oraz stopy. Regularne palce, miękkie paznokcie, prosty, spiczasty nos. Często piegowata i zaróżowiona twarz; rude lub jasne cienkie włosy. Skóra pitty jest aksamitna i błyszcząca, dobrze ukrwiona. Pittę charakteryzuje duże łaknienie i pragnienie oraz dobre trawienie (źle znosi rezygnację z posiłków). Ten typ najlepiej czuje się w chłodne dni, unika upałów i bezpośredniej ekspozycji na mocne słońce. Ma krytyczny umysł, doskonałą pamięć, silną wolę, umiarkowane tempo w działaniu, zorganizowaną i systematyczną pracę. Pitta jest przedsiębiorcza, odważna, ambitna, egoistyczna, nastawiona na sukces. Ma skłonności do niecierpliwości, złości, nietolerancji i przesadnej rywalizacji. Często dąży do roli przywódcy; lubi politykę, sport i życie towarzyskie, jest dobrym mówcą i znakomicie czuje się wśród ludzi.

Do typu kapha należą ludzie o ciężkiej, stabilnej budowie ciała z tendencją do nadwagi. Są silni i wytrwali, mają mocne mięśnie, kości i stawy. Okrągłą twarz charakteryzują duże oczy i zęby, szerokie wargi i nos, gładka i tłusta cera. Kapha mają zazwyczaj mocne, miękkie, lśniące włosy; szerokie paznokcie i kanciaste palce, duże stopy zazwyczaj chłodne i wilgotne. Kapha powoli trawi, łaknienie jej jest skąpe, często wystarczają dwa posiłki dziennie. Kapha jest nieco ospała, powolna, o spokojnych ruchach, sen ma długi i głęboki. Preferuje suche ciepło; nie znosi zimna i wilgoci. Mówi raczej niewiele, spokojnie i łagodnie. Kojarzy wolno, ale za to ma wyśmienitą pamięć długotrwałą. Kapha jest dobroduszna i wspaniałomyślna; nie lubi zmian, a skupia się wyłącznie na tym, co istotne. Trudno wyprowadzić takiego człowieka z równowagi. Kapha lubi dobrze zjeść w spokoju; lubi też prowadzić interesy.

Typ wata-pitta

Generalnie, osoby o tym typie mają słabe krążenie i dążą do ciepła, ale element pitty w ich konstytucji sprawia, że nie tolerują ekstremalnego gorąca. Lubią jeść, ale niestety strawienie większych posiłków sprawia im problem – to z kolei efekt działania waty. Typ wata-pitta często zmienia uczucie strachu w gniew i odwrotnie – jest to wynikiem braku poczucia własnej wartości, który często mu towarzyszy, ale z drugiej strony silnego dążenia do dominacji i przewodnictwa. Zaspokojeniu tych dwóch cech osobowości towarzyszy tyranizowanie i przemoc wobec innych, słabszych od niego. Poza tym, typ ten jest szczególnie podatny na niezdrowe używki, takie jak narkotyki czy alkohol. Kiedy jest w równowadze, typ ten odznacza się przede wszystkim kreatywnością i jasnym umysłem.

Typ pitta-wata

Osoby o tym typie zbliżają są do średniej i bardziej umięśnionej budowy pitty; są szybkie, asertywne i wytrzymałe, mają silne trawienie i bardziej regularną eliminację niż osoby o konstytucji wata-pitta i czysta wata. Pod wpływem stresu mogą reagować gniewem (pitta) lub strachem (wata), często są niepewne, a ich decyzje chwiejne. Kochają jeść, mają dobrą pamięć i są dobrymi mówcami. Podobnie jak osoby o dominacji wata-pitta, pitta-wata lubią ciepło, ale unikają gorąca.

Typ pitta-kapha

Jest to kombinacja o niezwykłej sile – łączy w sobie bystry intelekt i dążenie do sukcesu pitty ze spokojem, opanowaniem, wytrzymałością i odpornością kaphy. Jest to typ o naprawdę spokojnej naturze, zaradny w sytuacji kryzysowej, zrównoważony mentalnie. Lubi dobrze zjeść, ale również dobrze się zmęczyć podczas ćwiczeń. Wewnętrzna siła daje mu poczucie pewności siebie, często mocno przesadzone, sprawiające, że staje się ciężki we współżyciu.

Typ kapha-pitta

Posiada intensywność pitty i silne ciało kaphy. Osoby takie są bardziej muskularne niż typ kapha, ale mniej niż pitta-kapha. Ich osobowość eksponuje stabilność kaphy i siłę oraz tendencję do krytycyzmu i złości, które przejawia pitta. Osoby o tym typie przejawiają dużą siłę, wytrzymałość i energię; nigdy nie przeoczą żadnego posiłku. Mają trawienie pitty i odporność kaphy.

Typ wata-kapha

Przytłaczającą cechą tego typu jest wszechobecne zimno, występujące jako cecha zarówno waty, jak i kaphy – potrzebuje zatem ciepłego pożywienia o kwaśnym, słonym lub ostrym smaku, by przeciwdziałać problemom związanym ze śluzem i zatwardzeniem, na które jest podatny. Typ ten jest zazwyczaj dobrze zbudowany i wysoki, o wysokiej wrażliwości, z podobną do waty życzliwością i współczuciem w zanadrzu. Często na przemian cechuje się otwartością i przyjaźnią (typowe właściwości waty), albo skrytością i powściągliwością w stosunku do innych (to z kolei cechy kaphy).

Typ kapha-wata

Jest podobny do wata-kapha, z tym że wykazuje się mocniejszą budową i powolniejszymi ruchami; osoby o tym typie są również bardziej zahartowane i zrelaksowane, ale mają dużo mniej entuzjazmu i zapału. Odznaczają się nieregularnym trawieniem, są podatne na gromadzenie śluzu i narzekają na zimno.

*KONSTYTUCJA MENTALNA

Prócz konstytucji fizycznej, każdy z nas charakteryzuje się także indywidualnym stanem umysłu. Umysł działa różnie, w zależności nie tylko od doszy, ale i od guny, która w nim dominuje.

Sattwa:pragnienie „obudzenia się”, daje ciekawość, możliwość czystego myślenia, pozytyw, nowe idee, pozwala kreować, planować, organizować i kochać bez powodu.

Przymioty, które zawierają sattwa: lojalność, humanitarność, honor, wdzięczność, waleczność, duma, pragnienie wiedzy, sprawiedliwość, wiara, ufność, inteligencja, pamięć, empatia, przedsiębiorczość.

Radżas: daje siłę do zmian, pcha, popycha ku pracy, wprowadza akcję, daje poczucie sympatii i awersji, wpływa na nastawienie i tendencje.

Przymioty, które zawierają radżas: złość, załamanie, nienawiść, chciwość, zazdrość, zemsta, intryga, arogancja, zmartwienie.

Tamas: stan ciemnoty, niepokojów, lęków, depresji, stagnacji.

Przymioty, które zawierają tamas: