Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty - Jan Karski - ebook

Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty ebook

Jan Karski

4,6

Opis

Dlaczego wielkie mocarstwa torpedowały starania Polaków do stworzenia koalicji państw Europy Środkowej i Wschodniej? Dlaczego ponieśliśmy klęskę, będąc w zwycięskim obozie koalicji antyhitlerowskiej? Co wpłynęło na ukształtowanie powojennej Polski? Jan Karski opracował dzieje polityki wielkich mocarstw wobec Polski w okresie od I wojny światowej do układu jałtańskiego. Spoglądał na ich działania przez pryzmat strategicznych interesów i skutków, jakie miały dla naszego kraju. Burzył obecny w wielu umysłach „romantyczny” mit o doniosłości znaczenia Polski w Europie, ujawniając wiele nieznanych faktów politycznych z lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. W swojej książce szukał odpowiedzi na pytania, które dręczą Polaków do dzisiaj.

***

To, że wojna rozpoczęła się od niemiecko-sowieckiego paktu przeciwko Polsce, a nie od niemiecko-polskiego paktu przeciwko Związkowi Sowieckiemu, było kwestią wyboru Polski. Do wojny doszłoby tak czy inaczej, ale byłaby to inna wojna. W tym sensie Polska wpłynęła na bieg dziejów świata.

Ze wstępu Timothy’ego Snydera

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
czytnikach certyfikowanych
przez Legimi
czytnikach Kindle™
(dla wybranych pakietów)
Windows
10
Windows
Phone

Liczba stron: 816

Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
Oceny
4,6 (5 ocen)
3
2
0
0
0
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.

Popularność




Wstęp

Jan Karski miał tak bogate i ciekawe życie, że można by nim obdarzyć wiele osób. W okresie międzywojennym był młodym, obiecującym polskim dyplomatą, ale wojna zmieniła wszystko. To właśnie wtedy przyjął nowe nazwisko i jako Jan Karski został bohaterskim kurierem Polskiego Państwa Podziemnego. Po wojnie, jako polityczny emigrant w Stanach Zjednoczonych, nadal posługujący się nazwiskiem „Karski”, został powszechnie szanowanym profesorem Uniwersytetu Georgetown i autorem poniższego, doskonałego studium z historii dyplomacji. Jako historyk dyplomacji próbował zrozumieć porażkę Polski w drodze o zachowanie niepodległości.

W połowie 1942 roku Jan Karski podjął się wyjątkowo ważnej misji. Dwukrotnie przedostał się do warszawskiego getta, a następnie do obozu przejściowego w Izbicy Lubelskiej. Wykonał to zadanie z niezwykłym męstwem i ogromnym poczuciem odpowiedzialności. Informował rządy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych o Zagładzie, mając nadzieję, że podejmą one działania prowadzące do ocalenia pozostałych przy życiu Żydów. Swoje wysiłki emisariusz opisał w książce Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu. W publikacji tej, wydanej jeszcze w trakcie wojny w roku 1944, wykazał się niezwykłą wnikliwością w pojmowaniu wyjątkowego charakteru tego, co naziści nazywali „Ostatecznym rozwiązaniem”. Był jednym z niewielu obserwatorów, nie tylko polskich, którzy przeprowadzili wyraźne rozróżnienie między straszliwymi niemieckimi kampaniami terroru wymierzonymi w polskie elity a bezprecedensową próbą wymordowania przez Niemców wszystkich Żydów.

Te dwie tragedie – zniszczenie państwa polskiego, któremu służył, oraz eksterminacja polskich Żydów, o której donosił – połączyły się na stałe w jego umysłowości. Jako dyplomata znajdował się stosunkowo blisko tych ośrodków władzy w Polsce, które pod koniec lat trzydziestych XX wieku działały na rzecz usunięcia mniejszości żydowskiej z kraju. Pierwsze służbowe stanowisko objął Karski w wydziale emigracji polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Prowadzono tam starania mające na celu znalezienie odpowiedniego miejsca, do którego mogliby wyemigrować polscy Żydzi, a stawiano przede wszystkim na brytyjską wówczas Palestynę. Tuż przed wojną Karski był sekretarzem Wiktora Tomira Drymmera, dyplomaty odpowiadającego za emigrację Żydów z Polski. Nie wiemy, co wówczas myślał dwudziestopięcioletni sekretarz. Lecz jego krytykę postaw Polaków podczas wojny można odczytać jako swoistą samokrytykę. Niemcy znaleźli kilka lat później sposób na usunięcie Żydów z Polski – sposób, co oczywiste, na jaki nie wpadłby absolutnie żaden z przełożonych Karskiego.

Książka Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945. Od Wersalu do Jałty ukazała się po raz pierwszy w roku 1985, cztery pełne dekady po Tajnym państwie. Podczas tych czterdziestu lat Karski niemal nigdy nie wspominał historii Żydów. W książce można odczytać tu i ówdzie jego stosunek do polskiego nacjonalizmu i antysemityzmu, a jednocześnie poznać jego dyplomatyczne doświadczenia. Jednak nade wszystko stara się – i to z wielkim powodzeniem – przeprowadzić obiektywną naukową analizę ważnego problemu: miejsca Polski w porządku europejskim od roku 1918 do roku 1948. Wydaje się interesujące, że historyk dyplomacji Jan Karski jest tym samym Janem Karskim, który próbował objaśnić światu naturę Zagłady. Większość jego studentów z Georgetown University nie miała o tym pojęcia.

Powód, dla którego studium to warto wznawiać i czytać nie ogranicza się jedynie do przypomnienia niezłomnej postawy autora. Wielkie mocarstwa wobec Polski to książka samowystarczalna jako dzieło klasyczne, niestety zapomniane. Przypomina nam o cnotach tradycyjnej historii dyplomacji. Karski bardzo starannie dobrał tytuł: Wielkie mocarstwa wobec Polski, a nie Polska i wielkie mocarstwa. Wielkie mocarstwa w geopolityce mają większe znaczenie, lecz w tym dziele ich pozycja nie została przedstawiona jako efekt niezrozumiałej małostkowości, spisku czy nieumiejętności zrozumienia cnót i wartości Polski. Wielkie mocarstwa nie są widziane w książce oczyma Polaków, lecz zostały przedstawione tak, jak postrzegały się same: jak widziały siebie i własne interesy.

Przyjęta metoda zapewnia wielość perspektyw: autor bardzo się stara, żeby czytelnik zrozumiał spojrzenie na świat z Waszyngtonu, Londynu, Paryża, Berlina, Rzymu i Moskwy, a także z Warszawy. Metoda ta jest jak powiew świeżego powietrza dla tych wszystkich, którzy przyzwyczaili się do obrony poszczególnych narodowych punktów widzenia. Łatwo dostrzec, że Polska była zdana na łaskę wielkich mocarstw w różnych momentach historycznych. Ale jakie to były momenty i dlaczego zaistniała taka zależność? Kwestie te można zrozumieć tylko wtedy, gdy potraktuje się wielkie mocarstwa i ich wzajemne relacje jako podstawowy temat. Karski wyjaśnia to, co Polacy odbierali jako zasadnicze niegodziwości wrogów: na przykład pakt niemiecko-sowiecki i wspólny najazd obu tych państw na Polskę w roku 1939. Uzmysławia to, co Polacy traktowali jako zdradę sprzymierzeńców, chociażby brak czynnej reakcji ze strony Wielkiej Brytanii i Francji wobec Niemiec po ich napaści na Polskę w roku 1939. Autor nie kryje rozgoryczenia z tego powodu, sprawia jednak, że zachowania wielkich mocarstw stają się zrozumiałe.

W przeciwieństwie do większości historyków dyplomacji tego okresu i regionu Karski zna języki wschodnioeuropejskie, co pozwala mu wyraźniej dostrzec wschodnioeuropejską perspektywę. Polska, choć najczęściej nie jest w stanie decydować o swoim własnym losie, jawi się na tych stronach jako podmiot, a nie przedmiot historii. Kraj między dwoma wojnami był zbyt słaby, by oprzeć się Niemcom i Związkowi Sowieckiemu (szczególnie, gdy oba te państwa sprzymierzyły się przeciwko niemu, jak w roku 1939), a jednocześnie zbyt silny, by można go było ignorować. Karski wiedział, jak wyglądał świat z perspektywy Warszawy, dlatego z łatwością objaśnia niektóre niejasności literatury historycznej. To, że II wojna światowa zaczęła się w roku 1939 od niemiecko-sowieckiej napaści na Polskę jest faktem niepodważalnym i być może z tej przyczyny nie trzeba mu poświęcać specjalnych wyjaśnień. Karski, inaczej niż większość historyków Niemiec, czytał źródła wszystkich walczących stron i nie miał problemów z faktografią.

Od roku 1933 do roku 1939 Polska prowadziła politykę równomiernego dystansowania się od Moskwy i Berlina. Warszawa, przerażona stalinowską polityką kolektywizacji i niezdolna do dorównania rosyjskim wydatkom zbrojeniowym, zarzuciła próby zmiany porządku sowieckiego przez wspieranie ruchów kontrrewolucyjnych i podpisała w roku 1932 pakt o nieagresji z Rosją. Następnie zwróciła się do Berlina z zapewnieniem, że pakt nie jest przymierzem ofensywnym. Polacy znaleźli w Hitlerze gotowego na współpracę partnera. Fundamentem polityki zagranicznej Hitlera była wojna ofensywna przeciwko Związkowi Sowieckiemu, która miała zapewnić rasie niemieckiej nowe imperium. Z tej prostej przyczyny, że Polska leży między Niemcami a Rosją, jej sprzyjająca neutralność czy wręcz przymierze wojskowe z Niemcami zapewniały Polsce kluczową rolę w planach Hitlera. Zamiarem Hitlera był sojusz z Polską, o czym mówią nie źródła niemieckie, lecz źródła polskie, starannie odnotowujące i archiwizujące nieformalne rozmowy Hitlera, Göringa i Ribbentropa z polskimi dygnitarzami.

Zatem dopóki Polska starała się zrównoważyć swoje stosunki ze Stalinem i Hitlerem, niemiecki dyktator widział w niej sprzymierzeńca w przyszłej kampanii przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Kiedy Hitler zorientował się, że Polska nie jest zainteresowana taką wojną, musiał improwizować. Rozpoczął II wojnę światową od kampanii, której w ogóle nie miał w planach – od najazdu na Polskę. Podjąwszy taką decyzję, Hitler znów improwizował, dyplomatycznie wciągając Stalina do wojny przeciwko Polsce. Ta zmiana planów była wyłącznie efektem wcześniejszej zmiany: jeśli Niemcy miały rozpocząć wojnę od kampanii przeciwko Polsce, musiały upewnić się, że nie będą okrążone. Stalin czekał na taką szansę od roku 1933, kiedy Niemcy odwróciły się od Moskwy i zbliżyły z Warszawą.

Ten splot wydarzeń, mających zarówno kluczowe znaczenie, jak i zaskakujący pod wieloma względami obrót, nabiera sensu dopiero wtedy, gdy zrozumie się politykę polską. Niemcy i Związek Sowiecki odgrywały w tym wszystkim decydującą rolę, lecz to, że wojna rozpoczęła się od niemiecko-sowieckiego paktu przeciwko Polsce, a nie od niemiecko-polskiego paktu przeciwko Związkowi Sowieckiemu było kwestią wyboru Polski. Do wojny doszłoby tak czy inaczej, ale byłaby to inna wojna. W tym sensie Polska wpłynęła na bieg dziejów świata, tracąc jednocześnie suwerenność. To zaledwie jeden z przykładów przejrzystości i przystępności syntezy, na jaką pokusił się Karski w odniesieniu do najważniejszych kwestii lat dwudziestych, trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Większość tez postawionych przez autora w roku 1985 znalazła potwierdzenie w dokumentach udostępnionych w ostatnich latach w Europie Wschodniej oraz w kolejnych badaniach specjalistycznych prowadzonych przez ostatnie ćwierćwiecze. Książka Karskiego uzupełniła debatę o historii Niemiec, a w gruncie rzeczy o genezie Zagłady.

Fundamentalne nauki Karskiego są bezlitośnie klarowne dla współczesnej polityki europejskiej. Międzywojenna Polska była w istocie suwerenna w takim sensie, że jej przywódcy mogli podejmować niezależne decyzje, ale żadna z nich, nawet najmądrzejsza, nie była w stanie ustrzec Polski przed utratą suwerenności. To zależało od innych. W tym miejscu dostrzec można jedną z wielu zalet wyboru Karskiego. Zdecydował, by kontynuować pracę i opisać to, co działo się po zniszczeniu Polski w roku 1939, w trakcie działań wojennych oraz podczas wytyczania granic Polski – przedstawić jej status polityczny w czasie wojny i później. Polska międzywojenna i Polska powojenna były w dużej mierze różniącymi się od siebie bytami: pierwsza była demokracją, która wskutek wewnętrznej inicjatywy stała się państwem autorytarnym; druga – reżimem komunistycznym narzuconym z zewnątrz. Po roku 1989 Polacy – podobnie jak przedstawiciele innych narodów Europy Wschodniej – nie mieli najmniejszych trudności w traktowaniu obu okresów jako swoich przeciwieństw: przedwojennej wolności i jej powojennego braku. Karski przedstawia jednak znacznie szerszą perspektywę; w obu przypadkach Polska, jak i inne kraje, była przedmiotem polityki wielkich mocarstw. Polityka ta ulegała zmianie, podobnie jak zmieniały się mocarstwa, nie zmieniała się tylko pozycja podległości.

Świat zmienił się od roku 1948, na którym urywa się studium Karskiego, oraz od roku 1985, kiedy książka ta została opublikowana po raz pierwszy. W roku 1948 rozpoczynał się projekt europejskiej integracji, który miał doprowadzić do powstania Unii Europejskiej. W roku 1985 Michaił Gorbaczow dopiero doszedł do władzy. Jego polityka umożliwiła rewolucyjne zmiany roku 1989 w Polsce i Europie Wschodniej, co z kolei pozwoliło Polsce i wielu jej sąsiadom na wstąpienie do Unii Europejskiej w roku 2004. Unia Europejska stworzyła nowy rodzaj porządku, w którym również mniejsze państwa mają głos w organizmie większym i innym niż pojedyncze państwo. Nadal jednak istnieją kraje, które liczą się bardziej, i te, które liczą się mniej, ale polityka wielkomocarstwowa jako taka przestała istnieć. Wielu Europejczykom marzy się, że będą mogli wrócić do tradycyjnej suwerenności i jednocześnie cieszyć się beneficjami integracji europejskiej, którą obecnie przyjmują za oczywistą. Rosjanie i Amerykanie, celowo lub z ignorancji, zachęcają do takiego myślenia. W tym sensie studium Karskiego jest nie tylko kroniką klasycznego problemu formalnej suwerenności i rzeczywistej słabości, jak wówczas, kiedy je opublikowano, lecz ostrzeżeniem przed fałszywymi wyborami. Poważne studium z historii dyplomacji, takie jak to, przypomina Europejczykom, że powrót do państw narodowych oznacza powrót do polityki wielkomocarstwowej, w której dla większości krajów suwerenność staje się wyborem między odmianami słabości a zdolnością do podejmowania decyzji o toczeniu beznadziejnych wojen.

TIMOTHY SNYDER

28 grudnia 2013

(z angielskiego przełożył Jędrzej Polak)

Przedmowa

Intencją analizy przeprowadzonej na stronach tej książki nie było żadne przesłanie ani osąd. Odzwierciedla ona to, co znajduje się w zapisach dokumentalno-archiwalnych, wspomnieniach czołowych mężów stanu i rozlicznych, fragmentarycznych szkicach wybitnych uczonych w tej dziedzinie. Praca nad tą książką wymagała wielu lat badań, szczególnie żmudnych, zważywszy na istny zalew pamiętników. Większość z nich jest subiektywna. Dlatego też odwoływałem się do nich jedynie wtedy, gdy potwierdzały je inne źródła.

Głównym przedmiotem rozważań jest polityka wielkich mocarstw wobec Polski w latach 1919–1945. W czasie konferencji pokojowej w Wersalu były to: Francja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Włochy i Japonia nie zajmowały się polskimi problemami, natomiast Rosja carska, Austro-Węgry i Niemcy odgrywały albo przejściową, albo marginalną rolę. W okresie międzywojennym na czoło wysuwają się Niemcy, Związek Sowiecki, Francja i Wielka Brytania. Podczas II wojny światowej decydujący głos miał Związek Sowiecki, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Z racji władzy, którą uosabiali, głos ten należał do Józefa Stalina, Winstona Churchilla i Franklina D. Roosevelta.

Wydaje się, że od wskrzeszenia Polski pod koniec i wojny światowej aż po jej zgon w następstwie II wojny światowej raz tylko dane było Polakom zadecydować samodzielnie o własnym losie. Było to podczas wojny polsko-bolszewickiej lat 1919–1920. Raz tylko – na wersalskiej konferencji pokojowej – wielkie mocarstwo, Stany Zjednoczone, rzuciło na szalę swój autorytet w sprawie Polski z powodów innych niż własne interesy. We wszystkich innych wydarzeniach Polska nie zdołała odegrać niezawisłej i skutecznej roli na arenie międzynarodowej, bez względu na sukcesy i błędy swojej polityki. W istocie los jej zależał od wielkich mocarstw – ich krótko- czy długodystansowych celów i wzajemnych stosunków między nimi. Polacy nigdy nie byli na tyle silni, aby zmienić tę rzeczywistość.

Stosunki wzajemne wielkich mocarstw nie były ustabilizowane, przeciwnie – z rozlicznych powodów – płynne i zmienne. Z racji geopolitycznego położenia pomiędzy ekspansjonistycznymi Niemcami a Rosją zawsze odbijało się to na Polsce – z korzyścią dla niej lub bez.

W ostatecznym rozrachunku Polska była zaledwie przedmiotem polityki wielkich mocarstw oraz funkcją zmieniających się wzajemnych stosunków między nimi.

CZĘŚĆ PIERWSZAWielkie mocarstwa a Polska w okresie międzywojennym (1919–1939)

1. Sprawa polska podczas i wojny światowej

Przez ponad sto lat Polska pozostawała we władzy mocarstw rozbiorowych: Prus, Rosji i Austrii, mocno związanych ze sobą okupacyjną więzią. Ujarzmieni Polacy w ciągłej nadziei na niepodległość konspirowali i walczyli, aby złamać solidarność swoich ciemięzców. i wojna światowa stała się odpowiedzią na modlitwy i marzenia. Nareszcie mocarstwa rozbiorowe skoczyły sobie do gardeł. Wojna przyniosła niezliczone cierpienia narodowi polskiemu, który znalazł się pośrodku zbiorowej rzezi, poorany liniami frontu, narażony na działania atakujących lub wycofujących się armii, upamiętniających swój przemarsz przymusowymi deportacjami mieszkańców lub represjami politycznymi. Polacy zmuszeni byli do walki w trzech różnych armiach, często członkowie tej samej rodziny walczyli przeciwko sobie. W pierwszym roku wojny (a pod koniec – znacznie więcej) milion Polaków nosiło niemieckie, austriackie lub rosyjskie mundury. Wojna jednak miała spełnić ich nadzieje, stwarzając warunki, które potrafili wykorzystać.

Mocarstwom rozbiorowym potrzebna była lojalność i poparcie ujarzmionego narodu, zajmującego strategiczną pozycję; zabiegały więc o względy Polaków. I chociaż obietnice czy zobowiązania były zazwyczaj dwuznaczne, niepewne i czynione pod naciskiem nieprzyjaciela – niemniej jednak posuwały naprzód sprawę polską.

Na Zachodzie, zwłaszcza we Francji i w Stanach Zjednoczonych, aspiracje polskie były popularne, a wielu uważało, że powstanie wolnej Polski będzie aktem sprawiedliwości i naturalnym skutkiem wojny. Dla rządów sprzymierzonych jednak Polska stanowiła poważną kwestię polityczną, związaną z ich własnymi interesami i bezpieczeństwem powojennej Europy. Wszyscy zgadzali się, że Polakom należy dać szansę własnego życia narodowego i własnego rządu. Ale czy Polska ma się ponownie ukonstytuować jako państwo rzeczywiście niepodległe, czy też ma stanowić autonomiczną jednostkę, podporządkowaną Rosji, niezastąpionego sojusznika w wojnie? Czy przyszła Polska ma być przyłączona do monarchii Habsburgów, gdyby Austria porzuciła obóz niemiecki i zawarła odrębny pokój? Czy niepodległa Polska nie stanie się nieuchronnie zagrożeniem dla stabilności Europy, uwalniając Rosję z niemieckiego okrążenia? Odpowiedzi na te pytania nie były łatwe i w wielu przypadkach zależały od zmiennych losów wojny.

Podobnie jak zachodni mężowie stanu, Polacy także różnili się między sobą i skłaniali ku różnym koncepcjom. Niektórzy pozostali lojalni wobec mocarstw rozbiorowych. Drudzy oczekiwali klęski państw centralnych i unii z Rosją pod egidą Romanowów. Inni, zwłaszcza w austriackiej Galicji, twierdzili, że zjednoczona Polska powinna związać swój los z monarchią Habsburgów, która była bardziej liberalna niż Niemcy czy Rosja i zdolna zahamować imperializm ich obojga. Nieliczni chcieli Polski zjednoczonej jako autonomicznej części cesarstwa niemieckiego[1]. Byli także i tacy, którzy odrzucali wszelkie orientacje, twierdząc, że mocarstwa rozbiorowe muszą nieuchronnie osłabić się w trakcie wojny, a Polacy stworzą fakty dokonane pod warunkiem, że będą mieli własne siły zbrojne. W myśl tego przekonania koncentrowali wszelkie swoje wysiłki na organizowaniu, szkoleniu i zbrojeniu młodzieży na ziemiach wszystkich zaborów; konspiracyjnie lub gdy to było możliwe – nawet jawnie. Inni jeszcze zdecydowali się pracować i walczyć na Zachodzie, stawiając na zwycięstwo Ententy, wiążąc swój los z mocarstwami zachodnimi, zabiegając o sympatię i zrozumienie dla przyszłej Polski. Mieli nadzieję, iż głosy ich, poparte walką, zostaną wysłuchane przez gabinety sprzymierzonych i na konferencji pokojowej.

Polityka państw centralnych

Pierwszy publiczny akt dotyczący sprawy polskiej wyszedł od państw centralnych. 9 sierpnia 1914 r. dowództwa austro-węgierskie i niemieckie, których wojska właśnie przekroczyły granice Rosji, wchodząc na ziemie polskie, zwróciły się do Polaków z apelem o poparcie i współpracę wojenną[2]. Podniosłym językiem mówiły o wyzwoleniu spod „moskiewskiego jarzma”, o wolności i niepodległości dla Polski, o barbarzyństwie wschodnim i wspólnej zachodniej cywilizacji. „Wyzwalani” Polacy mieliby wstępować do „wyzwolicielskich” armii i „przegnać azjatyckie hordy z granic Polski”. W apelu nie było żadnej wzmianki na temat gwarancji i granic, w jakich miałaby powstać „wolna” Polska. W dodatku apel nie miał żadnego znaczenia politycznego, jako że nie wyszedł od rządów, lecz jedynie ze sztabów generalnych.

Jesienią 1915 r. państwa centralne wyparły wojska rosyjskie nie tylko z etnicznej Polski, ale także z rozległych ziem, których część wchodziła niegdyś w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów – Polski i Litwy. 5 sierpnia zdobyto Warszawę, a we wrześniu front rozciągnął się do linii Wilno-Pińsk. Władze niemieckie i austriackie bezzwłocznie rozpoczęły energiczną akcję reorganizacji nowo zdobytych ziem i niebawem mogły się pochwalić pewnymi sukcesami w zmniejszaniu niszczycielskich skutków wojny i wprowadzeniu pewnej normalizacji. Zdobyte ziemie podzielono na dwie części: północna ze stolicą w Warszawie była pod rządami Niemca, generała Hansa Hartwiga von Beselera – nad południową zaś sprawował władzę austriacki generał Karl von Kuk, z rezydencją w Lublinie.

Rozszerzenie władzy na wszystkie ziemie zamieszkane przez Polaków i publiczne apele o zaciąg ochotniczy wymagały jakiegoś programu przyszłości Polski, wspólnie uzgodnionego przez Berlin i Wiedeń. Nie było to jednak łatwe zadanie.

W sferach politycznych, gospodarczych i intelektualnych Niemiec wiele głosów wyrażało opinię o historycznej konieczności ekspansji Niemiec zarówno na wschód, jak i na południe. Koncepcja Mitteleuropy pod panowaniem niemieckim, obejmująca państwa bałtyckie, Polskę, Bałkany, a także Turcję, była szeroko znana i popularna[3]. Partie konserwatywne i nacjonalistyczne uzasadniały konieczność ekspansji potrzebami gospodarczymi i bezpieczeństwem militarnym. Już w maju 1915 r. wpływowe organizacje wielkiego biznesu wystosowały publiczną petycję do rządu, domagając się „znacznego rozszerzenia granic imperium i granic Prus na wschodzie”, tj. na ziemie nadbałtyckie i „te ziemie, które leżą na południe” (od Morza Bałtyckiego)[4]. Gdyby się spełniły – żądania te pozbawiłyby wolności nie tylko Polaków pod zaborem niemieckim, ale także i tych właśnie „wyzwolonych”.

Najsilniejsze dążenie do ekspansji na wschód przejawiały koła wojskowe, zwłaszcza dwaj generałowie – Paul von Beneckendorff Hindenburg i Erich von Ludendorff[5]. Ich poglądy miały wagę z racji zajmowanych stanowisk i sprawowanej przez nich władzy. We wrześniu 1916 r. Hindenburg został szefem sztabu generalnego, a Ludendorff pierwszym kwatermistrzem generalnym. Obaj dzielili najwyższą odpowiedzialność za prowadzenie wojny.

Postawa władz austriackich była bardziej umiarkowana, ale zarazem niejasna. Aby zjednać sobie Polaków, wskazywały one, że przyszła Polska mogłaby obejmować nie tylko zabór rosyjski, ale także – austriacką Galicję. Austriacy traktowali jednak dwuznacznie status Polski wobec monarchii Habsburgów. W tajnych rozmowach z Niemcami wahali się i szli na kompromis. W październiku 1915 r. Wiedeń zasugerował zjednoczenie ziem zaboru rosyjskiego i austriackiego, a następnie wcielenie ich do ck monarchii jako autonomicznej jednostki. Ale już 12 sierpnia 1916 r. austriacki minister spraw zagranicznych, hrabia Stephan Burian von Rajecz, doszedł do generalnego porozumienia z kanclerzem niemieckim, Theobaldem von Bethmann-Hollweg, w myśl którego przyszła Polska miałaby składać się wyłącznie z ziem zaboru rosyjskiego, a Niemcy i Austria miałyby prawo do oderwania pewnych terytoriów. Polska miała być odbudowana jako monarchia pod zwierzchnictwem zarówno Niemiec, jak i Austro-Węgier. Naczelne dowództwo niemieckie sprawowałoby kontrolę nad jej armią. Sprawę dynastii pozostawiono otwartą[6].

W drugiej połowie 1916 r. sprawa polska wyłoniła się jako szerszy problem, a mianowicie – kompromisowego pokoju pomiędzy państwami centralnymi a Rosją. W tym czasie po obu stronach rodziły się silne naciski, aby zakończyć wojnę. W Niemczech parły do pokoju koła liberalne i socjalistyczne, w Austrii narastały obawy co do przyszłości ck monarchii, w Rosji natomiast nowo mianowany szef gabinetu, Borys Stürmer, był rzecznikiem separatystycznego pokoju[7].

Hindenburg i Ludendorff przeciwstawiali się tym tendencjom, wierząc wciąż w zwycięstwo tak na zachodnim, jak i na wschodnim froncie. Obaj uświadamiali sobie jednak, że potrzebna im jest liczniejsza armia, zważywszy na ostatnie klęski militarne. W kwietniu 1915 r. Włochy przyłączyły się do państw Ententy, w czerwcu 1916 r. generał Aleksiej Brusiłow odniósł znaczne zwycięstwa nad armią austro-węgierską, a wkrótce potem Rumunia dołączyła do obozu Ententy. Ludendorffowi zależało szczególnie na pozyskaniu polskich ochotników, nawet za cenę znacznych koncesji politycznych. „Polak jest dobrym żołnierzem… Stwórzmy wielkie Księstwo Polski z Warszawą i Lublinem, a następnie wojsko polskie pod niemieckim dowództwem” – zalecał w lipcu 1916 r.[8] Sojusznika miał w Beselerze, rzeczniku formalnie niepodległej, ale praktycznie rządzonej przez Niemców Polski.

W efekcie tych nacisków i wypadków wojennych 5 listopada 1916 r. cesarze niemiecki Wilhelm II i austriacki Franciszek Józef wydali wspólny manifest skierowany do Polaków[9]. Uroczyście przyrzekali w nim utworzenie państwa polskiego na ziemiach „wydartych za cenę ciężkich ofiar spod rosyjskiej władzy”. Polska miała stać się państwem autonomicznym, konstytucyjną, dziedziczną monarchią; o jej granicach miano zadecydować później. Sformułowania manifestu wskazywały, że ani ziemie zaboru pruskiego, ani austriackiego nie zostaną włączone do projektowanego królestwa. Starannie unikano w nim też określenia „suwerenne”, a o sprawie dynastii w ogóle nie było wzmianki.

Z punktu widzenia naczelnego dowództwa niemieckiego prawdopodobnie najważniejszym motywem było odwołanie się do „pełnej chwały tradycji wojska polskiego w dawnych czasach”. Ta tradycja wraz z „pamięcią o naszych dzielnych polskich towarzyszach walki w obecnej wielkiej wojnie będzie nadal żyła”. Manifest ogłaszał utworzenie armii polskiej; jej „organizacja, szkolenie i dowództwo” miały być jednak „uregulowane obopólnym porozumieniem” w nieokreślonej przyszłości.

Jakiekolwiek były motywy manifestu, jego waga dla sprawy polskiej była niezaprzeczalna. W przeciwieństwie bowiem do wcześniejszych proklamacji podpisany był przez głowy państw i stanowił formalne, aczkolwiek niepewne zobowiązanie. Wyraźnie wymierzony przeciwko Rosji – mógł jednak zniszczyć wszelkie szanse na ewentualny kompromisowy pokój.

Manifest stał się potem jednym z najbardziej kontrowersyjnych i krytykowanych dokumentów i wojny światowej. Książę von Bülow nazwał go „szalonym projektem”, „najżałośniejszym błędem” i „zbrodnią popełnioną na całych Niemczech”[10]. W Petersburgu uznano go za „zniewagę”, „obrazę cesarza”[11]. Ambasador rosyjski w Waszyngtonie Bachmetow określił go jako „sprzeczny z prawem narodów”[12]. Zarówno rząd brytyjski, jak i francuski protestowały przeciwko pomysłowi utworzenia armii polskiej na ziemiach zdobytych jako sprzecznemu z Konwencją Haską[13].

Polityka carskiej Rosji

Kiedy wybuchła i wojna światowa, pod władzą Rosji pozostawało około trzy czwarte powierzchni etnicznej Polski. Dlatego też polityka rządów rosyjskich miała szczególne znaczenie dla Polaków. Politykę tę również wnikliwie obserwowano w Paryżu i Londynie, Rosja bowiem była potężnym sojusznikiem, którego pewne i lojalne uczestnictwo w wojnie zdawało się niezbędne. Tak długo jak Rosja, czy to carska, czy nawet rewolucyjna, walczyła po stronie zachodnich sprzymierzeńców – prowadzenie własnej polityki, dotyczącej przyszłości Polski, sprzymierzeni uważali za nierozsądne.

Jako że ziemie polskie stanowiły początkowy teatr wojny, lojalność i poparcie Polaków miały wielką wagę dla rządu rosyjskiego. Tak więc już 14 sierpnia 1914 r. generalissimus, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz zwrócił się z apelem do narodu polskiego[14]. W górnolotnych słowach głosił, że niebawem ziszczą się marzenia narodu polskiego, chociaż żywe ciało Polski zostało poćwiartowane przed 150 laty, jej dusza nie umarła, „wierzy ona, iż nie zardzewiał miecz, który gromił wroga pod Grunwaldem”. Nastanie wreszcie trwałe braterskie pojednanie polsko -rosyjskie, a odrodzona Polska stanie się wolna w sprawach religii, języka i samorządu pod berłem cara. Podobnie jak wspólnej deklaracji niemieckich i austriackich dowódców, wydanej pięć dni wcześniej, proklamacji brakowało precyzji, a powoływanie się na berło cara było wielce znaczące.

Proklamacja wielkiego księcia, wuja cara, wywołała przychylny odzew wśród Polaków, którzy byli rzecznikami tzw. rosyjskiej orientacji i dążyli do odbudowy przedrozbiorowej Polski pod rządami Romanowów. Przyjęto ją ze sporą satysfakcją w stolicach sprzymierzonych, ponieważ zdawała się wskazywać, że carat zamierza porzucić autokratyczny styl rządzenia, czyniąc w ten sposób jaśniejszym niż kiedykolwiek motyw demokracji i wolności walczącej z „teutońską agresją”[15].

W rzeczywistości proklamacja wielkiego księcia zmierzała do zapewnienia wojennego poparcia ze strony ludności polskiej, lojalności około pół miliona żołnierzy polskiego pochodzenia i dalszej ekspansji imperium. Zaledwie miesiąc po jej wydaniu ambasador francuski w Petersburgu, Maurice Paléologue, informował Quai d’Orsay, że rząd carski zamierza ostatecznie zaanektować nie tylko należące do zaboru pruskiego ziemie nad dolnym Niemnem, ale także wschodnią część Galicji. Przyszła Polska, tak jak ją widział Petersburg, miałaby obejmować nie więcej niż kilka uszczuplonych ziem etnicznie polskich, należących przed wojną do Prus i Austrii. Nawet taka Polska, co podkreślał ambasador, pozostawałaby pod rosyjską kontrolą[16]

To, że ambasador francuski był dobrze poinformowany, stawało się jasne, w miarę jak wojska rosyjskie zajmowały jesienią 1914 r. część austriackiej Galicji. Bezzwłocznie rosyjski minister spraw wewnętrznych, Mikołaj Makłakow, zawiadomił gubernatorów tajnym okólnikiem, że proklamacja nie odnosi się do ziem zaboru rosyjskiego, ale wyłącznie do tych, zamieszkanych przez Polaków ziem, które wielki książę ewentualnie „zdobędzie”. W parę miesięcy potem, 30 marca 1915 r., carska Rada Ministrów formalnie zadecydowała o oderwaniu rejonu Chełma od Galicji i wcieleniu go do Rosji właściwej[17].

W kilka lat później Aleksander Kiereński, niefortunny premier rosyjskiego Rządu Tymczasowego, określił deklarację jako manewr mający ukryć cele carskiego „imperializmu”[18]. Istotnie, nie była niczym innym. 8 marca 1916 r. minister spraw zagranicznych, Siergiej D. Sazonow, informował swojego ambasadora w Paryżu, Aleksandra Izwolskiego, że Polska musi zostać wyłączona z wszelkich rozmów sprzymierzonych. Dawał ambasadorowi instrukcje, aby „przeciwstawiał się wszelkim próbom przejęcia przyszłości Polski pod kontrolę i gwarancję” zachodnich mocarstw[19]. Wkrótce potem ostrzegał ambasadora Paléologue’a, że wszelka zachodnia interwencja – „nawet dyskretna interwencja” – w sprawy polskie postawi jedność sprzymierzonych w realnym „niebezpieczeństwie”[20]. Ostrzeżenie Sazonowa miało wielkie znaczenie z racji obaw w sztabach sprzymierzonych, że Rosja – doznawszy bolesnych porażek – może szukać separatystycznego pokoju. Sazonow, sam zwolennik wojny, cieszył się zaufaniem zarówno Paryża, jak i Londynu.

Aczkolwiek Sazonow uważał sprawę polską za wyłączną domenę Rosji, widział także konieczność koncesji na rzecz Polaków i szukał pozytywnego rozwiązania. W rezultacie pod jego naciskiem w lipcu 1916 r. Mikołaj II zażądał, aby przygotowano mu do „bezzwłocznego podpisu prowizoryczny manifest proklamujący autonomię Polski”.

Przyszła Polska miała obejmować Królestwo Polskie oraz ziemie zaboru pruskiego i austriackiego, zamieszkane przez Polaków. Miała mieć wicekróla jako przedstawiciela cara, własną Radę Ministrów i dwie izby ustawodawcze. Kraj miał być niezależny, z wyjątkiem polityki zagranicznej, wojska, ceł, finansów i dróg kolejowych o strategicznym znaczeniu. Wszystko to pozostawałoby pod bezpośrednią carską kontrolą[21].

Manifest nigdy się nie ukazał, ponieważ Sazonow niebawem został zdymisjonowany, a jego miejsce zajął ultrareakcyjny Stürmer. Ten dążył do kompromisowego pokoju z państwami centralnymi, a to, w najlepszym razie, mogło oznaczać dla Polaków przedwojenny status. W rezultacie zamierzony manifest trzeba było odłożyć na bok. Jednak nie na długo. Tymczasem w Niemczech przeważyło stronnictwo wojenne i 5 listopada 1916 r. ukazał się manifest dwu cesarzy. Jego warunki zamykały drzwi do kompromisowego pokoju pomiędzy państwami centralnymi a Rosją. Tym razem Petersburg nie mógł milczeć i 15 listopada car zakomunikował Dumie „swój wniosek o zjednoczenie ziem Polski w autonomicznym królestwie”[22]. W kilka tygodni później, 25 grudnia, wydał rozkaz dzienny, głoszący „utworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszystkich trzech jej części obecnie rozdzielonych”, jako jeden z wojennych celów Rosji[23]. Aczkolwiek deklaracji tej brakowało jakichkolwiek danych co do granic, rządu czy międzynarodowego statusu „wolnej Polski”, niemniej jednak posuwała ona w sposób oczywisty sprawę polską na arenie międzynarodowej.

Polacy pod panowaniem państw centralnych

Chociaż wszyscy Polacy oczekiwali ostatecznego zjednoczenia i niepodległości własnego kraju, różnili się co do metod osiągnięcia swoich celów. Najbardziej radykalni wśród nich wierzyli w akcję militarno -rewolucyjną, mając nadzieję, że pewnego dnia konflikt między państwami zaborczymi otworzy przed nimi szansę.

Głównym terytorium ich działalności była Rosja, jako że panowała nad przeważającą częścią ludności polskiej, a jej rząd był najbardziej represyjny. Przekazywana z pokolenia na pokolenie idea walki zbrojnej o niepodległość stała się w zaborze rosyjskim narodową tradycją.

W Rosji Polacy musieli działać tajnie. Austria natomiast stwarzała możliwości jawnego organizowania się i spokojnych przygotowań.

W zaborze austriackim, w Galicji, rząd był bardziej liberalny niż w Niemczech czy w Rosji, a Polacy cieszyli się większą autonomią administracyjną, kulturalną i gospodarczą niż gdziekolwiek indziej. Austria była również tradycyjnym wrogiem Rosji, a Wiedeń widział w antyrosyjsko nastawionych Polakach potencjalnych sprzymierzeńców. Tak więc już pod koniec XIX wieku Polacy w Galicji założyli liczne organizacje, niektóre wkraczające swoją aktywnością także na ziemie zaboru rosyjskiego. Po roku 1908, kiedy konflikt austriacko-rosyjski stał się ostrzejszy niż kiedykolwiek, władze austriackie zaczęły tolerować, jeśli nie wręcz popierać, paramilitarne grupy polskie.

Wśród Polaków działających w Galicji w przededniu i podczas i wojny światowej najbardziej opatrznościową rolę odegrał Józef Piłsudski. Ten niezwykły człowiek powołany był, aby wpłynąć na historię własnego narodu mocniej niż ktokolwiek inny. Urodzony w roku 1867 w Wilnie, pod zaborem rosyjskim, wyrósł w rodzinie drobnej szlachty, gdzie patriotyzm i tradycja rewolucyjna były chlebem powszednim. Jako student medycyny w Charkowie przyłączył się do ruchu socjalistycznego. W roku 1887, w wieku 20 lat, został aresztowany przez policję carską i zesłany na Syberię na pięć lat. Po zwolnieniu wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), która właśnie ukonstytuowała się w Paryżu. Mając lat 25, został redaktorem naczelnym podziemnego pisma partii, „Robotnik”. Ale prześladował go pech i w roku 1900 ponownie został aresztowany. Tym razem zbiegł, opuścił Rosję, udał się do zaboru austriackiego, następnie do Londynu, potem ponownie do Rosji, zawsze i wszędzie krzewiąc ideę niepodległości swojego kraju.

Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w roku 1904 Piłsudski udał się do Tokio w nadziei otrzymania pomocy i broni dla swojej organizacji. Proponował utworzenie oddziałów wojskowych złożonych z rosyjskich jeńców wojennych polskiego pochodzenia[24]. Bez powodzenia wrócił do zaboru rosyjskiego, zdecydowany organizować tajne kadry dla przyszłej armii. Tymczasem w PPS nastąpił rozłam, a Piłsudski został liderem jej Frakcji Rewolucyjnej, która za główny cel stawiała sobie walkę zbrojną o niepodległość Polski. Wykorzystując narastający konflikt pomiędzy Rosją a Austro-Węgrami objął dowództwo (wraz ze swoim najbliższym współpracownikiem, Kazimierzem Sosnkowskim) paramilitarnego Związku Strzeleckiego, uzyskał jego legalizację w Galicji i stąd konspiracyjnie rozszerzał akcję na Rosję.

Uważał Rosję za głównego i naturalnego wroga Polski, a zniszczenie imperializmu rosyjskiego za wstępny warunek niepodległości Polski. Od lat miał nadzieję na wojnę, w której mocarstwa okupacyjne starłyby się ze sobą. Pragnął, aby Polacy wzięli udział w tej wojnie – ale pod własnymi sztandarami i własnym dowództwem. Wówczas kiedy wrogowie wyniszczyliby się nawzajem, Piłsudski zamierzał wymusić ustanowienie zjednoczonego i niepodległego państwa polskiego.

Wybuch wojny sprawił, iż rząd austriacki wyraził zgodę na sformowanie półsamodzielnych oddziałów polskich i ustanowienie Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN), który sprawowałby nad nimi jurysdykcję administracyjną. Utworzono trzy brygady, zwane Legionami polskimi, powierzając Piłsudskiemu dowództwo Pierwszej Brygady. W tym czasie cieszył się już znaczną popularnością w całej Polsce, a chlubna karta wojenna legionistów podniosła jeszcze jego prestiż. Podporządkowany Komitetowi, Piłsudski wraz ze swoją brygadą dystansował się jednak od Komitetu, ponieważ ten, przynajmniej początkowo, uważał, że przyszła Polska utworzona zostanie z ziem zaboru rosyjskiego i austriackiego, i zwiąże się z cesarstwem Habsburgów[25]. Piłsudski był temu przeciwny, podobnie jak wszystkim innym orientacjom, i starał się, aby nie identyfikowano go z żadną z nich.

Współpraca Piłsudskiego z państwami centralnymi nie była ani harmonijna, ani długotrwała, jako że zmodyfikował swoją politykę wkrótce po zajęciu przez wojska niemiecko-austriackie wszystkich ziem zaboru rosyjskiego. Zamiast rozbudowywać Legiony, zaczął teraz werbować ochotników do tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) pod swoim dowództwem. Nie ufał państwom centralnym, nie wierzył w ich zwycięstwo i nie zamierzał ich wspomagać w eksploatowaniu narodu polskiego dla ich własnych celów. W Legionach widział przede wszystkim szkołę kadr dla przyszłej niezależnej armii polskiej. Niechęć Berlina i Wiednia do wypełnienia formalnych zobowiązań co do przyszłości Polski umocniły go jeszcze w śmiałości poczynań. Ostatecznie, 25 lipca 1916 r., zrezygnował z funkcji brygadiera.

Jego rezygnacja w bardzo istotny sposób osłabiła polską współpracę z państwami centralnymi, ponieważ Partia Socjalistyczna i Stronnictwo Ludowe, podobnie jak inne grupy demokratyczne, popierały opozycję Piłsudskiego wobec Naczelnego Komitetu Narodowego. I właśnie dlatego, aby zapewnić sobie lojalność Polaków, w parę miesięcy później, w listopadzie 1916 r., wydany został Manifest Dwu Cesarzy.

Jakiekolwiek były jego niedostatki, manifest okazał się korzystny dla Polaków i wielu odniosło się doń przychylnie, a w pewnych kołach wręcz entuzjastycznie. Zgadzano się powszechnie, że należy zeń zrobić natychmiastowy użytek. I kiedy, wkrótce potem, generał Beseler powołał do życia Tymczasową Radę Stanu w Warszawie, 25 wybitnych polskich polityków zgodziło się do niej wejść. Rada dysponowała zaledwie mocno nieokreśloną władzą doradczą, a wszyscy jej członkowie zostali wyznaczeni przez gubernatora austriackiego i pruskiego. Wśród członków Rady dominowali politycy prawicowi, ale weszli w jej skład również lewicowi centryści, a Piłsudski zgodził się objąć departament obrony.

Nadzieje, zrodzone z pozornej ugody i współpracy pomiędzy Polakami a państwami centralnymi, miały krótki żywot, co zrozumiałe, zważywszy, że w istocie żadna ze stron (mimo oficjalnych deklaracji dobrej woli) nie była lojalna wobec drugiej. Polacy myśleli o swojej przyszłości, a nie o wysiłku wojennym, Rada Stanu pragnęła władzy rzeczywistej, a nie nominalnej. Berlin i Wiedeń były przede wszystkim zainteresowane w powiększeniu liczebności wojska i poparciu mas dla wojny. W rezultacie państwa centralne nie poczyniły odpowiednich kroków, aby przekazać administrację kraju w ręce Rady; Rada zaś nie podjęła poważniejszych starań, aby zwerbować armię. Jak z goryczą skarżył się Hindenburg, zamiast oczekiwanych setek tysięcy ochotników czy rekrutów, zgłosiło się zaledwie kilka tysięcy[26].

Tymczasem zarówno rząd pruski, jak i austriacki zaczęły odnosić się z rosnącą podejrzliwością do lojalności Legionów, a także do manewrów Piłsudskiego i przedsięwzięły środki, które sprowokowały kryzys. W marcu 1917 r. oba rządy zażądały publicznej przysięgi „wierności” od wszystkich legionistów jako manifestacji „wspólnoty celów”. Piłsudski, zdecydowany już w tym czasie całkowicie zerwać z państwami centralnymi, podszedł do sprawy pryncypialnie. Gwałtownie i publicznie sprzeciwił się temu żądaniu i zlecił swoim współtowarzyszom odmowę złożenia przysięgi. Twierdził, że legioniści zobowiązani są do wierności narodowi polskiemu i nikomu poza nim.

Wyzwanie rzucone przez Piłsudskiego było jedynie częściowym sukcesem. Rada Stanu pod naciskiem i w obawie o swój byt spełniła austriacko-niemieckie żądania, podobnie jak znaczna część Legionów. Ale Pierwsza Brygada i parę innych oddziałów – łącznie ponad pięć tysięcy ludzi – odmówiły złożenia przysięgi. Wkrótce potem, 22 lipca, Piłsudski został aresztowany i uwięziony w twierdzy magdeburskiej, pozostałych albo internowano (jeśli byli uprzednio obywatelami rosyjskimi), albo wcielono do oddziałów austriackich.

Kryzys lipcowy położył kres wszelkim projektom zwerbowania dużej armii polskiej, walczącej u boku państw centralnych, a otoczył Piłsudskiego i jego Pierwszą Brygadę aurą bohaterstwa i męczeństwa – jak się okazało – niezwykle ważną w powojennej polityce polskiej. Aresztowanie nie umniejszyło jego roli, pozostawił bowiem tysiące mężczyzn i kobiet zorganizowanych w tajnej POW i fanatycznie doń przywiązanych. Przekonani, że Niemcy zostaną pokonane, czekali na sposobność przejęcia władzy i oddania jej w ręce komendanta.

Deklaracja rosyjskiego rządu tymczasowego

Piłsudski dobrze wykalkulował w czasie swoje wyzwanie, wiosną 1917 r. bowiem sytuacja diametralnie się zmieniła, a sprawa polska nabrała nowego międzynarodowego wymiaru. Dynastia Romanowów upadła, Stany Zjednoczone przyłączyły się do Ententy, losy Prus i Austrii stały się w najlepszym razie niepewne, a Rząd Tymczasowy księcia Gieorgija E. Lwowa uczynił kroki, które posunęły sprawę Polski dalej niż jakakolwiek wcześniejsza deklaracja czy akt.

W potężnej fali reakcji przeciwko imperialistycznej polityce caratu większość grup rewolucyjnych domagała się samostanowienia dla narodów nierosyjskich, łącznie z Polakami. 28 marca 1917 r. Rada Piotrogrodu wydała rezolucję, w myśl której „Polska ma prawo do całkowitej niezawisłości w sprawach państwowych i międzynarodowych”, a w dwa dni później Rząd Tymczasowy ogłosił formalną deklarację w tej sprawie. „Stworzenie niepodległego państwa polskiego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród polski” określone zostało jako historyczna konieczność i uznane za „niezawodną rękojmię trwałego pokoju w przyszłej odnowionej Europie”. Granice tej odbudowanej Polski, jak głosił rząd, miałaby określić przyszła rosyjska Konstytuanta, a nowe państwo weszłoby w „wolny związek militarny z Rosją”[27].

Jak można było oczekiwać, deklaracja spotkała się z dobrym przyjęciem u Polaków, zarówno w samej okupowanej przez Niemców i Austriaków Polsce, jak i na Zachodzie. Ale dwie ostatnie jej klauzule wzbudziły krytykę, której stosowny wyraz dała warszawska Rada Stanu w kwietniu. Prawo Polski do niepodległości – dowodziła Rada – nie może być warunkowane przez ugodę wojskową lub jakąkolwiek inną. Co do granic Polski – należy wziąć pod uwagę nie tylko wolę przyszłej rosyjskiej Konstytuanty, ale także historyczne interesy Polski i wolę ludności (tj. Ukraińców i Białorusinów)[28].

Rosyjska deklaracja otwierała przed Polakami nowe perspektywy. Dotąd – zarówno w Paryżu, jak w Londynie – unikano raczej kwestii przyszłości Polski, uważając Polskę zasadniczo za domenę Rosji, której nikt nie chciał antagonizować. Teraz sam rząd rosyjski publicznie i formalnie uznawał prawo Polaków do zjednoczenia i niepodległości. Do tej pory wielu polityków na Zachodzie miało wątpliwości co do tego, czy niepodległość Polski była w ogóle w interesie stabilności Europy. Argumenty ich okazały się obecnie jałowe[29].

Obawy co do niepodległości Polski były szczególnie silne w Wielkiej Brytanii. W zasadzie politycy brytyjscy zdawali się zgadzać co do tego, że Polakom należy przyznać samostanowienie; już 15 listopada 1915 r. sekretarz stanu do spraw kolonii, Bonar Law, zauważył w Izbie Gmin, że Polska ma prawo do odbudowy jako naród[30]. Nie stwierdził jednak, czy Polska ma prawo do całkowitej niepodległości.

Pierwszy Lord Admiralicji, Arthur J. Balfour, wybiegając dalekowzrocznie w przyszłość, widział w autentycznie niepodległej Polsce raczej potencjalną przeszkodę niż zysk dla interesów Francji i Wielkiej Brytanii. W formalnym memorandum do Gabinetu Wojennego z 13 listopada 1916 r. – w zaledwie tydzień po wydaniu Manifestu Dwu Cesarzy – przeciwstawiał się idei niepodległej Polski. Uważał, że taka Polska „uwolniłaby” Niemcy „od wszelkich obaw przed naciskami ze strony Rosji”, geograficznie rozdzielając oba kraje i sprawiłaby, że Niemcy „mogłyby obrócić całą swoją siłę w kierunku zaspokajania swoich zachodnich ambicji”. Gdyby tak miało się stać, powiadał Balfour, „ucierpiałaby” Francja i Wielka Brytania. Dalej twierdził – w Rosji może wzrosnąć zainteresowanie ekspansją na Daleki Wschód, jeśli zostanie odcięta od Europy Zachodniej przez niepodległą Polskę. Tego również należy uniknąć. „Im bardziej europejskim, a nie azjatyckim państwem staje się Rosja, tym lepiej dla wszystkich” – utrzymywał. „Rozwiązaniem sprawy polskiej, które najlepiej odpowiadałoby naszym interesom – wnioskował – byłoby ukonstytuowanie Polski obdarzonej znaczną autonomią, pozostającej jednak integralną częścią imperium rosyjskiego”. W przeciwnym bowiem razie przyszła Polska „nie tylko nie będzie podporą pokoju europejskiego, ale nieustanną okazją do europejskiego konfliktu”. Podkreślał mocno, że niepodległa Polska nigdy nie stanie się dostatecznie silnym państwem buforowym między Niemcami a Rosją[31].

Jeszcze w marcu 1917 r. – na kilka dni przed formalnym uznaniem prawa Polski do niepodległości przez rosyjski Rząd Tymczasowy – Balfour nadal dowodził Gabinetowi Wojennemu, że całkowicie niezawisła Polska osłabiłaby szansę państw zachodnich wobec Niemiec. Z natury rzeczy – podnosił – państwo takie musiałoby „chronić” Niemcy przed Rosją. Czy byłoby to w interesie państw zachodnich? – pytał[32].

Poglądy Balfoura miały wielką wagę, od grudnia 1916 r. bowiem zajmował on stanowisko ministra spraw zagranicznych, a także z tej racji, że podzielali je inni i to nie tylko Brytyjczycy. W przeciwieństwie do tego oficjalne koła francuskie aż do upadku dynastii Romanowów uważały sojusz francusko-rosyjski za historyczną konieczność, niezależną zaś, powiązaną z Rosją Polskę za najskuteczniejszy sposób okrążenia i powstrzymania ekspansji Niemiec. W przededniu rosyjskiej rewolucji lutowej w tajnej wymianie opinii i not pomiędzy Paryżem a Petersburgiem osiągnięte zostało tajne porozumienie. Rząd carski przyrzekł poprzeć roszczenia terytorialne Francji wobec Niemiec, a Quai d’Orsay pozostawiało Rosji swobodę w ustaleniu jej zachodnich granic. Zgodnie z tym porozumieniem przyszła Polska miałaby obejmować li tylko ziemie dawnego zaboru pruskiego i austriackiego, i pozostawałaby w związku z Rosją jako „autonomiczna” całość[33].

To raczej we wciąż jeszcze neutralnych Stanach Zjednoczonych niż w jakimkolwiek kraju Ententy znaleźli Polacy pierwsze otwarte, bezpośrednie poparcie. Wysiłki kilku milionów Amerykanów polskiego pochodzenia na rzecz „starego kraju”, idealizm prezydenta Wilsona i jego wiara w zasadę narodowego samostanowienia, jak również niezmordowane wysiłki powszechnie szanowanego artysty i polityka, Ignacego Paderewskiego, wniosły swój wkład do popularności sprawy polskiej. Paderewski zyskał sobie posłuch wpływowego doradcy Wilsona płk. Edwarda M. House’a, a poprzez niego – posłuch prezydenta. W rezultacie w niecałe trzy miesiące po opublikowaniu Manifestu Dwu Cesarzy (a przed deklaracją rosyjskiego Rządu Tymczasowego), prezydent zajął publicznie stanowisko w sprawach polskich. W orędziu Pokój bez zwycięstwa (Peace without Victory), datowanym 22 stycznia 1917 r., zawarł stwierdzenie, które odbiło się echem na całym świecie:

„Nie może i nie powinien być trwałym pokój nie uznający i nie przyjmujący zasady, w myśl której rządy czerpią całą swą sprawiedliwą władzę ze zgody rządzonych i zgodnie z którą nie istnieje nigdzie prawo pozwalające przekazywać narody spod władzy jednej zwierzchności pod władzę innej – jakby (narody) były po prostu własnością. Zakładam, iż – jeśli wolno mi zaryzykować prosty przykład – politycy na całym świecie zgodzą się co do tego, że powinna istnieć zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”[34].

Aczkolwiek z twierdzeniem Wilsona, że „politycy na całym świecie zgodzą się”, można by dyskutować, deklaracja, wychodząc od przywódcy potężnego narodu, wywołała sensację i ogromny entuzjazm wśród Polaków.

Zachodni alianci a „rozwiązanie austriackie”

W drugiej połowie roku 1917 polityka Ententy wobec Polski ponownie się zmieniła, tym razem za sprawą sytuacji militarnej. W lipcu rosyjski Rząd Tymczasowy zaangażował się w ofensywę generalną przeciwko państwom centralnym i poniósł klęskę, wywołując rozczarowanie w stolicach sprzymierzonych i pesymizm co do przyszłości nowego reżimu. Zaczęto powszechnie kwestionować wiarygodność i siłę rządu Kiereńskiego i powątpiewać na serio o przyszłej wojennej skuteczności Rosji.

Pogorszenie się sytuacji w Rosji miało wpływ na sprawę polską, a w rozgrywkach sprzymierzonych pojawił się nowy argument, a mianowicie, że przyszłą Polskę należy rozważać raczej w austriackim niż rosyjskim kontekście. Gdyby zaoferować Polskę Habsburgom, mogliby oni szachować powojenne Niemcy skuteczniej niż nowa niestabilna Rosja. Ponadto taka oferta wraz z innymi koncesjami mogłaby wpłynąć na wycofanie się Austro-Węgier z wojny i zawarcie separatystycznego pokoju.

Od lipca do sierpnia 1917 r. odbyło się kilka nieformalnych i nieoficjalnych rozmów pomiędzy hrabią Abelem Armandem, oficerem Drugiego Biura francuskiego Sztabu Generalnego, a hrabią Nicolasem Reverterą, który reprezentował Austriaków. Armand sugerował, że Polska „odbudowana w granicach poprzedzających rozbiór z roku 1772” mogłaby zostać związana z monarchią Habsburgów unią personalną. Francuski Sztab Generalny przychylał się do takiego rozwiązania w nadziei, że Polska tak ukonstytuowana byłaby „nieprzejednanie wroga” wobec rewolucyjnej Rosji. Stając się częścią potężnego, wielonarodowego imperium, Polska mogłaby równocześnie sprostać szachowaniu Niemiec na wschodzie, zapewniając w ten sposób stabilność i równowagę sił w Europie[35].

Nieformalne negocjacje prowadzone były w ścisłej tajemnicy, a rosyjski Rząd Tymczasowy nic o nich nie wiedział. W wiele lat później Kiereński na wygnaniu będzie się z goryczą na to skarżył, potępiając sprzymierzonych za „dwulicową dyplomację”[36].

Z rozmów francusko-austriackich nic nie wyszło za sprawą postawy cesarza Karola. Podobnie jak jego rząd, pragnął on zakończenia wojny, nie chcąc jednak równocześnie opuszczać swojego niemieckiego sojusznika. Pragnął pokoju, ale zawartego tylko z Niemcami. Ponieważ oczywiste było, że aby kupić pokój, Niemcy będą musiały zrzec się co najmniej Alzacji i Lotaryngii, cesarz postanowił zrekompensować swojemu sojusznikowi stratę z własnego stanu posiadania. Posługując się niemieckim Kronprinzem jako pośrednikiem, cesarz Karol dał do zrozumienia, że jeśli Niemcy miałyby zrzec się Alzacji i Lotaryngii, on sam gotów był zrzec się wszystkich ziem polskich zaboru austriackiego i „pomóc we wcieleniu tak utworzonego królestwa do Niemiec”. W zamian za „skrawek” swojego terytorium na zachodzie „Niemcy zyskałyby Królestwo na wschodzie” – argumentował[37].

Oferta cesarza okazała się daremna, ponieważ niemieckie dowództwo wojskowe wciąż miało nadzieję na zwycięstwo. Sprawa polska nadal służyła jako przynęta, tym razem jednak w rękach Wielkiej Brytanii.

Przejęcie władzy przez bolszewików w Rosji 7 listopada 1917 r. ostatecznie położyło kres brytyjskiemu poparciu dla „rosyjskiego rozwiązania” sprawy polskiej. Naczelnym hasłem Lenina był „separatystyczny pokój”, a na jego reżim spoglądano w Londynie z pogardą. W rezultacie plany złamania solidarności państw centralnych nabrały większej wagi niż kiedykolwiek. Premier brytyjski Lloyd George pospiesznie zalecał Foreign Office „wykorzystać każdą okazję do rokowań, jaka mogłaby doprowadzić do separatystycznego pokoju z Austrią”[38]. Bezzwłocznie, w połowie grudnia 1917 r., Whitehall nawiązał tajne kontakty na wysokim szczeblu z władzami austriackimi, przedkładając im korzyść z wczesnego i separatystycznego pokoju. Jan C. Smuts występował jako rzecznik Anglii, a były austriacki ambasador w Wielkiej Brytanii, hrabia Mensdorff, reprezentował ministra spraw zagranicznych Austrii, hrabiego Ottokara Czernina.

Podobnie jak przy wielu innych okazjach przyszłość Polski była częścią negocjacji. Rozważając korzyści Austrii z kompromisowego pokoju, Smuts zauważył, że sprzymierzeni „zobowiązani są do powołania niezawisłego Królestwa lub Państwa Polskiego”. Przyszła Polska jednak „nie powinna mieć proniemieckiej orientacji” – dodał. Jeśli Austria byłaby skłonna zerwać z Niemcami, sprzymierzeni z Wielką Brytanią łącznie nie „wykluczaliby” związania Polski z imperium Habsburgów – bądź to na zasadzie unii personalnej, bądź w inny sposób. Ponieważ Rosja rozpadła się – rozumował Smuts – silna Austria będzie potrzebna w powojennej Europie. Rząd brytyjski jest tego świadom i nie zamierza osłabiać ani dzielić Austrii: przeciwnie – pragnie, aby monarchia Habsburgów była silna, a zatem mogła odgrywać zbawienną rolę w sprawach europejskich. W konkluzji Smuts oświadczył, że cesarstwo austro -węgierskie mogłoby i powinno odgrywać taką samą stabilizującą rolę w Europie Środkowej, jaką Imperium Brytyjskie odgrywa „w pozostałej części świata”[39].

Inicjatywy brytyjskie upadły, ponieważ Wiedeń – na przekór wszystkiemu – postanowił trwać u boku Niemiec aż do samego końca. Wkrótce potem, 3 marca 1918 r., podpisany został traktat brzeski – sygnowany przez Austro-Węgry i Niemcy z jednej strony, a bolszewicką Rosję i Ukrainę – z drugiej, traktat, który przypieczętował solidarność państw centralnych. Ale traktat dawał również kolosalne możliwości Polakom i ich sprawie.

Polacy na zachodzie

Deklaracja rosyjskiego Rządu Tymczasowego z marca 1917 r. i sprzyjające Entencie losy wojny wyniosły na forum tych Polaków, którzy działali na Zachodzie, na czele z Romanem Dmowskim. Urodzony w roku 1864 w zaborze rosyjskim Dmowski kierował przed wojną prawicową partią Narodowej Demokracji. Członek Dumy, stał się jednym z najwybitniejszych przywódców wśród deputowanych polskich. Był nacjonalistą i dążył do zjednoczenia wszystkich ziem polskich. Uważał Niemcy za głównego wroga Polski i – w przeciwieństwie do Piłsudskiego – wierzył, że polsko-rosyjskie porozumienie i współpraca są koniecznymi warunkami bezpieczeństwa Polski. Początkowo – przed wojną i we wczesnych jej fazach – widział przyszłą Polskę związaną ścisłą unią z Rosją pod berłem Romanowów.

Nawet przed wojną Dmowski i jego partia mieli znaczną liczbę zwolenników i to nie tylko w zaborze rosyjskim, ale również w pruskim i austriackim. Narodowi demokraci podkreślali z naciskiem swój polityczny „realizm”. Ich program społeczny odznaczał się umiarkowaniem, a pierwszeństwo w nim miała praca „organiczna” – budowa szkół, organizowanie spółdzielczości, zakładanie przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych, i w ten sposób umacnianie Polaków kulturalnie, gospodarczo i społecznie. Chcieli stworzyć polską klasę średnią. Jako zaciekli nacjonaliści spoglądali wrogo na wpływy i udział Żydów w życiu społeczeństwa polskiego. Jako zwolennicy gospodarki wolnorynkowej zwalczali również socjalistów z racji ich działalności rewolucyjnej i marksizmu. Aż do końca życia (zm. 2 stycznia 1939) Dmowski był nieprzejednanym rywalem i oponentem Piłsudskiego.

Proklamacja wielkiego księcia z sierpnia 1914 r. była zgodna z kierunkiem polityki Dmowskiego i – jak wielu Polaków – zareagował na nią pozytywnie. W tym czasie łudził się, że rząd carski proklamuje restaurację przedrozbiorowej Polski. Kiedy uświadomił sobie, że Petersburg nie zamierza tego dokonać, a Rosja utraciła wszystkie ziemie zamieszkane przez Polaków na rzecz państw centralnych, wyjechał na Zachód – najpierw do Londynu, następnie do Szwajcarii, w końcu do Paryża. Tutaj, wspólnie z innymi wybitnymi, głównie prawicowych przekonań, współrodakami prowadził dobrze zorganizowaną, efektywną międzynarodową działalność na rzecz Polski.

Raz znalazłszy się na Zachodzie, Dmowski i jego organizacja związali wszystkie swoje nadzieje ze zwycięstwem Ententy. W poparciu sprawy sprzymierzonych widzieli najlepszą gwarancję dla restauracji Polski. Niebawem nawiązali znakomite kontakty z brytyjskimi, francuskimi i amerykańskimi politykami, jak również zdobyli poparcie społeczności polskich w całej Europie i w Stanach Zjednoczonych. Ostatecznie rozszerzyli swoją działalność na wszystkie większe kraje Ententy, uważając się za jedyne wolne przedstawicielstwo interesów Polski. W tym czasie większość sprzymierzonych za takich ich uznawała. Dmowski zdobył sobie również szacunek swoją lojalnością wobec sprawy sprzymierzonych, a jego poglądom przysłuchiwano się z uwagą[40]. Ponadto cieszył się pełnym poparciem Paderewskiego, który – z racji swojej międzynarodowej sławy i podziwu, jaki wzbudzał – miał dostęp do najbardziej wpływowych przywódców Ententy.

Mimo że organizacja Dmowskiego rzeczywiście cieszyła się szacunkiem i sympatią, jej szanse były początkowo ograniczone, ponieważ sprzymierzeni nie chcieli zrażać rządu carskiego. Powstanie rosyjskiego Rządu Tymczasowego i jego marcowa deklaracja posłużyły jednak umiędzynarodowieniu sprawy polskiej i dały Polakom potężny argument na rzecz oficjalnego uznania. Obserwując rosnący entuzjazm wśród Polaków, rozproszonych w Europie Zachodniej, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, i uświadamiając sobie wagę czynnika militarnego, Dmowski także postanowił ściągnąć ochotników do armii polskiej, która wzięłaby udział w wojennych operacjach Ententy. Paderewski w Stanach Zjednoczonych apelował o stutysięczny zaciąg.

Rząd francuski był pierwszym, który odpowiedział na apel militarny. 4 czerwca 1917 r. oficjalnie zadekretował organizację „samodzielnego wojska polskiego”, dowodzonego przez polskich oficerów i walczącego pod polskimi sztandarami, podporządkowanego jednak najwyższemu dowództwu francuskiemu. Ochotnicy polscy z Francji, Kanady i Stanów Zjednoczonych, a także niemieccy i austriaccy jeńcy wojenni polskiego pochodzenia mogli wstępować w jego szeregi. Co ciekawe, posunięcie to zostało przychylnie przyjęte przez rosyjski Rząd Tymczasowy[41], który – podobnie jak jego poprzednicy – uważał sprawę polską za drażliwą; miał większe zaufanie do Francji (tradycyjnego sojusznika Rosji) niż do innych państw i był szczególnie wyczulony na amerykańskie zainteresowanie sprawami polskimi.

Wkrótce potem, 15 sierpnia, ukonstytuował się ponownie Komitet Narodowy Polski jako oficjalny „reprezentant polskich interesów”. Na jego czele stanął Dmowski, a Paderewski został oficjalnym przedstawicielem Komitetu w Stanach Zjednoczonych. 20 września Francja, jako pierwszy rząd spośród sprzymierzonych, uznała formalnie Komitet. Wielka Brytania uznała go 15 października, Włochy – 30 października, a następnie Stany Zjednoczone – 1 grudnia.

Formalne uznanie Komitetu nadal nie oznaczało jednak formalnego porozumienia co do restauracji całkowicie suwerennej Polski. Zdobycie władzy przez bolszewików i ogłoszenie przez Lenina wycofania się z wojny zmieniły jednak sytuację. Dmowski mógł teraz argumentować, że takie porozumienie nie tylko spowoduje osłabienie państw centralnych na ziemiach zamieszkałych przez Polaków, ale że niepodległe państwo polskie mogłoby zastąpić wrogo nastawioną Rosję w szachowaniu Niemiec od wschodu. Wpajał sprzymierzonym przekonanie, że jeśli Polacy nie zostaną zjednoczeni jako niepodległy naród, mogą ulec bolszewickiemu wpływowi. Na tej samej zasadzie – dowodził – silna Polska stanie się naturalną barierą przeciwko bolszewickiej ekspansji. Ten ostatni argument musiał wywrzeć wrażenie na sprzymierzonych, w tym czasie bowiem rozważano w pewnych kołach antybolszewicką interwencję, a użycie polskich sił zbrojnych, zwłaszcza tych znajdujących się w Rosji, wydawało się kuszące.

Dmowski parł do oficjalnego porozumienia pomiędzy głównymi sprzymierzonymi dla „ukonstytuowania niepodległego państwa polskiego, obejmującego ziemie polskie, które przed wojną należały do Rosji, Niemiec i Austrii”[42]. Quai d’Orsay odpowiedziało przychylnie. Pod naciskiem Lloyda George’a konferencja sprzymierzonych opowiedziała się przeciwko planom Dmowskiego. Lloyd George utrzymywał, że deklarację na taką skalę należy pozostawić poszczególnym rządom, aby nie wiązać innych. Zalecał też, aby sprzymierzeni unikali wszelkich ostatecznych decyzji politycznych, które „stwarzałyby ryzyko przedłużenia wojny”[43]. Obiekcje Lloyda George’a okazały się całkiem zrozumiałe. W czasie gdy konferencja debatowała, generał Smuts zaangażowany był w tajne negocjacje w sprawie separatystycznego pokoju z Austrią, „austriackie rozwiązanie” zaś kwestii polskiej stanowiło część przetargu.

INDYWIDUALNE DEKLARACJE co do przyszłości Polski nastąpiły niebawem. 12 grudnia włoski premier Vittorio Orlando wspomniał o niepodległości Polski w parlamencie. 27 grudnia francuski minister spraw zagranicznych, Étienne Pichon, formalnie oświadczył w Izbie Deputowanych, że Polska „zjednoczona, niepodległa, niepodzielna, z wszelkimi gwarancjami swobodnego politycznego, gospodarczego i militarnego rozwoju”[44] jest celem jego rządu. W miesiąc później, 5 stycznia 1918 r., brytyjski premier publicznie, acz nieformalnie zapewnił, że „niepodległa Polska, obejmująca wszystkie te istotnie polskie elementy, które pragną stanowić jej część, jest pilną koniecznością dla stabilności Europy Zachodniej”. Następnie prezydent Wilson ogłosił historyczne Czternaście Punktów w Senacie Stanów Zjednoczonych. Punkt trzynasty, poświęcony sprawie polskiej, był precyzyjniejszy i szedł dalej niż jakakolwiek inna deklaracja wojenna:

„Należy odbudować niepodległe państwo polskie, które powinno objąć ziemie zamieszkane przez rdzennie polską ludność, któremu należy zapewnić swobodny i bezpieczny dostęp do morza, i którego polityczna i gospodarcza niezawisłość i terytorialna niepodzielność powinny być zagwarantowane traktatem międzynarodowym”[45].

Władza i prestiż prezydenta Wilsona, poparcie Quai d’Orsay, jak również decyzja Wiednia pozostania u boku Niemiec przetarły w końcu drogę do długo obmyślanej wspólnej deklaracji sprzymierzonych, wydanej w Wersalu 3 czerwca:

„Sprawa zjednoczonej i niepodległej Polski, ze swobodnym dostępem do morza, stanowi jeden z warunków sprawiedliwego i trwałego pokoju oraz rządów prawa w Europie”[46].

Z chwilą kiedy wydana została oficjalna deklaracja sprzymierzonych, status Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu zmienił się. 22 czerwca Pierwsza Dywizja wojska polskiego składała przysięgę na wierność Polsce podczas oficjalnej, publicznej ceremonii. 28 września uznano pełną władzę Komitetu nad „samodzielnymi, sojuszniczymi i współwalczącymi” siłami polskimi, dowodzonymi przez generała Józefa Hallera[47]. Odtąd Komitet stał się oficjalnym przedstawicielstwem narodu polskiego na Zachodzie; był na tyle prężny, że zapewnił Polsce status sojusznika zwycięskich mocarstw.

Powstanie niepodległej Polski

Podczas gdy na Zachodzie Komitet Dmowskiego odnosił coraz więcej sukcesów w kontaktach ze sprzymierzonymi, w kraju Polacy zdobywali coraz większą kontrolę nad własnymi losami.

Demonstracja Piłsudskiego i jego późniejsze aresztowanie w lipcu 1917 r. poderwały wszelkie zaufanie, jakie Polacy pokładali jeszcze w państwach centralnych. Niezadowolenie rosło, a rewolucja lutowa w Rosji nie pozostała bez wpływu na elementy radykalne. Rada Stanu stała się niepopularna i podała się do dymisji. Pragnąc uspokoić Polaków i nadal łudząc się nadzieją na pewną współpracę, rządy niemiecki i austriacki utworzyły pozornie bardziej atrakcyjne ciało polityczne. 12 września dekretami cesarskimi powołana została w Warszawie Rada Regencyjna dla sprawowania władzy w imieniu przyszłej polskiej monarchii. Radzie, do której weszły trzy znane osobistości – arcybiskup Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i hrabia Józef Ostrowski – nadano swoisty półsuwerenny status. Rada nie otrzymała jednak jasno określonych uprawnień.

7 grudnia Rada Regencyjna powołała gabinet z wybitnym historykiem, Janem Kucharzewskim na czele. Mimo że nowy quasi-rząd uzależniony był mocno od niemieckiego gubernatora, generała Beselera, a poprzez niego – od Berlina, udało mu się rozwinąć szeroką działalność, zwłaszcza w zakresie powszechnej oświaty, sądownictwa, finansów i spraw socjalnych. Od swoich początków zmierzał do reorganizacji i polonizacji możliwie najwięcej sektorów życia publicznego oraz do położenia fundamentów struktury państwa polskiego. Samo jego istnienie, jak również patriotyzm i wysiłki organizacyjne miały bezdyskusyjną wartość[48]. Państwa centralne na ogół tolerowały ten stan rzeczy, zabiegając o zachowanie spokoju na tyłach. W obliczu rosnącej pewności przegrania wojny uważały też przypuszczalnie to ersatzowe królestwo za możliwy punkt przetargowy na przyszłej konferencji pokojowej.

Po sierpniu 1918 r. stało się oczywiste, że Niemcy i Austria zmierzają ku klęsce. We wrześniu Hindenburg i Ludendorff poinformowali cesarza, że militarnie wojna jest nie do wygrania. Dla Rady Regencyjnej zbliżający się upadek państw centralnych oznaczał okazję do umocnienia swojej władzy i nadania formalnego kształtu polskim aspiracjom. W szeroko krążącym manifeście z 7 października Rada wyrażała narodową wolę całkowitej niepodległości, odzyskania wszystkich ziem utraconych podczas rozbiorów i uzyskania swobodnego dostępu do morza. Manifest zapowiadał również przygotowania do narodowych wyborów do Sejmu, który miałby sprawować całkowicie suwerenną władzę[49].

Jakiekolwiek były jej zasługi i wysiłki, Rada była niepopularna w wielu kołach, szczególnie wśród socjalistów. Krytycznie odnosili się do jej niemiecko-austriackiej przeszłości i uważali ją za twierdzę monarchizmu i reakcji. Zaproszeni do udziału w rządzie odmówili, myśląc raczej o jego obaleniu niż o współpracy. Ich wrogość nie zmniejszyła się nawet z chwilą mianowania Piłsudskiego – w tym czasie nadal internowanego w Magdeburgu – ministrem obrony. 7 listopada natomiast socjaliści i kilka lewicowych frakcji nagle utworzyli Tymczasowy Rząd Ludowy w Lublinie, rzucając w ten sposób bezpośrednie wyzwanie Radzie i stwarzając warunki do wojny domowej. Zwolennicy Piłsudskiego stanowili kręgosłup tego konkurencyjnego rządu.

Wynikłe stąd zamieszanie trwało zaledwie kilka dni. Na dzień przed podpisaniem przez Niemcy zawieszenia broni, 10 listopada, Piłsudski, obecnie legendarna postać, został zwolniony z internowania i powrócił do Warszawy. Cieszył się taką popularnością i prestiżem, że w ciągu kilku godzin Rada Regencyjna rozwiązała się i przekazała mu swoją władzę cywilną. Wielu oczekiwało, że poprze on rząd lubelski, ale nie uczynił tego. Wpłynął natomiast na to, że grupa ta rozwiązała się sama. Następnie objął funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa, ogłosił publicznie, że o reformach społecznych, jak też o kształcie rządu zadecyduje Sejm, mianował jednego ze swoich zaufanych współtowarzyszy, socjalistę, Jędrzeja Moraczewskiego, szefem rządu i zadekretował wybory powszechne na 26 stycznia 1919 r. Oznajmił również, że z chwilą wyboru Sejmu odda się do jego dyspozycji.

Główną troską Piłsudskiego były w tym czasie nie sprawy polityczne czy reformy społeczne, ale stworzenie jednolitej, silnej narodowej armii. Listopad 1918 r. bowiem, przynosząc pokój w Europie Zachodniej, w Polsce rozpoczynał nową wojnę na dwa fronty, wojnę nadciągającą ze wschodu. Przedstawiciele zwycięskich mocarstw, którzy zebrali się w Wersalu w dwa miesiące później, nie mogli jej ani powstrzymać, ani nad nią zapanować. Polska musiała walczyć samotnie zarówno o swoją przyszłość polityczną, jak i o wschodnie granice.

2. Konferencja pokojowa w Wersalu 18 stycznia – 28 czerwca 1919

Podejmowanie wielkich decyzji wersalskiej konferencji pokojowej, która rozpoczęła obrady 18 stycznia 1919 r., należało do Rady Najwyższej Mocarstw Sprzymierzonych, złożonej z przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch, Japonii i Stanów Zjednoczonych. Kiedy Rada rozpoczęła swoje debaty, państwo polskie już istniało – dzięki rozpadowi armii niemieckiej i faktom dokonanym, stworzonym przez Piłsudskiego. Kraj nie miał jednak ustalonych granic.

Pod koniec wojny Niemcy okupowały ogromną część Europy Wschodniej – rejon bałtycki, Białoruś, Ukrainę i całą Polskę. Z racji niestabilności tego regionu i w obawie przed rozszerzaniem się bolszewizmu, sprzymierzeni zastrzegli w artykule 12 rozejmu, że siły niemieckie pozostaną na terenach uprzednio należących do Rosji aż do późniejszych rozporządzeń[50]. Decyzja ta nie wytrzymała próby w Polsce. 11 listopada wybuchło w Warszawie i na innych terenach żywiołowe powstanie i Niemcy zostali rozbrojeni. Następnie, w trzy dni później, Piłsudski, występując jako Naczelnik państwa i naczelny wódz w jednej osobie, doszedł do porozumienia z niemieckimi Radami Żołnierskimi, na podstawie którego wojska niemieckie zaczęły się natychmiast wycofywać. 26 stycznia odbyły się wybory powszechne – pierwsze w powojennej Europie. 10 lutego Sejm – pierwszy niezawisły parlament polski od roku 1795 – zebrał się w Warszawie. W tym czasie zakończyła się ewakuacja sił niemieckich, a władza rządu warszawskiego objęła kraj od Poznania do Grodna i od Krakowa po Lwów.

Polska nadal nie miała ustalonych granic, ich określenie bowiem należało formalnie do Rady Najwyższej. W dodatku od pierwszego dnia po zawieszeniu broni trwały walki na wschodzie. Ukraińcy galicyjscy, walcząc o własną niezawisłość, powstali z bronią w ręku i zdobyli Lwów oraz rozległe tereny Galicji Wschodniej. Rezultatem tego była wojna polsko -ukraińska. Siły bolszewickie próbowały wypełnić próżnię pozostawioną przez Niemców, usiłując rozszerzyć rewolucję tak daleko na zachód, jak to tylko możliwe. Niebawem okupowały znaczne obszary w regionie nadbałtyckim i zajęły Wilno. Piłsudski zmobilizował całą siłę i energię narodu, by przeciwstawić się zbrojnie zagrożeniu – skutkiem czego była wojna polsko-bolszewicka. W Rosji szalała wojna domowa i przez długi czas nikt nie mógł przewidzieć, jaki będzie kres tego wrzenia.

Pozycja Polaków w Paryżu nie była jaśniejsza. Pojawienie się Piłsudskiego na czele państwa zrodziło pewien niepokój i obawę wśród państw Ententy. Walczył po stronie państw centralnych i znany był ze swoich poglądów, że Polska powinna rozciągać się daleko na wschód, zarówno terytorialnie, jak i politycznie, co odwoływało się do federalistycznej tradycji przedrozbiorowej, wielonarodowego państwa Jagiellonów. Był socjalistą i starym politycznym przeciwnikiem Dmowskiego, który – wraz z Paderewskim – cieszył się pełnym zaufaniem sprzymierzonych, a jego Komitet Narodowy został formalnie uznany za jedynego rzecznika narodu polskiego, jeszcze przed zakończeniem wojny[51]. Piłsudski, pragmatyk, rozwiązał problem w prosty sposób: wyznaczył Dmowskiego szefem polskiej delegacji na konferencję pokojową; Paderewskiego mianował premierem i ministrem spraw zagranicznych. Obaj przyjęli nominacje, uznając w ten sposób pozycję Piłsudskiego i – do pewnego stopnia – legitymizując jego władzę wobec Zachodu. Posunięcie to okazało się skuteczne. 15 stycznia delegacja polska otrzymała oficjalne zaproszenie do wzięcia udziału w konferencji, a 21 lutego rząd polski został formalnie uznany przez Radę Najwyższą[52].

Rada Najwyższa napotykała kolosalne trudności, próbując określić granice nowego państwa i rzadko bywała jednomyślna. Jakie ziemie należy oderwać od narodów zwyciężonych na rzecz nowego państwa? Jak pogodzić polskie aspiracje do ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów z koncepcją narodowego samostanowienia Wilsona? Czy nowe państwo powinno obejmować tylko ziemie etnicznie polskie? Czy należy odrzucić względy historyczne, strategiczne, kulturalne i gospodarcze? Jaki kształt powinno przybrać odrodzone państwo, aby służyć pokojowi i wnieść wkład w powojenną Europę – w sposób odpowiadający rozbieżnym interesom wielkich zwycięzców, zwłaszcza Francji i Wielkiej Brytanii? Jaką rolę należy przewidzieć w przyszłości dla Niemiec i Rosji, tak aby sprzymierzeni mogli zająć mądrą postawę wobec polskich roszczeń terytorialnych? To tylko kilka pytań, na które musiała odpowiedzieć Rada Najwyższa.

Prawomocność decyzji Rady w polskich kwestiach terytorialnych była również niejasna. Zarówno Niemcy, jak i Austria rozumiały od początku, że będą musiały uznać decyzję sprzymierzonych co do swoich powojennych granic. Zgodnie z tym, w artykule 87 traktatu wersalskiego, Rada zastrzegała sobie prawo wyznaczenia granic polskich na terenach należących wcześniej do Niemiec[53]. Bardziej skomplikowana była sprawa terytorium Galicji. Chociaż w artykule 91 traktatu z St. Germain-en-Laye Austria uznała prawo Rady do dysponowania swoimi posiadłościami[54], decyzja dotycząca Galicji była problematyczna. Mimo że nie kwestionowano nabycia przez Polskę zachodniej Galicji, ziem czysto polskich, różniono się w opiniach na temat Galicji Wschodniej, która – acz historycznie polska, zamieszkiwana była w 2/3 przez ukraińską większość[55]. Ukraińcy żądali niepodległości. Polacy domagali się całego regionu na podstawach historycznych. Rosjanie – tak „biali”, jak i bolszewicy – pragnęli wcielić galicyjskich Ukraińców do rosyjskiej Ukrainy i rządzić nimi z Moskwy.

Najtrudniejszym zadaniem było ustalenie granicy na dawnych terytoriach rosyjskich. Historyczna Polska (przed pierwszym rozbiorem w roku 1772) obejmowała rozległe obszary na wschodzie – Litwę, część Łotwy, Białoruś, Ukrainę aż po Dniepr, natomiast Polska etniczna była o setki kilometrów dalej na zachód. Pośrodku leżały tereny wielonarodowe, wielojęzyczne, wielowyznaniowe. Kulturalne i historyczne roszczenia polskie do większej części tych ziem budziły liczne wątpliwości. Rosja należała do obozu Ententy aż do zdobycia władzy przez bolszewików, a i później nie walczyła przeciwko sprzymierzonym. Tak więc, mimo że Rosja nie uczestniczyła w formułowaniu traktatów pokojowych i nie była reprezentowana w Radzie Najwyższej, Rada musiała być nadzwyczaj ostrożna w dysponowaniu przedwojennymi posiadłościami Rosji – w przeciwnym razie spowodowałoby to poważne komplikacje w przyszłości.

Twardymi rzecznikami takiego poglądu była Konferencja Polityczna – nieoficjalna reprezentacja Rosjan niebolszewików. Na jej czele stał Sazonow, a w skład wchodzili wybitni rosyjscy politycy, tacy jak socjalista Borys Sawinkow, były premier książę Lwow i były członek gabinetu Makłakow. Uznawali oni prawo Polski do niepodległości i pogodzili się z koncepcją pewnej autonomii innych narodów pod panowaniem rosyjskim, ale niezachwianie stali na stanowisku „jednej i niepodzielnej Rosji”, broniąc legalności zachodnich granic, tak jak je ustalono po trzecim rozbiorze Polski w roku 1795[56]. Domagali się nawet Galicji Wschodniej, mimo że nie było w niej ludności rosyjskiej i nie należała nigdy do carskiego imperium[57]. Grozili również, że po upadku bolszewików nowy rząd nie uzna żadnej decyzji, gwałcącej terytorialną niepodzielność Rosji.

Argumenty ich miały swoją wagę, sytuacja bowiem w Rosji we wczesnym okresie powojennym była bardzo płynna i nikt nie mógł przewidzieć, jaki reżim się ostatecznie ustali. W roku 1918, a także przez większą część 1919 bolszewicy nadal musieli zmagać się ze zbrojnym oporem, dowodzonym przez generała Nikołaja Judenicza w rejonach nadbałtyckich, admirała Aleksandra Kołczaka na Syberii i na Uralu oraz generała Antona Denikina na południu. Gdyby bolszewicy zostali pokonani, przyszła Rosja mogłaby się stać czynnikiem stabilizacyjnym w Europie, naturalną zaporą przeciwko imperializmowi niemieckiemu. Jako takiej nie należało jej antagonizować czy osłabiać. Gdyby bolszewicy zwyciężyli, silna Polska, stanowiąca bastion pomiędzy komunizmem a Europą Zachodnią, byłaby pożądana. Z drugiej strony, idea znalezienia jakiegoś modus vivendi z bolszewicką Rosją, na wypadek gdyby „biali” upadli, również wydawała się kusząca, zwłaszcza dla Brytyjczyków.

Stanowisko Polski zostało określone oficjalnie po raz pierwszy przez Dmowskiego na posiedzeniu Rady Najwyższej 29 stycznia 1919 r.[58], a w parę tygodni później, 28 lutego i 3 marca, w jego memoriałach, dotyczących przyszłych granic Polski[59]. Dmowski argumentował, że należy ustalić formalną więź pomiędzy historyczną a odrodzoną Polską. Sprzymierzeni powinni wziąć granice Polski z roku 1772 za „punkt wyjścia” i „skorygować” je zgodnie z nowymi warunkami. Zasadę Polski etnicznej należy odrzucić. Trzeba wziąć pod uwagę długi proces wynaradawiania (prowadzony przede wszystkim przez Prusy i Rosję) i wielowiekowy kulturowy wpływ Polski na te ziemie, wraz z jej ekonomicznymi i strategicznymi potrzebami. Pod uwagę powinny być też wzięte preferencje religijne, szczególnie na Wschodzie. Podczas gdy większość nie-Polaków na tych historycznie polskich ziemiach to prawosławni lub Żydzi, większość Ukraińców w Galicji należy do Cerkwi unickiej, która, choć obrządku wschodniego, uznaje zwierzchnictwo Rzymu. Polacy, Ukraińcy, Białorusini i Żydzi zostali tak przemieszani – dowodził Dmowski – że ustalenie granicy etnicznej byłoby w żaden sposób niemożliwe. Poza tym Rada nie kwestionuje wielonarodowego charakteru Rosji, a wobec zamieszania i bezprawia wojny plebiscyt jest wykluczony.

Wszyscy czołowi politycy na konferencji wersalskiej – Lloyd George, Clemenceau i Wilson – uznali, że zasady etnicznej, która określała politykę Rady i granice polsko-niemieckie, niepodobna zastosować na wschodzie. Postanowili, że decyzja arbitralna, oparta na rozległych studiach, rozstrzygnie o sprawie. Dla przeprowadzenia niezbędnych badań i przedstawienia ich wyników Radzie 12 lutego 1919 r. powołano specjalną Komisję do Spraw Polskich, której przewodniczył były francuski ambasador w Niemczech Jules Cambon. Niebawem w jednomyślnym raporcie Komisja potwierdziła panującą powszechnie opinię i wnioskowała, że ustalenie granicy polsko-rosyjskiej na zasadzie li tylko etnicznej jest istotnie niemożliwe[60].

Na wersalskiej konferencji pokojowej dominowały trzy wpływowe osobistości: „Ojciec zwycięstwa”, premier Francji, Georges E. Clemenceau, premier Wielkiej Brytanii, David Lloyd George i prezydent Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilson. Osiemdziesięcioletni Clemenceau, pasjonat, uparty, człowiek czasami bezlitosny („le tigre” – jak go nazywano), koncentrował całą swoją politykę i prowadził wszystkie swoje poczynania z myślą o maksymalnym bezpieczeństwie Francji. Przecież to Francja poniosła 2 miliony ofiar i doznała straszliwych strat materialnych. Reprezentując ogromną potęgę Stanów Zjednoczonych, idealista Wilson cieszył się bezprecedensowym prestiżem i uosabiał nadzieje wielu narodów pozostających dotąd pod obcym panowaniem. Dla Wilsona klucz do pokoju i bezpieczeństwa spoczywał w Lidze Narodów, skutecznej i silnej – wierzył bowiem, że wejdą do niej Stany Zjednoczone. Był jednak bardziej wizjonerem niż dyplomatą i nie zawsze umiał przeciwdziałać zakulisowym manewrom polityków europejskich. W rezultacie to energiczny, pragmatyczny, zmienny, pewny siebie Lloyd George najczęściej decydował – a wpływ swój wykorzystywał z zasady przeciwko temu, co Polacy uważali za swoje słuszne interesy. Podczas całej konferencji Lloyd George występował przeciwko polskim żądaniom i ambicjom. Generalnie odnosił się ze sceptycyzmem do zasady samostanowienia w odniesieniu do małych narodów i powątpiewał, czy rozsądne jest tworzenie nowych państw w Środkowo-Wschodniej Europie. Współczesny wydarzeniom historyk amerykański Ray S. Baker stwierdził, że całą delegację brytyjską cechowało: „zniecierpliwienie wobec małych państw, które są intryganckie i kosztowne i których nieustatkowanie uniemożliwia przywrócenie pokoju oraz odrodzenie normalnej wymiany towarowej, czym Brytyjczycy (a w mniejszym stopniu Amerykanie) są żywotnie zainteresowani”[61].

Od samego początku brytyjski premier zajął negatywne stanowisko wobec polskich żądań terytorialnych, a przede wszystkim wobec koncepcji „historycznej Polski”. Oświadczył:

„Te wspomnienia o wielkiej Polsce przyczyniły kłopotu tym, którzy starali się ustalić granice narodowe na zasadach etnicznych i tradycyjnych… Ich [Polaków] roszczenia były z punktu widzenia samostanowienia wygórowane i niedopuszczalne”[62].

W efekcie Lloyd George nalegał, aby nowe państwo było możliwie najbardziej jednonarodowe, obawiając się, że Polska, w skład której weszłyby liczne niemieckie, ukraińskie i białoruskie mniejszości, rozciągając się zbyt daleko na zachód i na wschód, nie miałaby przyszłości[63]. Zamiast stać się ośrodkiem stabilizacji, musiałaby doprowadzić do niemiecko-rosyjskiej współpracy, zmierzającej do ponownego rozbioru Polski. Uważał, że argumenty Polaków są samobójcze i gwałtownie sprzeciwił się koncepcji Polski jako państwa wielonarodowego. Zaaprobował koncepcję plebiscytów dla określenia granic polsko-niemieckich, sprzeciwił się wcieleniu Ukraińców i Białorusinów, zwykle też sprzeciwiał się uszczupleniu posiadłości Niemiec i Rosji.

Na stanowisko Lloyda George’a miało bez wątpienia również wpływ trzymanie się tradycyjnej polityki równowagi sił w Europie. Przekonany, że Polska stałaby się z natury rzeczy satelitą Francji, której hegemonii w Europie się obawiał, prowadził politykę, która zapewniłaby mocną pozycję Niemcom – i niekiedy – Rosji. Musiało to, oczywiście, niekorzystnie wpływać na jego postawę wobec Polski.

Nie bez znaczenia był też fakt, że brytyjski premier nie był wolny od uprzedzeń. Harold Nicolson, brytyjski uczestnik, a następnie historyk konferencji wersalskiej, zanotował, że Lloyd George „nigdy nie splamił się pro-polskimi sentymentami”[64].

Clemenceau był zwolennikiem odmiennej polityki, którą Lloyd George z dezaprobatą określał jako „strategię militarną”[65]. Obsesjonat potencjalnego odrodzenia się niemieckiej siły i niemieckiego rewanżyzmu starał się osłabić starego wroga ekonomicznie poprzez wysokie odszkodowania wojenne, militarnie poprzez rozbrojenie i terytorialnie poprzez wcielenie do Francji Zagłębia Saary i utworzenie z Zagłębia Ruhry niezależnego państwa. Pragnął również zapewnić nowych sojuszników na wschód od Niemiec, sojuszników, którzy wraz z Francją byliby dostatecznie silni, aby trzymać Rzeszę w szachu[66]. Dowodził, że dla Francji jest to kwestia najwyższej wagi, skoro stary sojusz francusko -rosyjski mógł się okazać niemożliwy.