Sekretna wojna 2. Z dziejów kontrwywiadu II RP ebook

Szanowni Państwo!

Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego czuje się spadkobiercą tradycji kontrwywiadu II Rzeczpospolitej. Na pytanie, co łączy służby specjalne II RP i III RP, odpowiadamy: łączy nas praca na rzecz suwerennej i niepodległej Polski.

Gdy jesienią 2012 r. w Centralnym Ośrodku Szkolenia ABW w Emowie zorganizowaliśmy konferencję naukową poświęconą kontrwywiadowi II RP, nie spodziewaliśmy się tak szerokiego odzewu historyków z całego kraju. Inicjatywa ABW została wówczas wysoko oceniona zarówno pod względem merytorycznym, jak i organizacyjnym, a materiały z tej konferencji cieszyły się ogromnym powodzeniem wśród specjalistów i zwykłych miłośników historii Polski.

Temat nie został jednak wyczerpany. Choć w ostatnich latach ukazało się sporo wartościowych książek oraz artykułów poświęconych służbom II RP, to w ich historii jest jeszcze wiele białych plam. To zadecydowało o kontynuacji idei corocznych spotkań historyków w Emowie i publikacji wygłoszonych referatów w ramach kolejnego tomu serii „Biblioteka Przeglądu Bezpieczeństwa Wewnętrznego”.

Mam zaszczyt zaprosić Państwa do lektury drugiej już publikacji ABW poświęconej kontrwywiadowi II RP. Składają się na nią wystąpienia zarejestrowane w dniach 6–7 listopada 2013 r. w Emowie podczas konferencji „Kontrwywiad II RP w systemie bezpieczeństwa wewnętrznego państwa (1914) 1918–1939 (1948)”. Wśród prelegentów znaleźli się nie tylko wykładowcy z polskich ośrodków akademickich, lecz także znawcy tematyki ze Straży Granicznej, Instytutu Pamięci Narodowej, funkcjonariusze ABW oraz goście zagraniczni. Wszystkim serdecznie dziękuję za udział w tej konferencji.

Być może nie zawsze, a już na pewno nie dla wszystkich, historia jest nauczycielką życia, ale zgadzamy się z Cyceronem, że nie znać historii to być zawsze dzieckiem.

Zachęcam Państwa do lektury!

Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego

płk Dariusz Łuczak

Zgodnie z deklaracją oddajemy do rąk Czytelników drugi tom materiałów pokonferencyjnych na temat historii kontrwywiadu II RP. Materiały te zostały zaprezentowane podczas spotkania zorganizowanego przez Centralny Ośrodek Szkolenia Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, które odbyło się w dniach 6–7 listopada 2013 r. Publikacja zawiera teksty wystąpień ponad trzydziestu historyków reprezentujących różne środowiska badawcze. Zagranicznym gościem, który na wspomnianej konferencji wygłosił swój referat, był dr Karel Straka z Wojskowego Instytutu Historycznego w Pradze. W drugim tomie Kontrwywiadu II RP, podobnie jak w przypadku tomu pierwszego, znalazły się różnorodne materiały dotyczące zarówno spraw międzynarodowych, ogólnokrajowych, jak i lokalnych.

Artykuły zamieszczone w publikacji uzupełniają i poszerzają stan wiedzy na temat działalności polskich służb specjalnych II RP. Cenną syntezę odzwierciedlającą obecny stan badań prezentuje w pierwszym artykule prof. dr hab. Andrzej Misiuk. Wyniki własnych badań, oparte m.in. na czesko-słowackich archiwaliach, przedstawia wymieniony już dr Karel Straka. Tematykę zwalczania szpiegostwa jako jednego z najpoważniejszych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa poruszają: prof. dr hab. Jerzy Gaul, prof. dr hab. Piotr Kołakowski oraz dr hab. Bolesław Sprengel. Rozprawy poświęcone strukturom zarówno kontrwywiadu, jak i innych elementów systemu bezpieczeństwa państwa polskiego przedstawiają: prof. dr hab. Andrzej Pepłoński, dr hab. Tomasz Balbus, dr Andrzej Krzak, Ryszard Oleszkowicz, dr Beata Mącior-Majka oraz dr hab. Waldemar Handke. O tym samym zagadnieniu, lecz w okresie wojennym, pisze prof. dr hab. Michał Polak. Problematykę rozpoznania kontrwywiadowczego oraz stanu ochrony kontrwywiadowczej państwa w okresie międzywojennym prezentują: dr hab. Robert Majzner, dr Dariusz Gregorczyk oraz dr Artur Ochał, a po wybuchu wojny — prof. dr hab. Tadeusz Dubicki. Artykuły prof. dr. hab. Henryka Ćwięka i dr. Adama Nogaja zostały poświęcone działalności polskich służb specjalnych wobec wrogich działań III Rzeszy Niemieckiej. Z kolei dr Rafał Leśkiewicz odnosi się w swym referacie do kwestii represji władz komunistycznych wobec funkcjonariuszy i żołnierzy służb specjalnych II Rzeczpospolitej.

Nowością na zeszłorocznej konferencji w Emowie był specjalny panel poświęcony biografistyce znaczących postaci służb specjalnych II RP. Niniejszy tom zawiera zatem artykuły o Jerzym Niezbrzyckim (autorzy: prof. dr hab. Bogusław Polak, prof. dr hab. Grzegorz Mazur, Konrad Paduszek, Paweł Libera i Bartosz Nowożycki), Leonie Bortnowskim (dr hab. Aleksander Woźny), Marianie Swolkieniu (dr Elżbieta Orman), Józefie Kasprzaku (dr Jerzy Bednarek) oraz Jerzym Krzymowskim (Marcin Majewski). Do tej grupy należy też zaliczyć artykuł dr. Tomasza Sypniewskiego poświęcony biografiom oficerów i podoficerów „dwójki”.

Nowatorską tematykę w odniesieniu do badań nad dziejami kontrwywiadu prezentują w swych artykułach Marek Świerczek, który wygłosił referat dotyczący operacji „Trust”, oraz dr Anna Zasuń, omawiająca psychologiczne aspekty działalności służb specjalnych.

Publikację zamyka informacja Arkadiusza Iwaniucha na temat wystawy Służby specjalne II Rzeczypospolitej 1918–1939. Blaski i cienie, przygotowanej w COS ABW i poświęconej wybranym wydarzeniom z historii służb specjalnych.

Przekazując w ręce Czytelników niniejszy tom, wyrażamy nadzieję, że konferencje organizowane w Centralnym Ośrodku Szkolenia ABW oraz pokonferencyjne publikacje wpłyną zarówno na poszerzenie i wzbogacenie wiedzy na temat polskiego kontrwywiadu, jak i przyczynią się do dalszej integracji środowiska polskich historyków zajmujących się badaniami naukowymi poświęconymi polskim służbom specjalnym.

Dyrektor Centralnego Ośrodka Szkolenia ABW

im. gen. dyw. Stefana Roweckiego „GROTA”

ppłk dr Zbigniew Nawrocki

System służb specjalnych w II RP

Wywiad jest nieodłączną częścią polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa. Prowadzenie wywiadu (a mówiąc mniej elegancko — szpiegostwo) jest działalnością służebną wobec polityki zagranicznej, która zajmuje się realizacją interesów kraju poza jego granicami. Ale co nie mniej ważne — jest także działalnością wspomagającą politykę wewnętrzną, skupioną na przewidywaniu i usuwaniu zagrożeń wewnętrznych1.

Nowoczesny wywiad ukształtował się na przełomie XIX i XX w. Zmienił się wówczas zakres i charakter działań wywiadowczych. Rozpoznanie sięgnęło głęboko w sferę militarną, polityczną i gospodarczą przeciwnika. Ostatecznym celem każdego wywiadu stała się dokładana znajomość sytuacji panującej u wroga, dzięki czemu można było rozpoznać jego działania przed ich wykonaniem. Potrzebne dane zbierał i opracowywał szeroko rozbudowany aparat wywiadu korzystający z rozległej sieci konfidentów. Bezpowrotnie dobiegał czas agentów działających w pojedynkę, bez wsparcia logistycznego i operacyjnego centrali wywiadowczej. Praca wywiadowcza była oparta na żmudnym i drobiazgowym gromadzeniu wyrywkowych informacji, które po analizie układały się w logiczną całość. W tym celu niezbędna była rozbudowa lub tworzenie od podstaw centralnego ośrodka dyspozycji operacyjnej dla całej machiny wywiadu, który realizował zadania i zlecenia najwyższych ośrodków decyzyjnych w państwie. Na sukces wywiadowczy nakładały się działania wszystkich ogniw zdobywania, ewidencji i analizy danych. Działania tajnych służb stawały się coraz bardziej urozmaicone i skomplikowane. Starano się dezorganizować aktywność przeciwnika przez stosowanie ofensywnych działań kontrwywiadowczych. Coraz szerszy był też wachlarz metod i środków używanych w tym celu. Przygotowywano na dużą skalę akcje dywersyjne, sabotażowe, prowokacyjne oraz dezinformacyjne. Pojawił się także wywiad polityczny.

Zasadnicze znaczenie ma odpowiedź na pytanie: po co istnieje wywiad? Dlaczego większość państw bez względu na ustrój i stopień zdemokratyzowania struktur państwowych decyduje się na wydawanie niemałych sum pieniędzy na funkcjonowanie własnych organizacji wywiadowczych? Otóż służby wywiadowcze mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania państwa. Dzięki zdobytym przez nie informacjom rządzący mogą dowiedzieć się nie tylko, czy społeczeństwu, które ich wybrało, coś zagraża, ale też mogą dowiedzieć się, czy któreś z sąsiednich państw wynalazło nową, interesującą technologię bądź też, czy należy spodziewać się nowych barier celnych w kraju tradycyjnie importującym nasze wyroby itp. Produkt pracy służb wywiadowczych — informacja — jest jednym z najważniejszych warunków skutecznego rządzenia, gdyż czynnikom decyzyjnym daje świadomość możliwości podjęcia określonych działań w stosownej chwili2.

Aby informację wywiadowczą można było wykorzystać, musi ona być poddana analizie (tzw. obróbce). Najprostszą formą tego postępowania jest analiza mechaniczna, czyli uporządkowanie napływających informacji, oddzielenie wiadomości istotnych od bezwartościowych. Jedną z metod na tym etapie pracy analitycznej jest ocena źródła informacji. Do dziś aktualna pozostaje maksyma, że wartość informacji zależy od źródła ich pochodzenia. Jak mawiał John Labsdury dopóki nie znasz pochodzenia informacji, nie możesz ocenić raportu. Nie jesteśmy demokratyczni — zwykł mawiać — zamykamy drzwi na informacje, które nie mają dobrego pochodzenia3. Kolejnym etapem pracy jest analiza porównawcza posiadanych informacji, która pozwala ustrzec się przed działalnością dezinformacyjną ze strony przeciwnika.

Na przełomie XIX i XX w. w niektórych krajach Europy zaczęto tworzyć systemowe rozwiązania działania służb specjalnych. Okres ten należy uznać za początek działania służb specjalnych we współczesnym rozumieniu. Tworzenie tych instytucji i określenie ich charakteru było uwarunkowane celami i planami politycznymi i militarnymi w wymiarze wewnętrznym i międzynarodowym. Służby specjalne były powiązane przeważnie z instytucjami wojskowymi. Od 1909 r. datuje się historia współczesnego wywiadu brytyjskiego. W marcu tego roku doszło do spotkania komisji Ministerstwa Obrony Imperium, na którym omawiano metody zwalczania obcej, głównie niemieckiej, aktywności szpiegowskiej na Wyspach. To w tamtym okresie Brytyjczycy wypracowali specyficzne podejście do działalności służb specjalnych, które przetrwało z niewielkimi zmianami do dzisiaj. Szpiegostwo — w ich mniemaniu — było brudnym interesem, być może odpowiednim dla obcych, ale nie dla nas. Należało jednak coś zrobić z zalewającymi kraj niemieckimi szpiegami. Stworzono własną organizację szpiegowską, która jednak działała bez oficjalnej zgody. W ten sposób dzięki godnemu podziwu talentowi Brytyjczyków do wykorzystywania hipokryzji w interesie państwa powstały tajne służby.

Z kolei Niemcy (Prusy) były prekursorem służby wywiadu wojskowego w ramach Sztabu Generalnego Armii. Doradca kanclerza Bismarcka, komisarz policji Wilhelm Stieber na początku lat 80. XIX w. utworzył Oddział Wywiadowczy IIIb w ramach Sztabu Generalnego Cesarskiej Armii Niemieckiej. Francuzi zaś po klęsce w wojnie z Prusami w 1871 r. uświadomili sobie, że jej przyczyna tkwiła po części w braku rozpoznania sił wojskowych Prus, dlatego też utworzono Deuxième Bureau (pełna nazwa: Deuxième Bureau de l’État-major général, Drugie Biuro Sztabu Generalnego) — biuro francuskiego wywiadu wojskowego wchodzące w skład Sztabu Generalnego.

W działaniach służb specjalnych standardem stało się rozdzielenie organizacyjne spraw wywiadowczych i kontrwywiadowczych.

W 1918 r. Polska odzyskiwała niepodległość, nie mając jakichkolwiek doświadczeń państwowych w perspektywie prawie 80 lat (od czasów autonomii Królestwa Polskiego). Wśród istotnych uwarunkowań polityczno-ustrojowych, które miały wpływ na kształt tworzących się instrumentów państwowości, w tym służb specjalnych, należy przede wszystkim wymienić:

odrodzenie państwa polskiego po bardzo długim okresie pozbawienia narodu podstawowych atrybutów samodzielności i niezależności państwowej,

brak jakichkolwiek doświadczeń w obszarze działania służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa,

wpływ wojska na kształt i charakter instytucji publicznych w okresie kształtowania się państwowości,

udział w lokalnych i granicznych konfliktach zbrojnych w latach 1918– –1921,

stosunek stronnictw politycznych do służb specjalnych.

Okres II Rzeczpospolitej i działania służb specjalnych można podzielić na dwa etapy: pierwszy to lata 1918–1921, drugi zaś obejmuje lata 1921–1939.

W pierwszym okresie, mającym charakter przejściowy, kształtował się ustrój polityczno-prawny państwa oraz, w wyniku działań nie tylko dyplomatycznych, ustalano przebieg granic RP. Był to czas dominacji wojska w życiu publicznym, co miało wpływ na kształt rodzimych służb specjalnych. Jeszcze pod koniec października 1918 r. w ramach Sztabu Generalnego utworzono Wydział Informacyjny. W październiku 1919 r. w tymczasowych przepisach o prowadzeniu służby wywiadowczej WP określono zasadę, że całością spraw wywiadowczych kieruje Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (NDWP). Zadania kontrwywiadowcze (defensywne) zostały natomiast rozdzielone między NDWP (zadania na obszarze frontowym) oraz Ministerstwo Spraw Wojskowych — MSWojsk. (zadania na terenie kraju).

W tym samym czasie kształtowały się cywilne służby specjalne, które skupiały swoją aktywność na sprawach politycznych i społecznych, czyli prowadziły kontrwywiad polityczny. Sytuacja wewnętrzna na ziemiach polskich była bardzo skomplikowana. Spory polityczne, radykalizacja nastrojów społecznych, a przede wszystkim rewolucyjne zamachy stanu w Rosji, Niemczech czy na Węgrzech zrodziły potrzebę utworzenia cywilnych służb informacyjnych. Mankamentem tych służb, szczególnie w okresie walki o władzę w młodym państwie, było ich upolitycznienie.

Cywilne służby specjalne były tworzone równolegle do wojskowych formacji, a można przyjąć, że powstały nawet trochę wcześniej, bo już za czasów Rady Regencyjnej. Minister spraw wewnętrznych Jan Stecki rozpoczął formowanie policji politycznej — Biura Wywiadowczego MSW, kierowanego przez Mariana Skrudlika. W związku z tym, że niektórzy pracownicy byli zamieszani w różnego rodzaju afery polityczne i kryminalne, biuro zostało zlikwidowane w marcu 1919 r. W jego miejsce utworzono w MSW Wydział Informacyjny będący centralą służby informacyjnej na cały kraj. W przeciwieństwie do zlikwidowanego Biura Wywiadowczego Wydział Informacyjny reprezentował interesy polityczne obozu piłsudczykowskiego4. W wydziale zorganizowano wyspecjalizowane komórki, które zajmowały się prowadzeniem podsłuchu oraz niejawnym przeglądem prywatnej korespondencji. Ich pracą kierował Henryk Korab-Kucharski. Wydział Informacyjny MSW dzielił się na referaty, jeden z nich wyłącznie zwalczał tzw. organizacje skrajne, czyli komunistyczne. Oprócz MSW w okresie 1918–1919 akcjami defensywnymi zajmowały się także: Oddział Wywiadowczy Dowództwa Milicji Ludowej, Warszawskie Biuro Korespondencyjne zorganizowane przez Witolda Jodko-Narkiewicza, Mariana Swolkienia i  Włodzimierza Wiskowskiego oraz Inspektorat Defensywy Politycznej funkcjonujący w ramach Naczelnej Inspekcji Policji Komunalnej.

Korzystając z dorobku i doświadczenia tych służb, po utworzeniu Policji Państwowej (PP) w lipcu 1919 r. przystąpiono do organizowania wewnątrz PP policji politycznej. Jak już wspomniano, z różnych względów jej istnienie otaczano pełną tajemnicą, dlatego niezmiernie trudno określić czas i sposób powołania tego pionu policji. Jedyną informacją jest okólnik KG PP z 16 października 1919 r., w którym stwierdzono, że sprawy natury politycznej należeć będą do kompetencji Inspektoratu Defensywy Politycznej. Wszystkie sprawy kierowane do Wydziału V i IC należy kierować do KG PP do inspektoratu DP5. Z tej lakonicznej wzmianki wynika, że już wcześniej, przed 16 października, zagadnienia polityczne mieściły się w zakresie kompetencji pewnych organów PP. Prawdopodobnie zajmowały się nimi wydziały V i Ic, lecz brakuje bliższych danych dotyczących zakresu działania i struktury tych komórek policyjnych. Dlatego nie można się zgodzić ze stwierdzeniem, że powołanie Inspektoratu Defensywy Politycznej było początkiem funkcjonowania policji politycznej w ramach PP. Trudno jest także ustalić, czy wydziały V i Ic działały kolejno po sobie, czy równocześnie. Potwierdzeniem tych sugestii kilka lat po tych wydarzeniach była wypowiedź szefa defensywy politycznej Mariana Swolkienia, który stwierdził m.in.: gdyby policja polityczna w momencie jej tworzenia, tj. w roku l919 w miesiącu sierpniu nie spotkała się z negacją, to udałoby się stworzyć aparat na najwyższym poziomie etycznym i fachowym6.

Tak więc już od początku istnienia defensywy towarzyszyły jej trudności i kontrowersje. Prawdopodobnie wykorzystano kadry Wydziału Informacyjnego MSW do sformowania stanu etatowego defensywy policyjnej. Inspektorat DP (defensywy policyjnej) stanowił autonomiczną jednostkę KG PP podlegającą służbowo komendantowi głównemu, a w sprawach fachowych — szefowi Sekcji Bezpieczeństwa Publicznego i Prasy MSW. Głównym zadaniem Inspektoratu DP było prowadzenie skutecznej walki ze szpiegostwem i komunizmem.

W tym okresie zrodził się pomysł stworzenia trzech centrali kontrwywiadowczych wynikający ze specyfiki sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej państwa:

pierwszej, przy Naczelnym Dowództwie WP, zajmującej się zwalczaniem szpiegostwa i dywersji na terenie frontu i na jego zapleczu (funkcję wykonawczą, tj. dochodzeniowo-śledczą, spełniała żandarmeria polowa),

drugiej, przy MSWoj., działającej na terenie całego kraju w sprawach związanych z obronnością kraju (zadania te wykonywała żandarmeria krajowa),

trzeciej, policyjnej, zajmującej się walką z działalnością wywrotową politycznie, np. z ruchem komunistycznym.

Duże wątpliwości wzbudzał rozdział czynności operacyjnych i represyjnych w działaniach wojskowej służby kontrwywiadowczej oraz ułożenie wzajemnych stosunków z cywilnymi organami bezpieczeństwa.

Szef Oddziału II NDWP mjr Karol Bołdeskuł opowiedział się przeciwko temu projektowi, uważając, że jedna wspólna centrala inwigilacyjna dla całego państwa jest właściwszym rozwiązaniem.

Po zakończeniu działań wojennych i ustabilizowaniu się sytuacji politycznej w kraju sprawą wymagającą szybkiego rozstrzygnięcia stawało się określenie zasad współdziałania między cywilnymi i wojskowymi służbami kontrwywiadowczymi, tym bardziej że powoli zaczęły wygasać wszelkie konflikty zbrojne prowadzone przez państwo polskie. Na przełomie lat 1920 i 1921 zorganizowano cykl międzyresortowych narad. Dotychczas duża część zadań z zakresu kontrwywiadu politycznego pozostawała w gestii organów wojskowych sekcji defensywy Oddziału II Sztabu MSWojsk. Funkcje represyjno-wykonawcze także znajdowały się w dyspozycji instytucji wojskowej — żandarmerii. Na naradzie, która odbyła się 10 grudnia 1920 r., zaproponowano stopniowe przejmowanie kompetencji defensywnych przez Policję Państwową. Major M. Greger z Oddziału VI Sztabu MSWoj. zwrócił uwagę, że cywilni obywatele muszą być bronieni przed ingerencją władz wojskowych wskazując, że: oficerowie, nie mając wyrobionego poczucia prawnego, mogą pokrzywdzić obywateli przez aresztowania bez uprzedniego zebrania wystarczającego materiału dowodowego. Na kolejnej naradzie 8 stycznia 1921 r. doszło do bezpośredniego konfliktu z przedstawicielami defensywy wojskowej, którzy zażądali pozostawienia wojsku całkowitego kierownictwa w sprawach natury politycznej, dotyczących nawet osób cywilnych.

Ostatecznie w marcu 1921 r. zadania z zakresu „defensywy politycznej” znalazły się w kompetencji organów Policji Państwowej, kontrwywiad wojskowy natomiast wraz z oddziałami żandarmerii (organ wykonawczy) zajął się zabezpieczeniem interesów siły zbrojnej Państwa przed wywiadem państw obcych i przed propagandą wywrotową7.

Ostatecznie, 23 marca 1921 r., minister spraw wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski określił zakres działania organów kontrwywiadu i wywiadu wojskowego w czasie pokoju, co oznaczało przekazanie kompetencji dotyczących służby informacyjno-defensywnej instytucjom cywilnym (policji i administracji politycznej). Rok później wydano ściśle tajny okólnik MSW nr 12 ustalający zasady współpracy Oddziału II Sztabu Generalnego WP z Policją Państwową8. Oddział II SG i jego ekspozytury terenowe ograniczyły swoje zainteresowania do spraw ściśle związanych z wojskowością i obronnością państwa9. Defensywa policyjna stawała się głównym i podstawowym podmiotem w walce z działalnością antypaństwową na terenie całego kraju, co wymagało zwiększenia stanu kadrowego oraz operacyjnego funduszu dyspozycyjnego tego pionu policji.

Dekretem z 7 stycznia 1921 r. Naczelny Wódz Józef Piłsudski wprowadził nową organizację najwyższych władz wojskowych na stopie pokojowej. Ponownie ustanowił organizację MSWojsk. oraz dwustopniową Radę Wojenną — pełną i ścisłą. Dekret nakazywał utworzenie Sztabu Generalnego WP wchodzącego w skład MSWojsk. Organizacja Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej miała być oparta na pracy pięciu oddziałów utworzonych zamiast zlikwidowanego NDWP i Sztabu MSWojsk. Oddział II NDWP miał początkowo przejść do Oddziału IIa Biura Ścisłej Rady Wojennej, lecz w wyniku ostatecznej reorganizacji w maju 1921 r. wraz z Oddziałem II Sztabu MSWojsk. został przekształcony w Oddział II Sztabu Generalnego WP. W myśl dekretu Naczelnego Wodza Oddział II SG miał zajmować się sprawami dotyczącymi informacji defensywnej oraz — zgodnie z potrzebami i wytycznymi Ścisłej Rady Wojennej — informacji ofensywnej, a także sprawami organizacji i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych i armii obcych.

W dniu 22 czerwca 1921 r. minister spraw wojskowych gen. Sosnkowski wydał rozkaz regulujący organizację wojskowych służb informacyjnych na czas pokoju. Cała służba informacyjno-wywiadowcza (ofensywna i defensywna) została scentralizowana w Oddziale II SG WP. Tylko część zadań dotyczących kontrwywiadu politycznego przekazano Samodzielnym Referatom Informacyjnym (SRI) Dowództw Okręgów Korpusów (DOK) I–X i Policji Państwowej. Służby zajmujące się ochroną granic, tj. utworzony w 1924 r. dla ochrony granicy wschodniej Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) i powołana w 1928 r. Straż Graniczna posiadały własne służby informacyjne, ale odgrywały one wobec Oddziału II Sztabu Generalnego WP rolę pomocniczo-uzupełniającą.

Nieustabilizowana sytuacja na granicach państwowych II RP utrudniała proces tworzenia profesjonalnych służb ochrony granic. Dopiero w latach 1924–1928 stworzono system ochrony granicy państwowej, którego podstawą był dualizm:

granicę zachodnią, południową i północną zabezpieczała Straż Graniczna — formacja o charakterze policyjnym,

granice wschodnią zabezpieczał Korpus Ochrony Pogranicza — formacja wojskowa.

Straż Graniczna prowadziła działania informacyjno-wywiadowcze o charakterze powszechnym. To sformułowanie budziło od początku wątpliwości, gdyż podważało zasadę działania służb specjalnych — elitarność. W każdej jednostce organizacyjnej Straży był usytuowany oficer wywiadowczy, który prowadził dwie formy pracy operacyjnej: wywiad płytki i wewnętrzny. Jeden z pracowników Oddziału II w następujący sposób ocenił pracę wywiadowczą Straży Granicznej: Wiadomości z tego źródła, mimo że powierzchowne, były jednak dość obfite i miały dla rozpoznania przedpola dużą wartość, zwłaszcza przy porównaniu i sprawdzaniu wiadomości z innych źródeł10.

W przypadku Korpusu Ochrony Pogranicza pion wywiadowczy miał prowadzić na Wschodzie wywiad płytki o charakterze przeciwdywersyjnym (który dotychczas ze zmiennym powodzeniem prowadziły służby wojskowe — SRI DOK i ekspozytury Oddziału II) oraz jednostki policji politycznej. Początkowo wyniki tej zmiany były mizerne. W jednym z pism szef Oddziału II określił rezultaty działań wywiadowczych KOP równe zeru, i nieprzydatne dla jednostek terenowych Oddziału II11. Z biegiem czasu placówki wywiadowcze KOP okrzepły, a ich pracownicy zdobyli odpowiednie doświadczenie.

W latach 1931–1933, wykorzystując potencjał wywiadowczy KOP, zdecydowano się stworzyć centralę wywiadu płytkiego na granicy wschodniej (Szefostwo Wywiadu KOP), której integralnym elementem stały się ekspozytury wschodnie Oddziału II (nr 1 w Wilnie i nr 5 we Lwowie). Korpus Ochrony Pogranicza stał się wiodącym ośrodkiem służby wywiadowczej na granicy z Rosją, Litwą i Łotwą. Potwierdzeniem rosnącej pozycji KOP w sprawach wywiadu było powierzenie w drugiej połowie lat 30. XX w. wielu ważnych stanowisk w organach wojskowych służb specjalnych oficerom wywodzącym się z KOP, np. ppłk Tadeusz Skinder objął stanowisko szefa Wydziału Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Głównego.

Organizacja i zadania kontrwywiadu wojskowego centralnego i terenowego szczebla ze szczególnym uwzględnieniem Samodzielnych Referatów Informacyjnych w latach 1918–1939

Psychologia zdrady jest znacznie mniej skomplikowana, aniżeli to się wydaje na pozór. Namiętności osobiste, zawiedzione ambicje i nienawiść — występują z taką siłą, że przesłaniają cały świat i hamują całkowicie zdolność logicznego rozumowania i przewidywania (…)1.

Dwójka to pierwsza linia (…), oczy, tarcza i miecz Rzeczpospolitej(…). Nie ma zwycięstwa bez bitwy, zaś poznanie nieprzyjaciela jest pierwszym krokiem do pokonania go (…)2.

Bezpieczeństwo państwa to stan obejmujący wiele rozwiązań prawnych i organizacyjnych, mających zapewnić bezkonfliktowy rozwój społeczeństwa sensu largo. Aby ten cel osiągnąć, niezbędne jest, aby wszystkie organy tworzące systemy chroniące kraj działały efektywnie. Państwo musi więc dysponować dobrze przygotowanymi służbami, które będą mogły reagować na wszelkie zagrożenia mogące mieć negatywny wpływ na stabilny rozwój kraju. W 1918 r., kiedy rozpadł się świat powiedeński, na ziemiach polskich rozpoczęto skomplikowany proces odbudowy państwowości. Nowe państwo polskie, II Rzeczpospolita, od początku swego istnienia zmagało się z licznymi problemami natury zewnętrznej i wewnętrznej. Wraz z tworzeniem systemu administracyjnego kształtowały się siły zbrojne, policja i wyspecjalizowane organizacje, które miały zajmować się zwalczaniem szpiegostwa oraz innej działalności godzącej w konstytucyjny porządek państwa polskiego i jego rację stanu. Tymi specjalistycznymi organami były służby specjalne: wywiad i kontrwywiad. Podobnie, jak w wielu innych krajach ówczesnej Europy, tak i w Polsce wywiad i kontrwywiad (defensywa) stały się domeną sił zbrojnych3. W początkowej fazie prac nad strukturami organizacyjnymi wzorem były rozwiązania przyjęte z Francji, jednak wkrótce okazało się, że nie można ich przenieść do polskiej rzeczywistości, zaczęto więc szukać własnego modus operandi. Pomocne przy realizacji tego zadania okazało się doświadczenie wyniesione z pracy konspiracyjnej, poparte praktyką pierwszych miesięcy walk na „cichym froncie”. Budowa struktur wywiadu i kontrwywiadu trwała nieprzerwanie przez pierwsze trzy lata istnienia państwa polskiego. Organizacja służb informacyjnych ulegała częstym zmianom, szukano bowiem takich rozwiązań, które byłyby najbardziej efektywne w związku z zadaniami stawianymi służbom przez władze centralne. Wraz z pracami nad strukturami organizacyjnymi zdobywano doświadczenie w pracy operacyjnej. Pozwoliło to po zakończeniu walk o granice państwa stworzyć w miarę stabilną organizację i wypracować własny model metod i form działalności operacyjnej.

W początkowym okresie tworzenia podstaw służb specjalnych — w październiku i listopadzie 1918 r. — oprócz struktur funkcjonujących w ramach Oddziału II Sztabu Generalnego4 (dalej: Oddział II SG WP) oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych (dalej: MSWojsk.) próbowano stworzyć komórki kontrwywiadu cywilnego. Pierwszą tego typu komórką był Referat Informacyjno-Polityczny, który w październiku 1918 r. został przekształcony w Biuro Wywiadowcze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (dalej: BW MSW)5. Pomimo utworzenia jeszcze kilku innych jednostek, które prowadziły działalność defensywną, ostatecznie postanowiono pozostawić w rękach wojskowych całość spraw związanych z kontrwywiadem. Jednym z głównych powodów podjęcia takiej decyzji była kompromitująca działalność funkcjonariuszy Biura Wywiadowczego i innych komórek cywilnych zajmujących się działaniami defensywnymi. Zarzucano im upolitycznienie, naruszanie procedur, korupcję oraz wyolbrzymianie zagrożeń, zwłaszcza ze strony ugrupowań lewicowych.

Literatura przedmiotu opisująca problematykę dziejów polskiego kontrwywiadu wojskowego w odniesieniu do lat 1918–1939, pomimo pojawiających się licznych opracowań, nie jest kompletna. Monografii traktujących o organizacji i działalności Wydziału IIb (wcześniej sekcji defensywy, Wydziału V, Referatu „C”) praktycznie nie ma6. Sytuacja przedstawia się lepiej, jeśli chodzi o liczne artykuły, jakie powstały i zostały opublikowane w pracach zbiorowych i fachowych periodykach7.

Istotnymi i niezwykle ciekawymi — a powstałymi w latach 1918–1939 — są opracowania K. Chodkiewicza, W. Stępka, Służba wywiadowcza i ochrona przeciwszpiegowska, oraz A.T. Englerta Geneza i zarys dziejów wojskowej służby bezpieczeństwa w Polsce, które prezentują różne aspekty działalności defensywnej.

Najważniejsze jednak źródła do badań i poznawania dziejów kontrwywiadu wojskowego II RP znajdują się w zasobach zgromadzonych w Centralnym Archiwum Wojskowym (dalej: CAW), Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (dalej: IPMS), Instytucie im. Józefa Piłsudskiego w Londynie (dalej: IJP), a także w archiwach rosyjskich.

Warto wspomnieć także o nieopublikowanych materiałach znajdujących się jeszcze do niedawna w Zespole Specjalnym nieistniejącego już Wojskowego Biura Badań Historycznych, a mianowicie opracowaniach: płk L. Sadowskiego, Oddział II Sztabu Głównego (Rezultaty pracy pokojowej i udział w przygotowaniu wojny) oraz Z. Witrowego, Elaborat o działalności Oddziału II w okresie międzywojennym.

Niniejszy artykuł został poświęcony organizacji i przemianom strukturalnym organów kontrwywiadu wojskowych II Rzeczpospolitej, a także zadaniom z zakresu ochrony kontrwywiadowczej realizowanym przez centralne i terenowe jednostki kontrwywiadu Oddziału II SG WP.

Początki powstania służby kontrwywiadu wojskowego 1918–1921

Korzeni defensywy należy szukać w powstających w październiku 1918 r. centralnych organach administracji i dowodzenia Wojska Polskiego. Okres kształtowania się struktur defensywnych w latach 1918–1921 charakteryzował się licznymi zmianami strukturalnymi. Wiele z tych rozwiązań nigdy nie weszło w życie. Możemy zatem stwierdzić, że budowa służby kontrwywiadu w omawianym okresie nie miała cech stałych. Prace zmierzające do stworzenia trwałej struktury organizacyjnej defensywy wojskowej trwały praktycznie do końca 1921 r.

Braki w materiale archiwalnym nie pozwalają nam na odtworzenie w ujęciu całościowym procesu tworzenia się struktur kontrwywiadu wojskowego w latach 1918–1939. Możemy natomiast w przybliżeniu określić np.: jak kształtowały się zmiany organizacyjne centrali defensywy i jej jednostek terenowych. Aby zaprezentować kolejne cykle rozwoju organizacyjnego kontrwywiadu wojskowego w latach 1918–1939, autor zaproponował następujący podział:

okres 1918–1921 — tworzenie struktur organizacyjnych KW w trakcie kształtowania się państwowości,

okres 1921–1928 — stabilizacja struktur organizacyjnych — rozbudowa personalna Referatu „C” (zabezpieczenia tajemnicy),

okres 1929–1930 — reorganizacja centrali i jednostek terenowych KW — powstanie Wydziału IIb;

okres 1931–1939 — rozwój personalny i organizacyjny — rozbudowa jednostek terenowych kontrwywiadu wojskowego.

Należy zauważyć, że kontrwywiad wojskowy miał od 1921 r. dość stabilną strukturę organizacyjną. Zmiany, jakie zachodziły zwłaszcza w centrali służby defensywnej, należy uznać za czysto „kosmetyczne”. Dynamiczny rozwój postępował natomiast w obszarze personalnym, chociaż jego skala i tak była niewystarczająca, biorąc pod uwagę jakość zagrożeń wywiadowczych, zwłaszcza płynących z kierunków zachodniego i wschodniego.

Pierwszą komórką, która miała zajmować się działaniami defensywnymi, był Wydział II8 nowo utworzonego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego9, którym kierował mjr Mieczysław Mackiewicz. Do zadań tej komórki należała „służba wywiadowcza ofensywna i defensywna” w szerokim, lecz nie do końca jednak sprecyzowanym zakresie10. Pierwsza komórka wywiadowczo-informacyjna na szczeblu centralnym funkcjonowała już w strukturach Komisji Wojskowej Departamentu Wojny Tymczasowej Rady Regencyjnej. Niestety, z powodu braku źródeł nie wiadomo, czy przed październikiem 1918 r. istniały w ramach struktur informacyjno-wywiadowczych komórki lub organy zajmujące się działaniami defensywnymi.

W dwóch kolejnych zestawieniach organizacyjnych Sztabu Generalnego komórka kontrwywiadu była oznaczona najpierw jako Sekcja IId, a następnie IIc. Pierwszym kierownikiem sekcji defensywnej na szczeblu centralnym został por. Bronisław Witecki11.

W ciągu kilku kolejnych miesięcy jeszcze kilkanaście razy przeprowadzano reorganizację struktur kontrwywiadu. Po zatwierdzeniu organizacji Sztabu Generalnego WP 21 listopada 1918 r. jednocześnie zatwierdzono funkcjonowanie Oddziału VI Informacyjnego12, którego szefem został ppłk Szt. Gen. Józef Rybak. Struktura Sztabu Generalnego, a wraz z nim i Oddziału Informacyjnego, w ciągu kolejnych miesięcy ulegała zmianom. Już po objęciu szefostwa przez ppłk. Rybaka doszło do zmian w organizacji Oddziału13. Zamiast sekcji IIc powstała Sekcja Wojskowo-Policyjna (kontrwywiad) kierowana przez mjr Karola Bołdeskuła, por. Witecki natomiast został mianowany oficerem łącznikowym z Żandarmerią WP14.

Do kolejnej reorganizacji doszło już w kwietniu 1919 r. W tym czasie włączono do sekcji policyjno-wojskowej cenzurę depesz. Sekcja ta składała się z dwóch działów: cenzury depesz oraz cenzury listów. Jednocześnie stanowisko szefa Oddziału objął mjr K. Bołdeskuł. Miesiąc później wraz z reorganizacją Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z 11 maja 1919 r. zmieniono numer Oddziału Informacyjnego VI na II. W czerwcu 1919 r. podporządkowano Ministerstwu Spraw Wojskowych dwie sekcje — polityczną i policyjno-wojskową15, które przeniesiono do Departamentu II MSWojsk16. Tym samym Biuro Wywiadowcze Oddziału przejęło zadania o charakterze kontrwywiadowczym. W dniu 22 października 1920 r. w Oddziale II17 SG na podstawie już istniejącego Wydziału V (Biura Wywiadowczego) utworzono organ defensywy, kierowany przez por. Edwarda Bratkowskiego. Organizacyjnie Wydział V składał się z trzech referatów: Referatu I — defensywy (kontrwywiadowczego), Referatu II — inwigilacyjnego, który nadzorował inwigilowanie osób podejrzanych o szpiegostwo, oraz Referatu III — śledczego18 (rys. 1). Od listopada 1919 r. Wydziałem kierował ppor. E. Bratkowski, któremu podlegało trzech oficerów.

Nie był to jednak koniec zmian, 20 czerwca 1920 r. bowiem Wydział V został wydzielony ze struktur Biura Wywiadowczego i przekształcony w Sekcję VII Defensywy19, którym kierował (od 1 lutego 1920 r.) kpt. Michał Terlecki. Sekcja została wzmocniona personalnie i liczyła sześciu oficerów20. Składała się z trzech wydziałów: organizacyjnego, śledczo-inwigilacyjnego oraz zarządzeń kontrolnych, a także kancelarii (rys. 2). Zajmowały się one opracowywaniem instrukcji i rozkazów, nadzorem nad pracą agentury oraz cenzurą korespondencji: pocztowej, telegraficznej i telefonicznej. Zasadnicze zadania kontrwywiadowcze wykonywał Wydział II Śledczo-Inwigilacyjny, kierowany przez por. Czesława Szymkiewicza21.

Organizacja Sekcji VII uległa zmianie w lutym 1921 r. Zlikwidowano stanowisko inspektora objazdowego oraz rozwiązano Wydział Zarządzeń Kontrolnych, Wydział Śledczo-Inwigilacyjny został natomiast podzielony na dwa wydziały. Organizacja Sekcji VII przedstawiała się więc następująco: Szef sekcji (którym pozostał kpt. Terlecki), Wydział I Organizacyjny, którego szefem był kpt. Tadeusz Dębnicki, Wydział II Śledczy, na czele z ppor. Edwardem Rybickim, Wydział III Inwigilacyjny, kierowany przez ppor. Tadeusza Mroczkowskiego, oraz Wydział IV Kancelaria, którego szefem był kpt. Bolesław Cenzartowicz22.

Ponadto służba defensywy posiadała również jednostki terenowe, które stanowiły Wydziały II Dowództw Okręgów Generalnych (dalej: DOGen.). Wydział II DOGen. początkowo składał się z: kierownika, Referatu Informacyjnego, Referatu Propagandy, Referatu Defensywy, Referatu Dozoru Korespondencji, Referatu ds. Jeńców oraz Kancelarii. Jego jednostkami terenowymi były ekspozytury. Po reorganizacji w 1920 r. Wydziały II posiadały w swej strukturze trzy sekcje: I Ogólno-Organizacyjną, II Defensywy, III Informacyjną23. Głównym zadaniem jednostek terenowych kontrwywiadu była ochrona: tajemnicy wojskowej, wojska przed akcjami wywrotowymi oraz obiektów wojskowych przed aktami sabotażu24. Zadania związane ze zwalczaniem działań wywiadowczych i agitacji komunistycznej w rejonie frontów przypadły organom kontrwywiadu podległym Oddziałowi II Informacyjnemu25 Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa WP26, któremu z kolei były podporządkowane Oddziały II związków taktycznych i operacyjnych Wojska Polskiego. W ich skład wchodziły sekcje ofensywy i defensywy. Pierwsze — organizowały wywiad, ujawniając jego zamierzenia, dyslokację, liczebność i uzbrojenie wojsk, a także w pewnym zakresie elementy organizacyjne służb wywiadowczych. Organy defensywy, podległe im ekspozytury, posterunki oraz stacje kontrolne zajmowały się natomiast zwalczaniem działań szpiegowskich oraz agitacyjnych27.

Liczebność i rozmieszczenie poszczególnych elementów terenowych były zróżnicowane i ulegały zmianom w zależności od potrzeb i rozwoju sytuacji na froncie, np. w sierpniu 1920 r. Sekcja Defensywy Oddziału II Dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego dysponowała ekspozyturami w: Lublinie, Włodawie, Chełmie, Zamościu, Lubartowie, Bełżcu, Hrubieszowie, a Ekspozytura Defensywna nr 3 w Chełmie posiadała dwa posterunki: w Dorohusku i Rejowcu. Z kolei Ekspozytura Defensywna nr 1 w Lublinie nadzorowała pracę ośmiu stacji kontrolnych28. W skład komórki defensywy na szczeblu armii wchodziło zazwyczaj kilku kadrowych pracowników (oficerów i podoficerów), z reguły był to dowódca i zastępca, dwóch podoficerów oraz kilkunastu wywiadowców i agentów (którzy stanowili aparat informacyjny, agenturalny)29.

Struktury kontrwywiadowcze powstawały również w Ministerstwie Spraw Wojskowych, gdzie funkcjonował najpierw Departament II, a następnie Oddział II MSWojsk. W jego skład weszły m.in.: sekcja polityczna (wydziały: informacyjny, defensywy oraz dozoru korespondencji), sekcja polityczno-wojskowa oraz cenzura depesz. Zostały one przeniesione w wyniku reorganizacji Oddziału II Informacyjnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, który zajmował się prowadzeniem działań wywiadowczych i kontrwywiadowczych w pasie działań militarnych. W 1921 r. dokonano kolejnej zmiany w strukturze organizacyjnej MSWojsk. W Oddziale II Informacyjnym utworzono trzy sekcje: I Ogólno-Organizacyjną, II Defensywy (Wydział: I Śledczy, II Przepust.-Paszportowy, III Dozoru Korespondencji, Telegrafów i Telefonów) i III Informacyjną30. Ponadto w skład Oddziału II Szt. MSWojsk. wchodziła Kancelaria31. Do zadań Sekcji II Defensywy należało: zwalczanie szpiegostwa i działalności wywrotowej, sabotażowo-dywersyjnej skierowanej przeciwko siłom zbrojnym i państwu, korupcji w wojsku, kontrola ruchu wewnętrznego i granicznego, prowadzenie obserwacji, perlustracji korespondencji i dozoru telegraficznego oraz telefonicznego (podsłuch)32.

Prawdopodobnie na początku lutego 1921 r. w ramach Sekcji Defensywy Oddziału II SG został utworzony Wydział III33, który funkcjonował również pod nazwą „Tajna agentura wywiadowczo-defensywna”. Jego szefem był ppor. Trojanowski. Wydział ten miał za zadanie obserwację osób podejrzanych o szpiegostwo, które brały udział w najpoważniejszych sprawach prowadzonych przez Sekcję Defensywy Oddziału II. Nie odnaleziono jednak dokumentów związanych z jego działalnością, co oczywiście nie pozwala na właściwą ocenę skuteczności tej komórki34.

Rozwój organizacyjny organów kontrwywiadu wojskowego w latach 1921–1939

Zakończenie działań na froncie wschodnim, a następnie podpisanie pokoju ryskiego z Rosją sowiecką rozpoczęły proces normalizacji życia wewnętrznego państwa. Wojsko Polskie zainicjowało reorganizację swoich struktur, aby przejść na tzw. stopę pokojową. Służby specjalne także rozpoczęły dostosowanie swych struktur organizacyjnych do działalności pokojowej. Prace reorganizacyjne organów kontrwywiadu wkroczyły w decydującą fazę na początku maja 1921 r. Pierwsze posunięcie polegało na połączeniu Sekcji Defensywy Oddziału II SG WP i Sekcji Defensywy Oddziału Sztabu MSWojsk., które następnie rozwiązano.

Zmiany dotyczyły także organów terenowych kontrwywiadu funkcjonujących w rejonie frontu. Zlikwidowano sekcję defensywy 2. Armii, kierowaną przez por. Stefana Mayera35, powołując na to miejsce Referat Kontrwywiadowczy, który jednocześnie pozostawał integralną częścią Oddziału II36. Tym samym jednostki terenowe DOGen. przeszły restrukturyzację, przyjmując nowy kształt organizacyjny, ostatecznie zatwierdzony w listopadzie 1921 r. W ich miejsce powstały Oddziały II składające się pierwotnie z dwóch referatów: kontrwywiadowczego i narodowościowego, oraz pionu administracyjnego. Ponadto posiadały one nieetatowe placówki informacyjne jako komórki terenowe37, a wraz z przejściem struktur Sił Zbrojnych na stopę pokojową stały się organami informacyjnymi nowo powstałych Dowództw Okręgów Korpusów.

W lutym 1921 r. rozpoczął się kilkunastomiesięczny proces reorganizacji struktur Oddziału II Informacyjnego (w tym i defensywy)38. Wówczas w ramach przechodzenia Sił Zbrojnych z etatu wojennego na pokojowy rozpoczęto przebudowę wojskowych instytucji administracji centralnej i terenowej. W ramach Oddziału II Naczelnego Dowództwa i Sztabu MSWojsk. powołano Komisję Likwidacyjną, która do 26 października 1921 r. rozwiązała sekcje defensywy przy MSWojsk. i Biurze Wywiadowczym Oddziału Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego.

Według dyrektywy Naczelnego Wodza 6922/II z 3 kwietnia 1921 r. po scaleniu jednostek i organów wywiadowczych i kontrwywiadowczych struktura organizacyjna Oddziału II przedstawiała się następująco:

Szef Oddziału,

Zastępca szefa Oddziału,

Wydział I Organizacyjno-Informacyjny,

Wydział II Informacyjno-Ewidencyjny,

Wydział III Wywiadowczy,

Wydział IV Wewnętrzny,

Wydział V Szyfrów,

Adiutantura39.

Jednak już w maju powstała kolejna propozycja odnosząca się do struktur organizacyjnych „dwójki”. Przedstawiono ją w piśmie Oddziału I Sekcji Organizacyjnej MSWojsk. z 5 kwietnia 1921 r.40. Według niej zamiast Oddziałów II Naczelnego Dowództwa (Sekcji I Organizacyjnej, II Wywiadowczej, Defensywy, Szyfrowej) i Ministerstwa Spraw Wojskowych (składających się z: Sekcji I Organizacyjnej, II Defensywy, III Informacyjnej, Biura Plebiscytowego i Prasowego) miał powstać jeden oddział podległy organizacyjnie Szefowi Sztabu Generalnego41. Z dotychczas 225 etatów oficerskich miało pozostać tylko 9042. W miejsce wyżej wymienionych organów kontrwywiadu powstała centralna komórka defensywy usytuowana w Wydziale Wywiadowczym Oddziału II43.

Zadania nowo powstających służb defensywy wojskowej regulowała Instrukcja Oddziału II z 23 marca 1921 r. określająca całokształt zagadnień organizacyjnych służby kontrwywiadowczej, która sprecyzowała nowe cele, zadania oraz zakres działania służby informacyjno-defensywnej44.

Ostateczny kształt Oddziału II oraz centrali kontrwywiadu wojskowego przyniósł Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych Oddział I Szt. Gen. Licz. 4900/Org. z 10 sierpnia 1921 r. Oprócz nowej struktury na mocy rozkazu został wyznaczony także nowy szef Oddziału II, którym został płk Ignacy Matuszewski. Jednocześnie wydano polecenie przeniesienia oddziału do Pałacu Saskiego, likwidowane komórki defensywne miały się natomiast przenieść do siedziby centrali kontrwywiadu przy ul. Brackiej 18.

W dniu 21 czerwca 1921 r. został zatwierdzony nowy etat Oddziału II SG WP na podstawie dokumentu: Pokojowa Organizacja Ministerstwa Spraw Wojskowych z 16 czerwca 1921 r. oraz uszczegółowiony Rozkazem Ministra Spraw Wojskowych Oddział I Szt. Gen. L: 4900/Org. z 10 sierpnia 1921 r. 45, w którego wyniku powstał Wydział Wywiadowczy46, złożony z czterech referatów:

Referatu „A” — technika wywiadu,

Referatu „B” — centralna agentura47 (problematyka opracowywania agentów, ich szkolenia, pracy, kontroli i ewidencji),

Referatu „C” — kontrwywiad,

Referatu „D” — szyfry, radiowywiad oraz zabezpieczenie techniczne48.

Referat „C” miał zajmować się osłoną kontrwywiadowczą sił zbrojnych, zwalczaniem obcych służb specjalnych, zabezpieczeniem i ochroną tajemnicy wojskowej, analizą sytuacji narodowościowej w wojsku, zwalczaniem dywersji i propagandy mogącej naruszyć podstawy ładu konstytucyjnego państwa49. Składał się z trzech referatów:

kontrwywiadowczego50,

narodowościowego,

ochrony (zajmującego się zabezpieczeniem tajemnicy wojskowej)51.

W referacie służbę pełniło trzech oficerów. Kierownikiem Referatu „C” został mjr Julian Grudziński. Oprócz niego w Referacie pracowali: kpt. Aleksander Kobyliński i ppor. Tadeusz Mroczkowski.

Wraz ze zmianami w Ministerstwie Spraw Wojskowych w 1923 r. doszło do korekty struktur organizacyjnych Oddziału II w zakresie personalnym i podziału referatów. Zgodnie z Rozkazem Szefa Szt. Gen. L. 13340/Org. z 12 października 1923 r. Oddział II. SG. dzielił się na trzy wydziały:

Wydział I Ogólno-Organizacyjny,

Wydział II Ewidencyjny,

Wydział III Wywiadowczy.

W skład tego ostatniego wchodził Referat Zabezpieczenia Wojsk52/Referat „C” (Defensywy), do którego zadań należało:

w zakresie ochrony kontrwywiadowczej — studiowanie metod i ewidencjonowanie szpiegostwa, zwalczanie i inspirowanie wywiadu obcego. A ponadto opracowywanie wniosków i zarządzeń zabezpieczających tajemnicę wojskową oraz utrzymywanie kontaktu z ministrem spraw wewnętrznych w sprawach dotyczących ochrony sił zbrojnych wojska przed obcymi służbami specjalnymi, przygotowywanie i przedstawianie ekspertyz w sprawach szpiegowskich,

w zakresie problematyki narodowościowej — studiowanie stosunków narodowościowych wewnątrz sił zbrojnych. Zwalczanie działalności antypaństwowej z udziałem przedstawicieli mniejszości narodowych w wojsku. Opracowywanie analiz dotyczących mniejszości narodowych zamieszkujących Rzeczpospolitą, których działalność mogła mieć negatywny wpływ na system bezpieczeństwa państwa i sił zbrojnych53.

Do niewielkich zmian w zakresie organizacyjno-zadaniowym doszło jesienią 1924 r. wraz z przekazaniem Korpusowi Ochrony Pogranicza części obowiązków zabezpieczenia kontrwywiadowczego granicy wschodniej. W gestii Samodzielnych Referatów Informacyjnych DOK pozostawiono ochronę kontrwywiadowczą miast garnizonowych, zakładów przemysłowych oraz przedsięwzięć z zakresu prac specjalnych realizowanych na obszarze Kresów Wschodnich (rys. 3)54.

W lipcu 1928 r. przed odprawą kierowników SRI Referat „C” składał się z następujących komórek organizacyjnych:

Referatu Kontrwywiadu,

Referatu Bezpieczeństwa i Informacji,

Referatu Narodowościowo-Politycznego55,

Kartoteki i Archiwum,

Kancelarii.

Działania ofensywne, inspiracyjne lub aktywne prowadziła wyspecjalizowana komórka kontrwywiadu, tzw. Ekspozytura L VI56, która prawdopodobnie powstała w drugiej połowie lat 20. XX w. Początkowo działała ona w ramach Wydziału Wywiadowczego, a następnie weszła w skład Refera tu „C”. Po reorganizacji, jaka nastąpiła między 1928 i 1930 r., powstał Referat „I” (zajmujący się głównie studiami nad obcymi służbami specjalnymi), który wszedł w skład Wydziału IIb. W schematach z drugiej połowy lat 30. Referat „I” jednak nie jest już wykazywany, w zadaniach dla Referatu Kontrwywiadu znajdujemy natomiast zapis o prowadzeniu i organizowaniu działań inspiracyjnych57.

Do głównych zadań realizowanych przez Ekspozyturę L VI, a następnie przez Referat Kontrwywiadowczy należało:

prowadzenie inspiracji dokumentalnej i informacyjnej,

prowadzenie inspiracji prasowej i politycznej,

przygotowywanie ocen i opiniowanie wydawnictw książkowych i prasowych,

zabezpieczenie tajemnicy wojskowej w wydawnictwach i prasie,

opiniowanie danych o siłach zbrojnych RP przekazywanych przedstawicielom wojskowym państw obcych,

przygotowywanie analizy inspiracji obcej, a także prasy zagranicznej, zwłaszcza problematyki dotyczącej Wojska Polskiego, zamieszczanej w prasie obcej,

przygotowywanie, opracowywanie i przekazywanie, a także niszczenie niewykorzystanych materiałów inspiracyjnych58.

Podczas prowadzonych rozpracowań Ekspozytura L VI współdziałała zarówno z centralą kontrwywiadu, jak i z organami terenowymi defensywy wywiadu Oddziału II i KOP.

Najważniejsza reorganizacja strukturalno-organizacyjna wywiadu i kontrwywiadu wojskowego II Rzeczpospolitej odbyła się pod koniec 1928 r. i na początku 1929 r. Została ona zakończona ustanowieniem 1 maja 1929 r. nowego etatu — Organizacja Oddz. II Szt. Gł./Org. i Składy osobowe Sztabu Gł./0.I.L. 999.Org.29, według którego w ramach Wydziału II Wywiadowczego Oddziału II SG WP powstały: Wydział IIa (wywiad) i Wydział IIb (Zabezpieczenia Tajemnicy, czyli kontrwywiad)59. Zmiany te przetrwały tylko kilka miesięcy, już bowiem w następnym roku na nowo opracowano organizację wewnętrzną i obsadę etatową Oddziału II oraz Wydziału Wywiadowczego.

W wydziale IIb po kolejnych zmianach strukturalnych wprowadzonych w 1930 r. rozkazem Składy osobowe O II. Szt. Gł. L. 7000/org.30, znalazły się następujące referaty:

Narodowościowy,

Kontrwywiadowczy,

Ochrony,

Referat „I” (studium prac wywiadów obcych),

Ogólny60.

Wydział IIb miał za zadanie: zwalczanie szpiegostwa, dywersji, działalności wywrotowej, wykonywanie ekspertyz w sprawach szpiegowskich, ochronę tajemnicy w wojsku i opracowywanie odpowiednich instrukcji, kontrolę zabezpieczenia ochrony tajemnicy, a także współpracę z innymi organami w powyższej problematyce, prowadzenie studiów nad pracami wywiadów obcych, badanie spraw narodowościowych oraz ogólne zabezpieczenie funkcjonowania wydziału61. Jego pierwszym szefem został mjr Stefan Mayer, były szef Ekspozytury nr 1 Wilno. Od 1930 r. do 1939 r. kierowanie Wydziałem przejął mjr Stanisław Szaliński62. Wydział miał swoją siedzibę w „Pałacu Błękitnym” hr. Zamoyskich przy ul. Senatorskiej 35/3763.

W 1930 r. obsadę etatową Wydziału IIb stanowili:

szef mjr dypl. Stefan Mayer

64

.

Kierownicy referatów:

Referat Narodowościowy — mjr Stanisław Szaliński,

Referat KW — kpt. dypl. Stanisław Karnibad,

Referat Ochrony — kpt. Zygmunt Michniewski,

Referat Ogólny — kpt. dypl. Władysław Kauffman.

Referenci:

kpt. Leonard Stanisławowski,

rtm. Jerzy Litewski,

kpt. Bolesław Ziemiański,

rtm. Zenon Słowiński,

kpt. Bohdan Jałowiecki — referent „I”65,

por. Roman Gustowski,

por. pil. Juliusz Dziewulski,

por. St. Korzeniowski,

por. Piotr Czekalski66.

Centrala kontrwywiadu posiadała etatowo 12 stanowisk oficerskich (w tym 5/767), 1 podoficerskie, zatrudniała także 16 urzędników cywilnych68.

W 1933 r. przekazano w kompetencję Samodzielnemu Referatowi Wywiadowczemu KOP (od 19 października 1933 r. — Szefostwu Wywiadu KOP) zwalczanie działalności wywiadowczej w pasie przygranicznym wschodnich rubieży Rzeczpospolitej. Wyjątek stanowiły duże garnizony, których ochronę pozostawiono w gestii SRI69. W ramach struktur informacyjnych KOP powstał Referat Kontrwywiadowczy na szczeblu centrali oraz referenci KW na szczeblach jednostek terenowych. Działalnością z zakresu kontrwywiadu (zwłaszcza ofensywnego) zajmowały się również placówki wywiadowcze KOP.

Organizacja centrali kontrwywiadu według dotychczasowych ustaleń historyków oraz dostępnych danych archiwalnych praktycznie nie uległa zmianie do wybuchu wojny. Zmiany, jakie wystąpiły po 1930 r., zwłaszcza w latach 1933 i 1935, dotyczyły głównie korekty obsady personalnej, zadań lub zmian w nazewnictwie referatów70. W sprawozdaniu kpt. Stefana Marescha przedstawiono następującą strukturę organizacyjną Wydziału IIb:

Referat Organizacyjno-Inspekcyjny,

Referat Kontrwywiadowczy,

Referat Ochrony,

Referat Narodowościowy71.

Referat Kontrwywiadowczy dzielił się na trzy podreferaty:

„Wschód”,

„Zachód”,

„Studiów”72.

Podreferaty „Wschód” i „Zachód” prowadziły działania operacyjne na kierunku niemieckim (a także czeskim) oraz radzieckim, litewskim, trzecia komórka — „Studia” — zajmowała się natomiast analizą metod i form pracy obcych służb specjalnych. Podreferaty nadzorowały także pracę SRI, przygotowywały materiał inspiracyjny oraz ekspertyzy w sprawach sądowych73.

Powyżej prezentowane dane wskazują na dość znaczne różnice w strukturze Wydziału IIb w latach 1930–1939. Trudno jest rozstrzygnąć, który ze schematów organizacyjnych należy uznać za prawdziwy lub co najmniej najbardziej odpowiadający rzeczywistej organizacji centrali kontrwywiadu wojskowego. Najprawdopodobniej kpt. Stefan Maresch, ostatni szef Referatu Kontrwywiadu74, przedstawił materiał, który wydaje się być miarodajny, chociaż u innych autorów (byłych oficerów Oddziału II) struktura organizacyjna zwłaszcza po 1935 r. jest zupełnie inna, np. mjr Tadeusz Nowiński, opisując organizację Wydziału IIb stwierdził, że w jego skład wchodziło aż sześć referatów: kontrwywiadowczy, ochrony, narodowościowy, komunistyczny, ogólno-organizacyjny, kontroli i inspekcji oraz Centralna Agentura75. Jeszcze inną strukturę podał płk Ludwik Sadowski, który obok Referatu Ogólnego wymienił: Samodzielny Referat Kontrwywiadowczy, Referat Ochrony Tajemnicy, Narodowościowo-Polityczny, Centralną Agenturę, Centralną Kartotekę i Kancelarię76. Należy zatem przyjąć, że wiedza dotycząca struktur kontrwywiadu w opisywanym okresie (1930–1939), zarówno płk. L. Sadowskiego, jak i mjr. T. Nowińskiego była nieprecyzyjna i niepełna (rys. 5).

Prace mobilizacyjne centrali i jednostek terenowych kontrwywiadu

Pierwsze prace nad rozwinięciem mobilizacyjnym struktur wywiadowczych i kontrwywiadowczych rozpoczęto jeszcze na początku lat 20. ubiegłego wieku. Zaproponowano wówczas utworzenie struktur kontrwywiadowczych zarówno na szczeblu dowódczym, jak i zabezpieczającym proces mobilizacyjny państwa. Zmiany, jakie nastąpiły w organizacji władz wojskowych w 1924 r. (utworzenie DOK), a następnie pod koniec lat 20. (w latach 1928–1930, czyli utworzenie Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i ograniczenie roli Sztabu Głównego), spowodowały konieczność przeprowadzenia na początku lat 30. nowego planu rozwinięcia mobilizacyjnego Oddziału II na czas wojny (rys. 6). Według nowych wytycznych Wydział IIb miał wejść w skład Centralnego Biura Wywiadowczego, został on jednak rozbudowany o następujące referaty:

Jeńców,

Pocztowy,

Opiniowania.

W planie mobilizacyjnym przewidziano także zwiększenie, przez potrojenie, posterunków oficerskich podporządkowanych SRI. Położono przede wszystkim nacisk na obsadzenie Samodzielnych Referatów Informacyjnych znajdujących się w Dowództwach Okręgów Korpusów, a graniczących z Niemcami. Biorąc pod uwagę wzrost intensywności niemieckiej działalności dywersyjnej, kierownictwo Wydziału II zmierzało do tego, aby jak najszybciej zmobilizować jednostki kontrwywiadu w zachodniej, północnej i południowo-zachodniej Polsce77.

Nadzorowi fachowemu Wydziału IIb miało dodatkowo podlegać mobilizowane Biuro Kontroli Poczty Państwowej, służbowo zaś Centralne Biuro Kontroli Poczty. Samodzielne Referaty Informacyjne pozostawały w tych samych strukturach przy Dowództwach Okręgów Korpusów, jednocześnie wydzielono do elementów bazy mobilizacyjnej78 referenta kontrwywiadowczego. Samodzielne Referaty Informacyjne miały także zabezpieczać Okręgowe Rejony Etapowe. Za osłonę kontrwywiadowczą podczas mobilizacji i działań wojennych w jednostkach byli odpowiedzialni dotychczasowi ich oficerowie informacyjni79. Plan mobilizacyjny jednostek kontrwywiadu był gotowy do wdrożeniu w marcu 1939 r.80. W tym celu dokonano uzupełnień personelu mobilizowanego.

Struktury kontrwywiadowcze poza Wydziałem IIb

Działaniami kontrwywiadowczymi zajmowały się również komórki wywiadu. Początkowo planowano, że w gestii wywiadu pozostanie prowadzenie działań z zakresu kontrwywiadu ofensywnego, jednak okazało się, że konieczne jest prowadzenie działań ofensywnych zarówno przez jednostki kontrwywiadu, jak i komórki wywiadu.

W ekspozyturach powstały referaty kontrwywiadowcze, składające się etatowo z dwóch–czterech pracowników (w tym przynajmniej jeden etat oficerski)81, którzy prowadzili przede wszystkimi działania inspiracyjne (ofensywne). Część afer (rozpracowań operacyjnych) ofensywnych realizowali również oficerowie wywiadu82. Z biegiem czasu ekspozytury uczestniczyły także w działaniach przeciwwywrotowych, prowadząc rozpracowania komunistów i organizacji nacjonalistów ukraińskich.

Jak wynika z dokumentów odnalezionych w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie Oddziałowi II podlegały również sprawy bezpieczeństwa Józefa Piłsudskiego. Pomimo realizowanej ochrony przez żandarmerię i policję, pod koniec lat 20. powstały dwie tzw. brygady agentów (w każdej od trzech do sześciu osób), których zadaniem była bezpośrednia, aktywna i pasywna ochrona Naczelnika Państwa83. Za całość przedsięwzięć odpowiadał oficer oddelegowany z Oddziału II, którym był kpt. Ziemiański84. Oficer ten prawdopodobnie prowadził własną siatkę agenturalną85. Oprócz zadań obserwacyjnych i patrolowych, które wykonywali wywiadowcy najprawdopodobniej pod nadzorem kpt. Ziemiańskiego86, prowadzono także działania operacyjne związane z zapewnieniem bezpieczeństwa Piłsudskiemu87.

Rozwój jednostek terenowych kontrwywiadu wojskowego — Wydziały (Oddziały) DOGen. (DOK) — Samodzielne Referaty Informacyjne Dowództw Okręgów Korpusów do 1929 r.

Organami terenowymi defensywy były Wydziały88, a następnie Oddziały II Dowództw Okręgów Generalnych, które zajmowały się zwalczaniem obcego szpiegostwa i działalności wywrotowej oraz monitorowaniem i obserwacją sytuacji narodowościowej na terenie im podległym89, a następnie po powstaniu w 1921 r. — także i Dowództw Okręgów Korpusów. Wydział II DOGen. składał się pierwotnie z kierownika, referatu informacyjnego, referatu propagandy, referatu defensywy, referatu dozoru korespondencji, referatu ds. jeńców i kancelarii. Etatowo w skład wydziału wchodziło 6 oficerów, 28 podoficerów i szeregowych oraz 20 pracowników kontraktowych. Posiadał on ekspozytury, dla których przewidziano w etacie jedno stanowisko oficerskie, 3 podoficerskie i szeregowych i 1 pracownika kontraktowego.

Struktura Wydziału po raz kolejny uległa zmianom w 1920 r. i w miejsce referatów powstały sekcje: I — Ogólno-Organizacyjna, II — Defensywy, III — Informacyjna90 (rys 7). Oddziały II DOGen. dysponowały etatowo trzema oficerami91: kierownikiem referatu, referentem KW, referentem ds. narodowościowych. Oddziały II DOGen. posiadały nieetatowe placówki informacyjne, które były ich organami terenowymi92.

Wydziały (Oddziały II) Dowództw Okręgów Korpusu zostały zreorganizowane i przekształcone w 1924 r. w Samodzielne Referaty Informacyjne Dowództw Okręgu Korpusu, jednocześnie doszło też do istotnych zmian w ich organizacji wewnętrznej. Zgodnie z nowym etatem MSWojsk. Szt.Gen.Oddz.IL.1000/Org/24 z 1924 r. Samodzielne Referaty Informacyjne w swojej strukturze miały mieć tylko dwóch oficerów bez służb pomocniczych — podoficerów i urzędników cywilnych93.

Siedziby SRI znajdowały się przy dowództwach korpusów w następujących miastach: SRI DOK I — Warszawa, SRI DOK II — Lublin, SRI DOK III — Grodno, SRI DOK IV — Łódź, SRI DOK V — Kraków, SRI DOK VI — Lwów, SRI DOK VII — Poznań, SRI DOK VIII — Toruń, SRI DOK IX — Brześć, SRI DOK X — Przemyśl, SRI Dowództwa Floty.

Samodzielne Referaty Informacyjne weszły w skład sztabów bezpośrednio podległych dowódcom OK. Pod względem merytorycznym przełożonym kierowników referatów pozostawał nadal szef Oddziału II.

Struktura organizacyjna Samodzielnych Referatów Informacyjnych w latach 1924–1928 przedstawiała się następująco:

Referat Kontrwywiadowczy,

Referat Bezpieczeństwa (Ochrony),

Referat Narodowościowy,

Referat Poczta94,

Ewidencja,

Kancelaria95.

Począwszy od 1930 r., czyli po reorganizacji, SRI na stopie pokojowej składał się z: Referatu Kontrwywiadowczego, Referatu Ochrony, Referatu Narodowościowego96. Ponadto w schemacie i tabeli etatów przedstawionym w Organizacji Samodzielnego Referatu Informacyjnego Okręgu Korpusu występuje dział pomocniczy (organy pomocnicze), do którego zaliczono: Kancelarię, Kartotekę, Kasę, Laboratorium Techniczne i stację radiotelegraficzną97. W ramach referatów kontrwywiadowczego i narodowościowego występowały etatowe brygady wywiadowców, natomiast w Referacie Ochrony — oprócz oficerów informacyjnych — podlegali kierownikowi szefowie bezpieczeństwa wytwórni, zakładów obrotu specjalnego98 (rys. 8).

Należy zaznaczyć, że w poszczególnych SRI DOK stosowano znaczną dowolność w zakresie organizacji jednostek terenowych, np. w strukturze SRI DOK VIII w Toruniu na początku 1924 r. można było wyróżnić następujące komórki etatowe: kierownik referatu, referat kontrwywiadowczy, narodowościowo-polityczny, informacyjny i kancelarię. Natomiast w lipcu 1928 r. SRI składało się z następujących referatów: kontrwywiadowczego, narodowościowo-politycznego, ochronnego, a także działu ewidencji i kartoteki, laboratorium fotograficznego i kancelarii. Prawdopodobnie ta struktura organizacyjna przetrwała do 1939 r. Analizując zmiany zawarte w dokumentacji archiwalnej, można zauważyć, że do 1928 r. dokonywano korekty zarówno w odniesieniu do personelu, jak i do organizacji wewnętrznej SRI.

Najprawdopodobniej po reorganizacji Oddziału II na przełomie 1929 i 1930 r. SRI DOK VIII, a także pozostałe jednostki terenowe defensywy, otrzymały nową strukturę, w której występowały dwa działy: administracyjny i ewidencyjny oraz trzy lub cztery referaty w zależności od SRI. Aby porównać różnice w strukturze organizacyjnej Samodzielnych Referatów Informacyjnych, należy wybrać dwa z nich, które były usytuowane na jednym z kierunków podstawowych zagrożeń wywiadowczych, a ich działania operacyjne dotyczyły realizacji podobnych lub zbliżonych zadań. Jednostkami, które spełniały powyższe kryteria były: SRI DOK X Przemyśl oraz DOK IX Brześć n. Bugiem.

Oba SRI były zlokalizowane na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej. Zadania i obszar, na którym prowadzono działania operacyjne, również były do siebie podobne. Przede wszystkim teren ten był zamieszkały przez liczną mniejszość ukraińską i białoruską. Występowały tam niekorzystne warunki do prowadzenia pracy operacyjnej ze strony służb bezpieczeństwa RP, a korzystne warunki do oddziaływania wywiadowczego i sabotażowo-dywersyjnego ze strony radzieckich służb specjalnych, prowadzenia działalności wywrotowej i terrorystycznej przez organizacje komunistyczne — Komunistyczną Partię Polski (dalej: KPP), Komunistyczną Partię Zachodniej Ukrainy (dalej: KPZU) i Komunistyczną Partię Zachodniej Białorusi (dalej: KPZB) oraz nacjonalistyczne — zwłaszcza Ukraińską Organizację Wojskową (dalej: UOW) i Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (dalej: OUN).

Referaty SRI DOK X oraz DOK IX oprócz zadań z zakresu zwalczania szpiegostwa zajmowały się także ochroną kontrwywiadowczą licznych zakładów przemysłu zbrojeniowego oraz produkcji specjalnej. Dodatkowo oficerowie SRI DOK IX oraz ich aparat agenturalny prowadzili działania osłonowe i zabezpieczające kontrwywiadowczo obszary warowne i prace fortyfikacyjne.

Samodzielny Referat Informacyjny DOK X przeciwdziałał także operacjom wywiadu czeskiego, a od 1939 r. również niemieckiego i słowackiego. SRI DOK X organizacyjnie składał się z:

Referatu Kontrwywiadowczego,

Referatu Narodowościowego,

Referatu Ochrony,

Kancelarii99.

W 1933 r. dysponował ekspozyturami w Kielcach, Rzeszowie, Samborze i Jarosławiu100, a także placówkami KW, które były rozmieszczone w zakładach i fabrykach uzbrojenia, amunicji i sprzętu wojskowego.

W analogicznym okresie struktura SRI DOK IX przedstawiała się następująco:

Kierownik SRI,

Referat Kontrwywiadowczy,

Referat Narodowościowo-Polityczny,

Referat Ochrony,

Dział Techniczny,

Dział Administracyjny,

Kancelaria wraz z Kartoteką101.

Jednostkami terenowymi SRI DOK IX były Agentury Informacyjne z siedzibami w Baranowiczach, Siedlcach, Pińsku i Brześciu n. Bugiem. W ramach agentur w Siedlcach i Baranowiczach funkcjonowały dwie podplacówki — podoficerów eksponowanych w Białej Podlaskiej i Słoninie102. W 1934 r. w Baranowiczach uplasowano oficera eksponowanego, którym został rtm. Hernik. Od 1937 r. agentury zostały przekształcone w ekspozytury. Na przełomie 1938 i 1939 r. powstały Placówki Oficerskie. Wiosną 1939 r. wraz ze wzrostem zagrożenia przy placówkach zorganizowano Biura Cenzury obsadzone przez oficerów i podoficerów rezerwy, którzy ukończyli kursy informacyjno-wywiadowcze103.

Analizując struktury organizacyjne obu SRI, można stwierdzić, że trzon SRI, czyli tzw. centrale obu referatów, nie różnił się, jeśli chodzi o konstrukcję. Nieznaczne różnice występowały natomiast w nazewnictwie, nie miało to jednak wpływu ani na jakość pracy, ani na jej zakres. Znaczne różnice natomiast występowały w organizacji aparatu terenowego obu SRI zarówno co do konstrukcji sieci, jak i jej wartości ilościowej. Nie oznacza to jednak, że jeden z SRI lepiej funkcjonował. Struktura terenowa poszczególnych SRI DOK była tak tworzona, aby w najbardziej optymalny sposób zapewnić kierownictwu referatu stały dopływ informacji oraz realizować poszczególne zadania, które wynikały z sytuacji operacyjnej (kontrwywiadowczej) na obszarze administrowania Dowództwa OK.

Jednostka terenowa, czyli ekspozytura104, składała się z: Kierownika Ekspozytury, Zastępcy Kierownika Ekspozytury, Kierownika Kancelarii105, dwóch do czterech agentów stałych, tworzących sieć agencyjną, Agentury Informacyjnej106; czasami również występował oficer eksponowany107 (rys. 9).

W skład referatów: Kontrwywiadowczego, Ochrony i Narodowościowego weszli wywiadowcy oraz Agentura. Merytorycznie Referatowi Ochrony podlegały dodatkowo Wydziały Bezpieczeństwa znajdujące się przy zakładach zbrojeniowych, a bezpośrednio kierownikowi SRI — oficerowie informacyjni jednostek wojskowych Okręgu Korpusu108.

W połowie 1935 r. rozpoczęto organizowanie ekspozytur i placówek oficerskich kontrwywiadu109, które zasięgiem operacyjnym z reguły obejmowały od dwóch do trzech powiatów danego DOK. Na przykład na obszarze DOK I Warszawa funkcjonowała Ekspozytura Warszawa (która m.in. zajmowała się obserwacją radzieckiej placówki dyplomatycznej) oraz Ekspozytura w Radomiu, a w Łomży działała Agentura Informacyjna.

Na obszarze administrowanym przez DOK IX Brześć n. Bugiem SRI dysponowała czterema agenturami w: Brześciu n. Bugiem, Siedlcach, Pińsku i Baranowiczach, w ramach SRI DOK II Lublin działały natomiast ekspozytury przy: 13. DP (Równe), 27. DP (Kowel), 3. DP (Zamość)110.

Samodzielny Referat Informacyjny DOK III Grodno dysponował ekspozyturami w Lidzie i Białymstoku oraz agenturą w Suwałkach. Z kolei na obszarze DOK VI Lwów funkcjonowały trzy ekspozytury: przy 12. DP (Tarnopol), 11. DP (Stanisławów), 5. DP (Lwów, Rawa Ruska)111. Samodzielny Referat Informacyjny DOK V Kraków początkowo posiadała ekspozytury m.in. w Bielsku-Białej, Katowicach, Zakopanem, Nowym Targu, a w drugiej połowie lat 30. ub. wieku dysponował także placówkami oficerskimi, które usytuowano przy 23. DP w Katowicach i 21. DPG w Bielsku-Białej112.

Szczegółowy zakres pracy Referatu Kontrwywiadowczego obejmował:

rozpoznanie i unieszkodliwianie organizacji wywiadowczych oraz osób zajmujących się szpiegostwem,

wykrywanie struktur i zamierzeń obcych służb specjalnych,

wykonywanie ekspertyz na rzecz organów sądowych w sprawach szpiegowskich,

gromadzenie danych o osobach kierujących obcymi służbami wywiadowczymi oraz uzyskiwanie i zbieranie informacji na temat agentów, konfidentów i wszelkich osób podejrzanych o prowadzenie szpiegostwa113.

Rozpoznaniem nastawienia mniejszości narodowych do państwa i negatywnych form oddziaływania na instytucje państwowe, a przede wszystkim Siły Zbrojne, zajmował się Referat Narodowościowy, do którego zadań należało:

analizowanie sytuacji mniejszości w Polsce,

prowadzenie studium etnograficznego w odniesieniu do obywateli Polski innych narodowości, których działalność mogła mieć jakikolwiek wpływ na obronność państwa,

rozpracowywanie i ujawnianie dezercji na tle politycznym i nadużyć wobec żołnierzy,

gromadzenie danych statystycznych z uwzględnieniem liczby mężczyzn (przedstawicieli mniejszości narodowych) podlegających poborowi i mobilizacji114.

Do wybuchu wojny nie dokonano prawie żadnych formalnoprawnych zmian w organizacji centrali oraz organów terenowych, choć, jak wynika z raportu płk. L. Sadowskiego, przygotowano nową strukturę organizacyjną. Nie weszła ona jednak w życie115. Projekty proponowanych zmian w organizacji terenowych komórek też nie znalazły odniesienia w oficjalnych strukturach, mimo że w dokumentach źródłowych znajdują się dane, które świadczą o tym, że w niektórych SRI powstały ekspozytury i placówki oficerskie kontrwywiadu wzorowane na wywiadowczych116. Według tej koncepcji w ramach poszczególnych SRI DOK zaczęły powstać przy dowództwach wielkich jednostek i dużych garnizonach wydzielone organy kontrwywiadu, które realizowały zadania kontrwywiadowcze bezpośrednio przy obiektach wojskowych. Jak wynika z pisma B.P.L. 1162/tj. z 20.12.1933 r. oraz wytycznych szefa Oddziału II (pismo nr L.193/Inf. Kier. TO/34), doszło do powołania do życia nieformalnych struktur organów terenowych przy niektórych jednostkach i garnizonach117.

Jeszcze jedną godną uwagi zmianą w systemie organizacyjnym kontrwywiadu było oddanie Samodzielnemu Referatowi Wywiadowczemu KOP (a od 19 października 1933 r. szefostwu wywiadu KOP) kompetencji zwalczania działalności wywiadowczej w pasie przygranicznym wschodnich rubieży Rzeczpospolitej. Wyjątek stanowiły duże garnizony, które pozostawiono pod ochroną SRI DOK118. W strukturach wywiadowczych KOP znajdował się Referat Kontrwywiadowczy, który zajmował się koordynacją działań przeciwszpiegowskich. Placówki wywiadowcze KOP, na których spoczywał ciężar zwalczania działalności wywiadowczej służb specjalnych ZSRS, zostały podporządkowane pod względem prowadzenia pracy kontrwywiadowczej kierownikom SRI DOK. I tak:

placówki wywiadowcze KOP od nr 1–4 podporządkowano SRI DOK III Grodno,

placówki wywiadowcze KOP od nr 5–6 podporządkowano SRI DOK IX Brześć n. Bugiem,

placówki wywiadowcze KOP od nr 7–8 podporządkowano SRI DOK II Lublin,

Placówkę Wywiadowczą KOP nr 9 podporządkowano SRI DOK VI Lwów119.

Ochrona kontrwywiadowcza obszaru kraju generalnie przypadła SRI120 i centrali, czyli Wydziałowi IIb121. We wschodnim pasie przygranicznym kompetencje kontrwywiadowcze zostały przekazane placówkom wywiadowczym KOP, które z kolei podporządkowano ekspozyturom Wydziału IIa. W dwóch garnizonach ze względu na ich wielkość przydzielono do placówek KOP po jednym oficerze eksponowanym ze struktur SRI122. Takie przeniesienie kompetencji podyktowane było chęcią uzyskania jednolitego kierownictwa nad wywiadem i kontrwywiadem. Zresztą, w pasie przygranicznym obie formy działalności służb specjalnych wzajemnie się uzupełniały123.

Zakończenie

Należy podkreślić, że struktury organizacyjne defensywy wojskowej II Rzeczpospolitej kształtowały się w skomplikowanym okresie tworzenia systemu bezpieczeństwa państwa sensu largo. Trzeba uwzględnić brak doświadczeń w działalności operacyjnej, 123 lata niewoli, które w połączeniu z brakiem propaństwowych zachowań stanowiły utrudnienie w organizacji kontrwywiadu wojskowego. Skomplikowana sytuacja polityczna lat 1918–1921 także nie wpływała korzystnie na prace organizacyjne oraz początkową pracę operacyjną. Pomocne stały się doświadczenia z czasów konspiracji niepodległościowej, nie mogły one jednak zastąpić umiejętności zorganizowania i zarządzania nowoczesną służbą defensywną, zwłaszcza że musiała ona podjąć natychmiastowe działania, aby chronić reaktywowane państwo. Umiejętność zorganizowania sprawnie funkcjonującej służby defensywnej wymagała czasu, aby zdobyć niezbędne doświadczenie.

Pomimo licznych przeszkód oficerom Oddziału II SG WP udało się w stosunkowo krótkim czasie stworzyć sprawnie funkcjonujące struktury centrali i jednostek terenowych kontrwywiadu wojskowego. Młodzi szefowie i oficerowie operacyjni defensywy w ciągu zaledwie trzech lat wypracowali najbardziej optymalne rozwiązania, które posłużyły do zorganizowania kontrwywiadu na czas pokoju. Nie było to łatwe zadanie, zwłaszcza że centralne władze wojskowe zgodnie z sugestią władz politycznych planowały przekazać kompetencje z zakresu defensywy Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, pozostawiając Oddziałowi II Informacyjnemu jedynie zabezpieczenie tajemnicy wojskowej. Zamiary te jednak zostały powstrzymane zarówno przez kierownictwo Oddziału II, jak i przez kierujących Sztabem Generalnym.

Ostatecznie pod koniec 1921 r. udało się rozdzielić kompetencje defensywy wojskowej i policyjnej. Począwszy od ustabilizowania się sytuacji międzynarodowej kontrwywiad wojskowy rozpoczął trwającą kilka lat budowę aparatu centralnego i terenowego. Lata 1918–1921 są określane jako czas intensywnych poszukiwań najbardziej optymalnej struktury organizacyjnej, po 1921 r. zaś nastąpiło zmniejszeniem liczby personelu komórek defensywnych, zwłaszcza terenowych. Najistotniejsze zmiany w organizacji kontrwywiadu w latach 1921–1929 zachodziły przede wszystkim w jednostkach terenowych. Były one związane z rekonstrukcją administracji wojskowej. Już w drugiej połowie lat 20. XX w. zauważono potrzebę rozbudowy struktur defensywnych. Wobec wzrastającego zagrożenia ze strony obcych wywiadów działalnością wywrotową, sabotażowo-dywersyjną niezbędne stało się zwiększenie liczby etatów oraz utworzenie nowych komórek zajmujących się dezinformacją i inspiracją obcych służb specjalnych. Konieczne było powołanie wyspecjalizowanej komórki defensywy chroniącej siły morskie Rzeczpospolitej, co zostało zrealizowane w 1927 r. wraz z utworzeniem Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowództwa Floty.

Ostateczny kształt kontrwywiadowi wojskowemu nadała reorganizacja Oddziału II, do której doszło 1 maja 1929 r. Doprowadziła ona do decentralizacji służby wywiadowczej II Rzeczpospolitej i powołania Wydziału IIb — Zabezpieczenia Tajemnicy w Wojsku, czyli centrali kontrwywiadu. W następnym roku dokonano jeszcze pewnych zmian w organizacji defensywy, lecz były to ostatnie korekty organizacyjne. W ciągu następnych dziewięciu lat dokonywano pewnych „kosmetycznych” zmian, które dotyczyły nazw komórek centrali, zlikwidowano też Referat „I” i Ekspozyturę Lotną VI, przenosząc zagadnienia dezinformacji i inspiracji do Referatu Kontrwywiadowczego.

Istotne innowacje, zwłaszcza w rozbudowie organizacyjnej i personalnej, przeprowadzono natomiast w jednostkach terenowych, szczególnie w ich sieciach informacyjnych. Utworzono bowiem wielostopniowy aparat informacyjny, wyposażono SRI w komórki techniczne, administracyjne i ewidencyjne. Rozwiązania te prowadziły do nadania organom terenowym kontrwywiadu znacznej samodzielności w pracy operacyjnej oraz w zarządzaniu posiadanymi aktywami.

Podsumowując, można stwierdzić, że ponad 20-letnia działalność w zakresie kształtowania struktur kontrwywiadowczych, pomimo wielu trudności, była ukierunkowana na stworzenie takiej organizacji defensywy, która miała funkcjonować efektywnie i samodzielnie bez konieczności oczekiwania na decyzje centrali lub kierownictwa Oddziału II, przygotowanej do realizacji rosnącej liczby zadań i w okresie pokoju, i wojny, niezbędnych dla zachowania polskiej raison d’État. Niezmiernie ważny okazał się proces prac organizacyjnych nad strukturą czasu wojny — zapoczątkowany już w 1922 r., a zmodyfikowany w latach 1932–1934. Centrala i jednostki terenowe kontrwywiadu były dobrze przygotowane do wykonywania zadań w przypadku konfliktu militarnego, co znalazło potwierdzenie podczas pierwszego tygodnia kampanii wrześniowej, kiedy oprócz realizacji zadań dotyczących kontrwywiadowczej osłony sił zbrojnych oficerowie defensywy wykonywali zadania informacyjne z zakresu wywiadu.

Nie będzie zatem eufemizmem stwierdzenie, że kontrwywiad wojskowy II Rzeczpospolitej faktycznie był oczyma, tarczą i mieczem Rzeczpospolitej.