Rola sądów międzynarodowych w kształtowaniu praw jednostek ebook

(red.) Patryk Kubsik

„Rola sądów międzynarodowych w kształtowaniu praw jednostek”, tom pokonferencyjny

Autorami poszczególnych części są: Anna Kasędra Agnieszka Kwiatkowska Dominik Godula Patryk Kubsik Agnieszka Regiec

Copyright © by Wydawnictwo Psychoskok Sp. z o.o. 2014 Copyright © by Renata Rusinek-Marszałek, 2014

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być reprodukowana, powielana i udostępniana w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody wydawcy.

Recenzja: dr Karolina Kremens, LL.M.

Skład: Arkadiusz Woźniak INFOX e-booki Projekt okładki: Wydawnictwo Psychoskok Projekt okładki: Patryk Kubsik

ISBN: 978-83-7900-255-9

Wydawnictwo Psychoskok Sp. z o.o. ul. Chopina 9, pok. 23, 62-507 Konin

Drodzy Czytelnicy,

Oddajemy do Waszych rąk publikację w pewien sposób unikatową. Stanowi ona efekt pracy członków Studenckiego Koła Naukowego Rozstrzygania Sporów Międzynarodowych, działającego przy Katedrze Prawa Międzynarodowego i Europejskiego Uniwersytetu Wrocławskiego. Autorami poszczególnych rozdziałów są studenci czwartego oraz piątego roku prawa, którzy dzielą się na kartach niniejszej publikacji swoją pasją i zamiłowaniem do prawa międzynarodowego rozumianego sensu largo.

Na wyjątkowość tego dzieła wpływają także okoliczności jego wydania. Jest to zbiór prac studenckich, które stanowią pewne podsumowanie rozważań i debaty podczas ogólnopolskiej konferencji naukowej w ramach Wrocławskiego Seminarium Europejskiego pn. „Rola sądownictwa międzynarodowego w kształtowaniu prawnej pozycji jednostki, jako podmiotu prawa międzynarodowego”, która odbyła się na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w dniu 5 maja 2014 r. Było to bez wątpienia bardzo ważne wydarzenie dla społeczności akademickiej oraz przede wszystkim dla członków naszego koła naukowego, ponieważ wytrwale pracowali, aby podołać zadaniu zorganizowania tego spotkania.

Niniejsza publikacja to nie tylko zbiór interesujących referatów studenckich, ale także jej wyjątkowość podkreśla różnorodność tematyczna, różnice w temperamencie pisarskim oraz sposobie kompozycji rozdziału, a także dobór i zestawienie orzeczeń oraz prac naukowych.

Z tego miejsca pragnę ogromnie podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do ziszczenia pomysłu tej konferencji naukowej oraz publikacji. Na samym końcu pragnę podkreślić, że jestem ogromnie szczęśliwy mogąc być redaktorem niniejszego dzieła, dziękując z tego miejsca Wydawnictwu, Recenzentowi, Autorom oraz wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania tej książki. Liczę, że będzie ona stanowić źródło cennych informacji dla studentów prawa, praktyków oraz wszystkich tych, którzy są zainteresowani jak działają sądy międzynarodowe.

Patryk Kubsik

Prezes Koła Naukowego kadencji 2013/2014

Anna Kasędra*

Rozdział I

ZASADA INDYWIDUALNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ W MIĘDZYNARODOWYM PRAWIE KARNYM

Prawo międzynarodowe karne „(...) stanowi skomplikowany i wyodrębniony, chociaż blisko związany z innymi dziedzinami prawa, dział prawa regulujący procesowe aspekty ścigania i pociągania do odpowiedzialności karnej sprawców przestępstw o charakterze międzynarodowym.”[1]. W ujęciu ścisłym jest zespołem norm nakierowanych na odpowiedzialność jednostki za zbrodnie międzynarodowe[2]. Artykuł ma na celu przedstawienie zasad indywidualnej odpowiedzialności karnej w prawie międzynarodowym oraz naświetlenie jej związku z odpowiedzialnością państw w tym zakresie. Artykuł analizuje kolejne kwestie regulowane przez art. 25 Statu Rzymskiego. Rozważania te zostały poparte orzeczeniami MTK, jak również orzeczeniami trybunałów ad hoc. Ze względu na historię rozwoju sądownictwa karnego międzynarodowego oraz fakt, że istotną rolę w międzynarodowym prawie karnym odgrywa orzecznictwo trybunałów karnych (ad hoc i MTK) poszczególnym poruszanym zagadnieniom towarzyszy przywoływanie orzeczeń, które bądź to w wyniku ewoluowania międzynarodowego prawa karnego wpłynęły na obecny kształt przepisów Statutu Rzymskiego bądź zostały wydane na podstawie Statutu dając podstawę do dogłębnej interpretacji jego znaczenia.

Zagadnienia wstępne

Właściwość Międzynarodowego Trybunału Karnego obejmuje rozstrzyganie pewnej kategorii czynów zabronionych, które dotykają społeczności międzynarodowej. Jurysdykcja Trybunału jest nieograniczona „ani terytorialnie ani temporalnie”[3] oraz skierowana jest przeciwko konkretnej osobie, sprawcy czynu zabronionego. Obejmuje ona „najcięższe z przestępstw międzynarodowych, a także warunkowo przestępstwo agresji”[4]. Zajmuje się więc tą częścią prawa międzynarodowego publicznego – prawem międzynarodowym karnym, która dotyka bezpośrednio jednostki. Wyrok nie jest skierowany przeciwko państwu, ale przeciwko indywidualnej jednostce, o czym stanowi art. 25 Statutu Rzymskiego, konstytuujący zasadę indywidualnej odpowiedzialności karnej. Omawiane zagadnienie można powiązać z instytucją jurysdykcji uniwersalnej. Podmiotem „przestępstw międzynarodowych” jest jednostka, która karana jest za zbrodnie wymienione w Statucie. Jurysdykcja uniwersalna oznacza prawo podmiotów prawa międzynarodowego do ścigania i karania sprawców najpoważniejszych zbrodni międzynarodowych bez względu na przynależność państwową sprawcy oraz miejsce popełnienia czynu[5]. Jak stanowi Statut w Preambule: „obowiązkiem każdego Państwa jest wykonywanie jurysdykcji karnej w stosunku do osób odpowiedzialnych za zbrodnie międzynarodowe”. Zasada uniwersalnej jurysdykcji, a zatem również i odpowiedzialność karna jednostek została również podniesiona w konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny oraz I Protokole Dodatkowym do tych Konwencji. Ten ostatni reguluje również odpowiedzialność dowódców i przełożonych.

Przed powstaniem międzynarodowego prawa karnego odpowiedzialność jednostek była wyłączną domeną systemów krajowych. Stworzenie zasady międzynarodowej indywidualnej odpowiedzialności karnej odbyło się na podstawie dwóch „wskazówek metedologicznych”[6]. Pierwszą z nich było tworzenie norm prawa karnego międzynarodowego opierając się na metodzie prawnoporównawczej, a nie jedynie jednej tradycji prawnej[7]. Drugą zaś założenie, że „część ogólna prawa karnego międzynarodowego musi być dostępna i zrozumiała dla prawników o odmiennych doświadczeniach doktrynalnych.”[8]. Obecnie sądy krajowe nadal odgrywają szczególną rolę w tym zakresie, a sądownictwo międzynarodowe stosuje się jako ostatnie. Obowiązuje tu zasada aut dedere aut iudicare, zgodnie z którą państwo albo ma osądzić osobę w miejscu popełnienia przestępstwa zgodnie z prawem miejscowym albo tę osobę wydać, czyli dokonać jej ekstradycji. Artykuł 21Statutu MTK określa prawo właściwe stosowane w postępowaniu przed MTK. MTK dla byłej Jugosławii uznał, że powinno istnieć pierwszeństwo jurysdykcji międzynarodowej, ponieważ przy karaniu jednostki przed sądami krajowymi zbrodnie są karane jak pospolite przestępstwa[9].

Rys historyczny

Rozwój odpowiedzialności indywidualnej został zapoczątkowany przez proces norymberski prowadzony przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowyw Norymberdze oraz proces tokijski przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym dla Dalekiego Wschodu. Zgodnie z art. I Porozumienia z 8 sierpnia 1945 w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej Trybunał Norymberski był trybunałem utworzonym dla sądzenia przestępców wojennych, których czyny przestępne nie dadzą się powiązać z żadną określoną miejscowością, niezależnie od tego, czy będą oni oskarżeni indywidualnie, albo jako członkowie organizacji lub grup, albo w jednym i drugim charakterze. W trakcie procesu norymberskiego sprawcy zbrodni odpowiadali wbrew zasadzie legalizmu i zasady nullum crimen sine lege. W tym czasie bowiem zwyczajowe międzynarodowe prawo karne nie było jeszcze na tyle wykształcone, aby znaleźć w nim podstawy do ich ukarania. „Początki XX-wiecznego rozwoju doktryny prawa karnego międzynarodowego oznaczały (...) brak pogłębionych zasad przypisania sprawstwa – ograniczono je w zasadzie do wybranych elementów obiektywnego przypisania.”[10]. Następnie pojawiły się trybunały ad hoc takie jak Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy oraz Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Do momentu powstania MTK dla byłej Jugosławii Karta MTW w Norymberdze była jedyną regulacją ścigania sprawców zbrodni przeciwko ludzkości. Dopiero funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii i Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy sprawiło, że kwestia odpowiedzialności karnej jednostek przestała odgrywać drugorzędną rolę[11]. „Do momentu utworzenia MTK stanowiły one podstawowe forum rozwoju międzynarodowego prawa karnego procesowego.”[12]. Były one eksperymentem, którego powodzenie, dało możliwość wypracowania „uniwersalnego modelu postępowania karnego”.[13] „Postępowanie przed MTK oparte jest na zasadach wypracowanych przez trybunały ad hoc – jednak już przy uwzględnieniu (...) zmian wprowadzonych drogą orzeczniczą (...).”[14]. „Prawo procesowe trybunału oparte jest w istotnym stopniu na na osiągnięciach trybunałów ad hoc.”[15]. Dalszy rozwój prawa karnego międzynarodowego przypadł na przełom XX i XXI w., kiedy to doszło do „mariażu między międzynarodowym systemem ochrony praw człowieka, prawem konfliktów zbrojnych (ius in bello), międzynarodowego prawa humanitarnego oraz krajowego prawa karnego”[16]. Po statutach trybunałów ad hoc – uchwalony w 1998 roku Statut Rzymski – zwieńczył rozwój międzynarodowego prawa karnego materialnego, a utworzenie stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego było ukoronowaniem tego rozwoju.

Normy zawarte w statutach MTK, MTK ad hoc dla byłej Jugosławii i Rwandy, wprowadzane rezolucjami Rady Bezpieczeństwa ONZ określają treść podstawowych zbrodni międzynarodowych takich jak ludobójstwo, zbrodnia, agresji, terroryzmu, zbrodnia przeciwko ludzkości. Zawierają regulacje dotyczące zasad odpowiedzialności indywidualnej, reguły procesowe i dowodowe oraz ustrój organów, do których kompetencji należy pociąganie do odpowiedzialności jednostki za popełnienie tych zbrodni. Istotną rolę odgrywa tu orzecznictwo trybunałów międzynarodowych. Ekspansja odpowiedzialności karnej jednostek postępuje poprzez tworzenie kolejnych trybunałów karnych – dla Sierra Leone, Kambodży, Timoru Wschodniego.

Zasada odpowiedzialności indywidualnej i powiązane z nią zasady

Statut MTK potwierdził zasadę indywidualnej odpowiedzialności karnej w art. 25 stanowiąc, że jurysdykcja Trybunału obejmuje osoby fizyczne, które ponoszą odpowiedzialność karną indywidualnie. Zastrzega jednak, że nikt nie może ponieść odpowiedzialności karnej za czyn popełniony przed dniem wejścia w życie Statutu. Gdy dojdzie do zmiany prawa w trakcie zawisłości sprawy, należy stosować prawo względniejsze dla oskarżonego. Wprowadza on podział na odpowiedzialność osób będących sprawcami bezpośrednimi oraz dowódców wojskowych i innych przełożonych, która to stanowi samodzielne przestępstwo. Nie jest więc przeniesieniem odpowiedzialności sprawców bezpośrednich. Opiera się na zarzucie braku należytej kontroli nad podwładnymi.

Zasada odpowiedzialności indywidualnej wyrażona w Statucie Rzymskim jest ściśle powiązana z innymi zasadami dotyczącymi odpowiedzialności, do których należą: zasada ne bis in idem (art. 20), art. 22 – 23: nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, zasada retroaktywności, ratione personae, wyłączenia spod jurysdykcji osób poniżej 18 roku życia, irrelewantności pełnionej funkcji publicznej, odpowiedzialności dowódców i przełożonych, nieprzedawniania zbrodni określonych w Statucie MTK, umyślności. Artykuł 31 określa otwarty katalog podstaw wyłączenia odpowiedzialności karnej.

Zakres podmiotowy jurysdykcji MTK obejmuje tylko osoby fizyczne, które ukończyły 18 rok życia (art. 26 Statutu Rzymskiego). Ponoszą one odpowiedzialność indywidualną. Dotyczy ona sprawców, współsprawców albo osoby, która popełniła zbrodnię „za pośrednictwem innej osoby” bez względu na to czy ta inna osoba ponosi odpowiedzialność karną. Jednak osoba, która zaniecha wysiłków podjętych w celu popełnienia zbrodni lub w inny sposób zapobiega jej dokonaniu, nie podlega karze na mocy niniejszego statutu, jeżeli osoba ta całkowicie i dobrowolnie odstępuje od przestępczego zamiaru (art. 25 ust.3 lit f zd. 2). Usiłowanie w tym przypadku opiera się na amerykańskiej i francuskiej koncepcji usiłowania i oznacza początek wykonania przestępstwa[17]. Ponadto Statut stanowi, że żadne z jego postanowień odnoszących się do indywidualnej odpowiedzialności karnej nie ma wpływu na odpowiedzialność państwa na podstawie prawa międzynarodowego (art. 25 ust. 4).

Istnieją dwa istotne wyłączenia karania sprawców zbrodni, którymi są wyłączenie osób będących poniżej osiemnastego roku życia w momencie popełnienia zbrodni oraz wyłączenie osób korzystających z immunitetów prawa zwyczajowego. Ustęp drugi art. 25 stanowi, że „osoba, która popełniła zbrodnię objętą jurysdykcją Trybunału, ponosi indywidualnie odpowiedzialność karną i podlega karze na podstawie niniejszego statutu”. Zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału, o których mowa w tym ustępie, wymienione zostały w art. 5 ust. 1 Statutu. Są to „najpoważniejsze zbrodnie wagi międzynarodowej” i należą do nich: zbrodnia ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne oraz zbrodnia agresji. Zbrodnie te nie ulegają przedawnieniu. Karami natomiast zajmuje się Część VII Statutu.

Statut określa – jako przesłankę pociągnięcia do odpowiedzialności – umyślność. Jeżeli nie stanowi inaczej, osoba ponosi odpowiedzialność karną i podlega karze za zbrodnię objętą jurysdykcją Trybunału tylko wtedy, gdy świadomie i z zamiarem jej popełnienia realizuje znamiona zbrodni (art.30). Działanie z zamiarem, w rozumieniu Statutu, oznacza, że: w odniesieniu do czynu - osoba ta zmierza do jego popełnienia, a w odniesieniu do skutku czynu - osoba ta zamierza wywołać taki skutek lub jest świadoma, że taki skutek nastąpi w normalnym następstwie zdarzeń. Pojęcie "świadomość" oznacza natomiast wiedzę, że istnieje określona okoliczność albo że skutek nastąpi w normalnym następstwie zdarzeń.

W sprawie Tadicia MTK stwierdził, że odpowiedzialność jednostki musi opierać się na zawinieniu, nie może polegać na zasadzie ryzyka[18]. Orzekł również, że jednostka odpowiada za swoje sprawstwo lub swoją rolę w przestępnym współdziałaniu[19]. Nie można przypisać odpowiedzialności z samego faktu popełnienia przestępstwa przez inną osobę[20]. Jednostka ponosi odpowiedzialność karną w granicach wywołanych skutków i możliwości przewidzenia konsekwencji swojego postępowania. Jednostka może odpowiadać za czyn podmiotu zbiorowego jedynie wtedy, gdy na podstawie jej roli i zachowania można jej przypisać odpowiedzialność.

Art. 25 wyszczególnia różne formy uczestniczenia w przestępstwie. Jest to rezultatem kompromisu wypracowanego przez prawników biorących udział w tworzeniu Statutu, a wywodzących się z różnych systemów i tradycji prawnych. Dane pojęcia w poszczególnych systemach niekoniecznie mają takie same konotacje.

Art. 25 kojarzony jest z elementem obiektywnym i subiektywnym przestępstwa. Elementem subiektywnym zajmuje się art. 30, ale nie ma przepisu odpowiadającego elementowi obiektywnemu, na który składają się działanie albo zaniechanie. Zaniechanie jest istotą odpowiedzialności z art. 28 ponoszonej przez dowódców i innych przełożonych. Nie oznacza to jednak, że w szczególnych okolicznościach, prawdopodobnie w dużym stopniu zależnych od pozycji władzy oskarżonej osoby, zaniechanie może oznaczać coś więcej niż naruszenie art. 28 i być w istocie sądzone na podstawie art. 25.

Formy zjawiskowe i stadialne zbrodni zawarte w art. 25 Statutu Rzymskiego

Podstawowa forma odpowiedzialności karnej została ustanowiona w art. 25 ust. 3 lit. a Statutu, który stanowi, że odpowiedzialności podlega osoba, która popełnia taką zbrodnię sama, wspólnie z inną osobą albo za pośrednictwem innej osoby bez względu na to, czy ta inna osoba ponosi odpowiedzialność karną. Termin „popełnia” ma w tym przypadku węższe znaczenie niż termin ten użyty w art. 58 ust 1 lit a, który reguluje wydanie nakazu aresztowania, jeżeli istnieją rozsądne podstawy do przyjęcia, że dana osoba popełniła zbrodnię podlegającą jurysdykcji Trybunału[21]. W tym drugim przypadku termin „popełnienie” obejmuje całą gamę form sprawczych z art. 25, ale także z art. 28[22]. Orzecznictwo Trybunału wspiera szerokie ujęcie pojęcia popełnienia, to znaczy takie, które obejmuje przywódców i organizatorów, którzy fizycznie nie popełniają zbrodni.

Sprawstwo z art. 25 ust. 3 lit a obejmuje trzy kategorie sprawców: tych, którzy fizycznie popełnili zbrodnię, tych którzy kontrolowali wolę osób fizycznie popełniających zbrodnię oraz tych, którzy kontrolowali zbrodnię ze względu na zadania, jakie zostały im powierzone[23].

Oprócz zwykłego sprawstwa art. 23 ust. 3 lit a traktuje również o sprawstwie za pośrednictwem innej osoby bez względu na to, czy ta inna osoba ponosi odpowiedzialność karną. Ten rodzaj odpowiedzialności karnej jest dobrze znany krajowym systemom prawnym. Klasycznym przykładem jest przestępca, który działa przez młodocianego, gdyż ten nie może ponosić odpowiedzialności karnej[24].

Jednostka jest uważana za współsprawcę, jeśli ma kontrolę stanowiącą zasadniczy wkład w popełnienie zbrodni. Izba Przygotowawcza MTK rozgraniczyła pojęcie współsprawstwa od koncepcji joint criminal enterprise, która jest zakorzeniona w orzecznictwie trybunałów ad hoc. MTK stwierdził, że: „krąg głównych sprawców nie jest ograniczony do tych, którzy fizycznie wypełniają obiektywne elementy przestępstwa, ale obejmuje również tych, którzy pomimo tego, że nie znajdowali się w miejscu popełnienia zbrodni, kontrolowali albo zaplanowali jej popełnienie, ponieważ zdecydowali czy i jak zbrodnia zostanie popełniona”[25].

W lit b ust. 3 art. 25 ustanowiona została odpowiedzialność za zlecanie, namawianie bądź nakłanianie do popełnienia zbrodni, zarówno w przypadku jej dokonania, jak i usiłowania. Litera c natomiast określa odpowiedzialność w przypadku, gdy osoba w celu ułatwienia popełnienia takiej zbrodni pomaga, podżega bądź w inny sposób przyczynia się do dokonania lub usiłowania, włącznie z dostarczeniem środków do jej popełnienia. Mówi on o działaniu „w celu ułatwienia popełnienia takiej zbrodni”. Oznacza to, że motyw taki musi zostać udowodniony. Litera d z kolei odnosi się do sytuacji, gdy dana osoba w jakikolwiek inny sposób przyczynia się do dokonania lub usiłowania takiej zbrodni przez grupę osób działających we wspólnym celu. W ostatnim przypadku takie przyczynienie się musi być zamierzone oraz musi: zostać podjęte w celu ułatwienia działalności przestępczej lub przestępczego celu grupy, jeżeli działalność lub cel obejmuje popełnienie zbrodni podlegającej jurysdykcji Trybunału albo zostać podjęte ze świadomością zamiaru popełnienia zbrodni przez grupę (art. 25 ust. 3 lit d pkt i-ii).

Współudział może pojawić się po zbrodni, w jej trakcie albo przed jej popełnieniem. Dwa przepisy Statutu Rzymskiego dotyczące współudziału nie regulują jednak tej kwestii. Pominięcie dopuszczalności współudziału po dokonaniu zbrodni wskazuje, że zostało to celowo wyłączone[26].

Tekst art. 25 ust. 3 lit d pochodzi z Międzynarodowej konwencji o zwalczaniu terrorystycznych ataków bombowych, która z kolei zapożyczyła ten przepis z art. 3 ust. 4 Konwencji o ekstradycji między państwami członkowskimi Unii Europejskiej z 1996 roku. Przepis ten został opisany jako szczątkowa forma odpowiedzialności, która pozwala penalizować przyczynienie się, które nie jest rozkazem, nakłanianiem, pomocą, podżeganiem albo przyczynieniem się w inny sposób[27]. Przepis ten, ze względu na poprzednie jego brzmienie, był też czasem opisywany jako obejmujący pojęcie konspiracji[28]. Trybunał cytował go również w swoim orzecznictwie dla poparcia odrzucenia subiektywnego podejścia do popełnienia przestępstwa według art. 25 ust. 3 lit a[29].

Izba Orzekająca MTK dla byłej Jugosławii stwierdziła, że istnieje podstawa w prawie zwyczajowym dla karania podżegaczy, pomocników albo uczestników[30]. MTK w swoich orzeczeniach preferował doktrynę współsprawstwa i stosował art. 25 ust. 3 lit a. W konsekwencji umniejszało to znaczeniu lit b, c i d[31].

Art. 25 ust. 3 lit b wymienia zlecanie, namawianie, nakłanianie zarówno w przypadku dokonania jak i usiłowania. Art. 25 ust. 3 lit c wymienia pomaganie, podżeganie lub przyczynianie się w inny sposób do dokonania lub usiłowania dokonania zbrodni. Określenia z lit b wydają się pochodzić z systemów kontynentalnych, podczas gdy lit c – z systemu common law. W praktyce jednak te dwa przepisy są zbieżne[32]. Nie