Ratusz zatrzymany w czasie. Narodowcy we władzach Lublina w latach 1918-1939 - Marek Czyrka - ebook

Ratusz zatrzymany w czasie. Narodowcy we władzach Lublina w latach 1918-1939 ebook

Marek Czyrka

0,0

Opis

Monografia poświęcona działalności zwolenników ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w okresie od odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku do wybuchu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 roku oraz ich wpływowi na sprawy miasta. Ramy czasowe pracy obejmują okres funkcjonowania lubelskiego samorządu w latach dwudziestolecia międzywojennego.

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
czytnikach certyfikowanych
przez Legimi
Windows
10
Windows
Phone

Liczba stron: 716

Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
Oceny
0,0
0
0
0
0
0
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.

Popularność




© Copyright by Marek Czyrka 2008

Praca doktorska obroniona 27 lipca 2004 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Promotor:

prof, dr hab. Ryszard Bender

Recenzenci:

prof, dr hab. Wiesław Śladkowski dr hab. Mirosław Piotrowski, prof. KUL

ISBN 978-83-7564-110-3

Wydawnictwo My Bookwww.mybook.pl

Publikacja chroniona prawem autorskim.

Zabrania się jej kopiowania, publicznego udostępniania w Internecie oraz odsprzedaży bez zgody Wydawcy.

Konwersja do formatu EPUB: Virtualo Sp. z o.o.virtualo.eu

WSTĘP

Celem pracy jest ukazanie działalności zwolenników ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w okresie od odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku do wybuchu drugiej wojny światowej we wrześniu 1939 roku i ustalenie ich wpływu na sprawy miasta. Ramy czasowe pracy obejmują okres funkcjonowania lubelskiego samorządu w latach dwudziestolecia międzywojennego.

Ruch narodowy, zwany inaczej Narodową Demokracją, obozem narodowym, nurtem narodowym lub endecją, wywodził swoją genezę od założonej w 1887 roku Ligi Polskiej1. W orbicie obozu narodowego działało szereg organizacji politycznych, społecznych, młodzieżowych, szkolnych, paramilitarnych, sportowych, kulturalnych, religijnych, zawodowych i innych. Przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości ruch narodowy głosił hasła dotyczące dążenia do samodzielności narodowej państwa polskiego, opozycyjnej do walki klas zasady prymatu interesów narodowych przeciwstawionej partykularyzmom dzielnicowym i klasowym, krzewienia oświaty wśród robotników i chłopów. Po 1918 roku działacze obozu narodowego nadal opowiadali się za solidaryzmem społecznym, uznawali za właściwy ustrój parlamentarny, dążyli do powstania Polski Mocarstwowej, doceniali rolę Kościoła i religii rzymskokatolickiej w spajaniu narodu, działali w kierunku stworzenia jak najkorzystniejszych warunków prywatnym właścicielom nieruchomości, sklepów, zakładów rzemieślniczych i fabryk, popierali wolną konkurencję, krytykowali nadmierne ich zdaniem uprzywilejowanie ekonomiczne społeczności żydowskiej, upatrując w tym zagrożenie dla polskiego rzemiosła i handlu. Zwolennikami ruchu narodowego byli głównie duchowni, członkowie klasy średniej, ziemianie, mieszczanie. Członków lub sympatyków tego obozu politycznego nazywano narodowcami lub endekami.

Zwolennicy ruchu narodowego zasiadali w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina, który w 1933 roku zmienił nazwę na Zarząd Miejski. Instytucje te były w okresie międzywojennym organami gminy miejskiej w Lublinie. Rada Miejska pełniła rolę organu uchwałodawczego, miała prawo do kontroli pracy Magistratu, a następnie Zarządu Miejskiego. Magistrat, a od 1933 roku Zarząd Miejski, był organem wykonawczym. W kolegium tego organu zasiadali: prezydent miasta, wiceprezydenci oraz ławnicy, których liczba w latach 1916-1939 ulegała zmianie. Ważną rolę miał prezydent miasta, który nadzorował pracę poszczególnych jednostek administracyjnych, przedsiębiorstw miejskich oraz samodzielnych agend, kontrolowanych przez Radę Miejską2. Rada Miejska w Lublinie wznowiła działalność w 1916 roku, po ponad półwiecznej przerwie. Poprzednia Rada Miejska przestała funkcjonować w 1863 roku3.

W pracy podjęto próbę odpowiedzi m. in. na pytania:

– kim byli zwolennicy ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina

– jakie znaczenie na lubelskiej scenie politycznej mieli członkowie i sympatycy obozu narodowego w samorządzie Lublina

– w jaki sposób działacze obozu narodowego dążyli do zdobycia poparcia lublinian w wyborach samorządowych

– czy narodowcy w lubelskich władzach reprezentowali interesy lublinian

– jakimi problemami zajmowali się działacze samorządowi związani z ruchem narodowym

– czy radni związani z ruchem narodowym troszczyli się o najbiedniejszych mieszkańców miasta jaką politykę finansową miał obóz narodowy we władzach Lublina

– jakie działania podejmowali lubelscy narodowcy na rzecz usprawnienia administracji samorządowej

– czy zwolennicy ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina dążyli do rozwoju miasta

– w jaki sposób narodowcy w lubelskim samorządzie rozwiązywali problemy oświaty i kultury

– czy członkowie i sympatycy obozu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina przywiązywali wagę do inwestycji miejskich i rozwoju przedsiębiorstw

– jakie decyzje dotyczące służby zdrowia podejmowali działacze samorządowi związani z obozem narodowym w lubelskich władzach

– co czynili narodowcy w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w celu rozwoju handlu

– czy radni i członkowie Magistratu, którzy byli związani z obozem narodowym podejmowali działania służące utrzymaniu bezpieczeństwa w mieście

– w jaki sposób narodowcy we władzach Lublina odnosili się do problemów ogólnopolskich, które nurtowały opinię publiczną

– czy działacze ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina potrafili współpracować ze zwolennikami innych obozów politycznych oraz z przedstawicielami władz innych miejscowości i z władzami państwowymi

– jak narodowcy w samorządzie Lublina działali w sytuacjach kryzysowych, wymagających szybkiego podejmowania decyzji

– czy zwolennicy obozu narodowego uczestniczyli w uroczystościach z udziałem najwyższych dostojników państwowych

– czy zwolennicy obozu narodowego w lubelskich władzach przywiązywali wagę do zmian nazw ulic w mieście

Te i inne problemy zostały omówione w ośmiu rozdziałach pracy. Rozdział pierwszy ukazuje zarys obozu narodowego na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem historii tego obozu politycznego w Lublinie. W rozdziale drugim, który zawiera osiem podrozdziałów, przedstawiono w zarysie Lublin w okresie międzywojennym, ukazano sytuację polityczną w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina oraz rolę narodowców w lubelskich władzach samorządowych od 1916 do 1939 roku. W tym przypadku wyjście poza ramy czasowe pracy jest konieczne ze względu na fakt, iż w 1916 roku miało miejsce odrodzenie się samorządu Lublina, do czego przyczynili się zwolennicy obozu narodowego. Rozdział ten opisuje wybory samorządowe w Lublinie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej i rolę, jaką odegrał w nich ruch narodowy. Rozdział trzeci składa się z dwóch podrozdziałów i ukazuje problemy dotyczące finansów miasta. W tym rozdziale podjęto próbę odpowiedzi na pytanie jaką politykę finansową realizowali członkowie i sympatycy ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina. Z finansami miasta wiązały się sprawy dotyczące funkcjonowania administracji samorządowej. Z tego powodu rozdział trzeci porusza także te kwestie. W siedmiu podrozdziałach rozdziału czwartego opisano stosunek zwolenników ruchu narodowego w lubelskich władzach do problemów społecznych, którymi były bezrobocie i ubóstwo. Z problemami osób najuboższych wiązały się także kwestie dotyczące aprowizacji, braku mieszkań, służby zdrowia, oświaty i dostępu do kultury, które również są przybliżone w tym rozdziale. Ukazano tu także politykę społeczną, zdrowotną, oświatową, mieszkaniową i kulturalną zwolenników obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych. W tym rozdziale opisano też działania narodowców na rzecz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz szkół, w których krzewiono wartości chrześcijańskie. Rozdział piąty przedstawia w siedmiu podrozdziałach działania członków i sympatyków ruchu narodowego we władzach Lublina na rzecz przedsiębiorstw miejskich, handlu i komunikacji a także ukazuje stosunek zwolenników ruchu narodowego wobec inwestycji miejskich oraz budowy i remontów ulic. Te wymienione kwestie wiążą się z rozwojem gospodarczym miasta. Czynnikiem wpływającym na rozwój Lublina był także stan bezpieczeństwa w mieście. W rozdziale piątym zbadano czy zwolennicy obozu narodowego w lubelskich władzach zajmowali się tym problemem. Zostały omówione sprawy dotyczące stacjonowania w mieście wojska, straży pożarnej i organów bezpieczeństwa publicznego oraz działania radnych obozu narodowego na rzecz obrony lublinian przed klęskami żywiołowymi. W omawianym rozdziale opisano także stosunek członków i sympatyków ruchu narodowego w lubelskich władzach do nadużyć popełnianych przez pracowników miejskich. W rozdziale szóstym, w którym znajdują się cztery podrozdziały, opisano działania narodowców w lubelskich władzach w sprawach ogólnopolskich, nurtujących opinię publiczną. Problemami tymi były plebiscyty i kształtowanie się granic Polski, wojna polsko-bolszewicka i problemy dotyczące Związku Radzieckiego, strajki i demonstracje, katastrofy i wypadki, które odbiły się echem w całym kraju. Do problemów ogólnopolskich należała także współpraca Lublina z innymi miastami poprzez kontakty między przedstawicielami władz samorządowych. Rozdział siódmy zawiera trzy podrozdziały, w których ukazany został stosunek zwolenników obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych do radnych z najbardziej liczących się obozów politycznych w mieście, którymi były PPS i obóz sanacyjny. W tym rozdziale ukazano także stosunek członków i sympatyków ruchu narodowego we władzach Lublina do zwolenników ugrupowań żydowskich w lubelskiej Radzie Miejskiej. Rozdział ósmy zawiera dwa podrozdziały, w których zostały opisane uroczystości i obchody z udziałem zwolenników obozu narodowego w Radzie Miejskiej, mające miejsce w Lublinie. Obchody te często było poświęcone uczczeniu pamięci wybitnych Polaków. W tym celu nadawano też nazwy ulicom. W omawianym rozdziale opisano działania radnych związanych z obozem narodowym w sprawie nazewnictwa ulic. Praca zawiera aneks, w którym znajdują się nazwiska członków Klubu Narodowego w Radzie Miejskiej Lublina w okresie międzywojennym, nie zasiadających jednocześnie w składzie kolegium Magistratu lub Zarządu Miejskiego.

Działalność zwolenników obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych można prześledzić na podstawie dokumentów zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Lublinie. W pracy wykorzystano archiwalia zgromadzone w zespole akt o nazwie Akta Miasta Lublina 1918-1939, które znajdują się we wspomnianym archiwum4. W zespole tym zachowały się protokoły posiedzeń Rady Miejskiej z lat 1918-1929 oraz w mniejszym stopniu protokoły posiedzeń Magistratu, Zarządu Miejskiego i komisji radzieckich a także znajdują się inne akta wytworzone przez organy władzy samorządowej, które są istotne dla zrekonstruowania działalności członków lubelskich władz związanych z obozem narodowym. Znaczna cześć materiałów źródłowych została zniszczona w czasie drugiej wojny światowej. Brakuje dużej ilości protokołów posiedzeń Magistratu, Zarządu Miejskiego oraz komisji radzieckich a także protokołów posiedzeń Rady Miejskiej z okresu szóstej kadencji tego organu władzy samorządowej.

Cennych wiadomości o członkach ruchu narodowego w Radzie Miejskiej Lublina w latach pierwszej wojny światowej dostarczają archiwalia zgromadzone w zespole Akta Miasta Lublina 1915-1918, które również znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie5. Wzmianki o radnych działających w latach 1918-1939 występują w grupach źródeł archiwalnych, które zostały wytworzone w organach administracji państwowej i Policji Państwowej i są dostępne w wymienionym archiwum. Są to akta zgromadzone w zespołach: Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Lublinie; Starostwo Grodzkie Lubelskie; Starostwo Powiatowe Lubelskie; Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Samorządowy; Urząd Wojewódzki Lubelski, Wydział Społeczno-Polityczny6. W pracy wykorzystano raporty sytuacyjne starostów i wojewodów lubelskich. Zachowały się one w aktach pochodzących od organów administracji państwowej. Opisują sytuację polityczną w województwie lubelskim w okresie międzywojennym. W pracy w mniejszym stopniu oparto się na aktach policyjnych. Radni związani z obozem narodowym pozostawali poza kręgiem zainteresowania organów bezpieczeństwa publicznego gdyż zazwyczaj byli powszechnie znanymi i szanowanymi mieszkańcami miasta i jako tacy nie byli obiektem działalności operacyjnej tych instytucji.

Sytuację polityczną w Lublinie w okresie I wojny światowej oraz w pierwszych miesiącach Drugiej Rzeczypospolitej opisują raporty sytuacyjne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które zachowały się w zasobie archiwalnym zgromadzonym przez narodowca z Lubelszczyzny, Jana Steckiego7. Cenne źródło stanowią wspomnienia działacza ruchu narodowego z Lublina, Adama Majewskiego, znajdujące się w zasobach lubelskiego oddziału IPN8. Dane o członku Klubu Narodowego w Radzie Miejskiej Lublina, profesorze Ignacym Czumie, zawierają akta osobowe, które znajdują się w Archiwum Uniwersyteckim KUL.

Dodatkowych materiałów dotyczących ruchu narodowego dostarczają akta zgromadzone w zespole o nazwie: Stronnictwo Narodowe 1918-1923, 1927-1939. Te źródła znajdują się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Wspomniane akta zostały wytworzone przez władze naczelne głównych ugrupowań obozu narodowego. Informacje w nich zawarte mogą stanowić wyjaśnienie niektórych decyzji podejmowanych przez członków lubelskich władz związanych z ruchem narodowym ponieważ prezentują program tego obozu politycznego, który starali się realizować narodowcy w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina.

W mniejszym stopniu w pracy wykorzystano kopię maszynopisu Kazimierza Fudakowskiego, który pisał o swojej działalności w obozie narodowym. Te wiadomości w znacznej mierze dotyczą okresu przed 1918 rokiem. Kazimierz Fudakowski działał w Związku Ziemian w Lublinie9. Także w maszynopisie Ryszarda Wojdalińskiego zawarte są wiadomości o członkach i sympatykach obozu narodowego w czasach przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, które ukazują między innymi rolę ruchu narodowego podczas wyborów do Rady Miejskiej w 1916 i 1918 roku10. Maszynopisy te znajdują się w zbiorach specjalnych bibliotek.

W pracy oparto się także na źródłach drukowanych. Stanowią one cenne uzupełnienie wiadomości zaczerpniętych z materiałów archiwalnych. Informacje dotyczące działalności narodowców w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina publikował Dziennik Zarządu miasta Lublina. W tym czasopiśmie znajdują się wszystkie protokoły posiedzeń lubelskiej Rady Miejskiej z lat trzydziestych, relacje z posiedzeń Zarządu Miejskiego i komisji radzieckich, zarządzenia władz samorządowych, informacje o obsadzie personalnej w Magistracie i w Zarządzie Miejskim oraz inne wiadomości dotyczące samorządu. W pracy posłużono się tymi numerami tego czasopisma, które zawierały szczególnie cenne wiadomości o narodowcach w samorządzie11. Innymi źródłami drukowanymi, które okazały się przydatne dla badania działalności zwolenników ruchu narodowego są: Kalendarz Informator na rok 1939 Pogotowia Ratunkowego w Lublinie, Kalendarz Robotniczy PPS za 1918 rok i Sprawozdanie z działalności Lubelskiego Miejskiego Komitetu Obywatelskiego za czas od 15 marca do 31 października 1915 roku, wydane w 1916 roku12. Przepisy dotyczące sposobu przeprowadzenia wyborów samorządowych w 1916 roku zawierał Dziennik Rozporządzeń c. i k. Zarządu Wojskowego w Polsce z 18 sierpnia 1916 roku. Zasady wyborów samorządowych przeprowadzonych w 1934 roku zawiera Dziennik Ustaw RP z 9 kwietnia tego roku.

Istotne wiadomości o działalności zwolenników ruchu narodowego w lubelskim samorządzie zawierają relacje z posiedzeń Rady Miejskiej Lublina, zamieszczone na łamach „Głosu Lubelskiego” oraz „Ziemi Lubelskiej”. Szczególnie cenny dla badań dotyczących dziejów ruchu narodowego w Lublinie jest „Głos Lubelski”, który był organem tego obozu politycznego. Był to dziennik, który ukazywał się od 1913 roku przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. Pismo było związane z Ligą Narodową, a następnie ze Związkiem Ludowo-Narodowym i Stronnictwem Narodowym. W redakcji „Głosu Lubelskiego” działali czołowi zwolennicy obozu narodowego w Lublinie: Adam Majewski, Feliks Moskalewski, Edward Rettinger, Roman Ślaski i inni. W pierwszych latach wydawania „Głosu Lubelskiego” jednym z redaktorów tego pisma był Ryszard Wojdaliński, który był związany z tym dziennikiem do lutego 1919 roku. W sierpniu tego roku, będąc posłem należącym do Związku Sejmowego Ludowo-Narodowego, opuścił ten klub i przeszedł do Narodowego Zjednoczenia Ludowego. Organem prasowym NZL w Lublinie była wówczas „Ziemia Lubelska”. To pismo ukazywało się od 1906 roku. W 1921 roku dziennik został sprzedany spółce, która była własnością zwolenników lewicy parlamentarnej. Po 1926 roku dziennik popierał obóz sanacji. „Ziemia Lubelska” ukazywała się do 1931 roku13. Wiadomości o aktywności zwolenników obozu narodowego we władzach Lublina w latach trzydziestych zawiera „bezpartyjny dziennik demokratyczny” „Express Lubelski i Wołyński”, który popierał obóz sanacji.

O organach lubelskiego samorządu, radnych i prezydentach Lublina pisał w swoich opracowaniach Józef Marczuk. W tych pracach zawarto wiadomości na temat czołowych działaczy samorządowych z Lublina. Szczegółowe problemy dotyczące działalności zwolenników obozu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina w latach 1918-1939 nie były jednak dotąd przedmiotem badań historyków. Dotychczas nie powstała żadna praca na temat członków i sympatyków obozu narodowego w lubelskich władzach samorządowych. Dzieje tego obozu politycznego na Lubelszczyźnie badali Zygmunt Łupina i Ewa Maj. Zygmunt Łupina, w niepublikowanej pracy doktorskiej, porusza niektóre aspekty dotyczące działalności narodowców w lubelskich władzach samorządowych. Zygmunt Łupina jest także autorem artykułu poświęconego zasięgowi organizacyjnemu ruchu narodowego w województwie lubelskim w latach 1927-193014. Ewa Maj, w pracy poświęconej działalności Narodowej Demokracji w województwie lubelskim w latach 1918-1928, pisze o aktywności działaczy tego obozu politycznego we władzach Lublina15. Dzieje młodzieży narodowej na KUL bada Rafał Dobrowolski16.

O ruchu narodowym w Lublinie wspomniał Bogdan Kędziora, badając postawy polityczne duchowieństwa katolickiego w mieście w latach 1926-193 117.

O działaczach obozu narodowego piszą badacze dziejów Lublina w pracach poświęconych życiu społeczno-politycznemu w tym mieście lub na obszarze całej Lubelszczyzny. W wymienionych pracach działalność ruchu narodowego była opisywana marginalnie.

Spośród opracowań poświęconych historii Lublina, w których poruszono niektóre problemy dotyczące aktywności członków i sympatyków obozu narodowego w Lublinie należy wymienić prace Stanisława Krzykały, Edwarda Olszewskiego, Tadeusza Radzika, Wiesława Śladkowskiego18. Wybrane zagadnienia z zakresu historii Lublina w okresie międzywojennym zostały też przybliżone w pracy zbiorowej pod redakcją Waldemara Kozyry. Dzieło to stanowi piętnasty zeszyt „Res Historica”, wydany w Lublinie w dwutysięcznym roku19. O lubelskiej scenie politycznej w latach dwudziestolecia międzywojennego pisze też Stanisław Michałowski w monografii poświęconej Władysławowi Kunickiemu20.

Dodatkowym źródłem wiadomości o działaczach obozu narodowego w samorządzie Lublina oraz o sytuacji społeczno-politycznej w mieście są wspomnienia. Działaczy obozu narodowego w okresie dwudziestolecia międzywojennego charakteryzuje znany miłośnik Lublina, literat Konrad Bielski21. O sytuacji politycznej podczas działania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie pisze Ignacy Daszyński22. Jana Steckiego wspomina Wojciech Doliński23.

Życie codzienne lublinian z punktu widzenia społeczności żydowskiej ukazuje Róża Fiszman-Sznajdman24. Wiadomości zawarte w tych wspomnieniach pozwalają zrozumieć problemy dotyczące Żydów, którymi zajmowali się członkowie Rady Miejskiej, w tym także radni związani z ruchem narodowym. O Romanie Ślaskim wzmiankuje urzędnik Gubernatorstwa Wojskowego w Lublinie, Kazimierz Władysław Kumaniecki. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski ukazuje działalność lubelskiego samorządu w latach 1934-193 725. W tych latach Bolesław Liszkowski był wiceprezydentem miasta. Problemy dotyczące samorządu miejskiego w latach 1927-1929 przybliża prezydent Lublina Antoni Pączek26. Ignacego Czumę opisuje w swoich wspomnieniach Czesław Strzeszewski27. Zwolenników ruchu narodowego i działaczy lewicy w lubelskim samorządzie wspomina wiceprezydent Lublina z ramienia PPS Władysław Uziembło28.

W badaniach działalności ruchu narodowego w lubelskim samorządzie pomocne są opracowania dotyczące dziejów i ideologii tego obozu politycznego w Polsce. W pracy oparto się na podstawowych monografiach dotyczących ruchu narodowego. Są to dzieła Stanisława Kozickiego, Jerzego Janusza Tereja, Zygmunta Kaczmarka, Romana Wapińskiego, Bogumiła Grota i Ewy Maj29. Ideologię ruchu narodowego przybliżają pisma Romana Dmowskiego30.

Pomocne w badaniach działalności obozu narodowego w samorządzie Lublina są też prace opisujące dzieje polityczne Polski w okresie międzywojennym. Są to między innymi dzieła Andrzeja Ajnenkiela, Jerzego Holzera i Wojciecha Roszkowskiego31.

W przypadku badań dotyczących zwolenników ruchu narodowego w Radzie Miejskiej i Magistracie Lublina literatura odgrywa rolę pomocniczą ponieważ działalność narodowców w znacznej mierze została odtworzona na podstawie archiwaliów oraz prasy.

1. GENEZA I ROZWÓJ RUCHU NARODOWEGO NA ZIEMIACH POLSKICH I W LUBLINIE

W 1887 roku w Szwajcarii działacze niepodległościowi: Zygmunt Miłkowski, który nosił literacki pseudonim Teodor Tomasz Jeż, Henryk Gierszyński, Maksymilian Hertel oraz Aleksander Hirschberg założyli Ligę Polską. W tym okresie wśród Polaków gruntowało się poczucie wspólnoty narodowej, pojawiały się prądy myśli nacjonalistycznej. W 1887 roku emisariusz Ligi Polskiej Zygmunt Balicki rozpoczął działalność wśród młodzieży w ramach założonego przez niego na ziemiach polskich konspiracyjnego Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. W 1888 roku w warszawskiej grupie „Zet” rozpoczął działalność student Uniwersytetu Warszawskiego Roman Dmowski, który wraz z Zygmuntem Balickim oraz Janem Ludwikiem Popławskim z czasopisma „Głos” postulował zerwanie z demokratyczno-liberalnymi koncepcjami i z masońskimi obciążeniami Ligi Polskiej. W 1893 roku Liga Polska została przekształcona w Ligę Narodową. Kierownictwo organizacji przeniesiono wówczas na ziemie polskie. Jej przywódcami byli: Zygmunt Balicki, Roman Dmowski oraz Jan Ludwik Popławski. Organizację powołali Dmowski z Popławskim32. Liga Narodowa była konspiracyjną organizacją, która w celu masowej działalności powoływała wiele organizacji pomocniczych, mających charakter polityczny, społeczny, środowiskowy lub zawodowy33.

W rejonie Lublina i Puław, stanowiącym północną część guberni lubelskiej, nadzór nad działalnością Ligi sprawowali jej komisarze: Józef Guzowski, a następnie Bronisław Malewski. W południowej części guberni lubelskiej, w granicach której znajdowały się Zamość i Zwierzyniec, komisarzem Ligi Narodowej nadzorującym działalność organizacji był Stanisław Moskalewski. Za sprawy finansowo-organizacyjne Ligi na Lubelszczyźnie odpowiadali Kazimierz Fudakowski oraz Jan Stecki. Innymi aktywnymi działaczami Ligi Narodowej na tym terenie byli: Jan Durys, Adam Majewski, Stefan Plewiński, Stefan Smoleński i Ryszard Wojdaliński. Fundament Ligi Narodowej na tym terenie stanowiło wówczas ziemiaństwo. Część działaczy Ligi należała do grona liderów Lubelskiego Towarzystwa Rolniczego34.

W celu szerzenia oświaty wśród ludu w 1899 roku działacze Ligi utworzyli na obszarze Kongresówki Towarzystwo Oświaty Narodowej. Od stycznia tego roku TON działało również na Lubelszczyźnie. Jednym z działaczy tej organizacji był Stefan Śliwicki z Lublina35. Na polu oświatowym działali też członkowie Polskiej Macierzy Szkolnej, która również znajdowała się w orbicie obozu narodowego. W tej organizacji, funkcjonującej od 1905 roku na Lubelszczyźnie, działali między innymi Jan Kleniewski, Stefan Kowerski, Jan Stecki. Na obszarze Lubelszczyzny kolportowano czasopisma „Polak” oraz „Przegląd Wszechpolski”. Transportem tych czasopism zajmowali się Wanda z Jasieńskich Moskalewska oraz jej mąż, Stanisław Moskalewski.

W 1897 roku Liga Narodowa powołała Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe na terenie zaboru rosyjskiego. SDN tworzyło jawne struktury obozu narodowego. Na Lubelszczyźnie Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe stworzyli między innymi: Józef Guzowski, Wacław Kryński, Adam Majewski oraz ksiądz Leon Wydżga36. W 1904 roku w Galicji powstało Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. Następnie Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe utworzono w zaborze pruskim37.

Działacze obozu narodowego uczestniczyli w wyborach do rosyjskiej Dumy. W 1907 roku, wskutek bojkotu tych wyborów przez lewicę, kierowany przez narodowców blok wyborczy zdobył trzydzieści cztery miejsca w II Dumie. Były to wszystkie mandaty możliwe do uzyskania w Królestwie Polskim. Przewodniczącym Koła Polskiego w rosyjskim parlamencie został wówczas Roman Dmowski. Narodowa Demokracja dążyła do uzyskania przez Polskę autonomii wykorzystując wewnętrzny kryzys w Rosji po przegranej przez to państwo wojnie z Japonią. Narodowcy starali się więc dążyć do idei autonomii przez działanie w rosyjskim parlamencie. Działacze ruchu narodowego zasiadali także w parlamentach pozostałych państw zaborczych. Obóz narodowy żywił obawy wobec Niemiec38.

Po wybuchu I wojny światowej, 25 listopada 1914 roku, Roman Dmowski i Zygmunt Wielopolski stanęli na czele działającego w Warszawie Komitetu Narodowego, opowiadając się po stronie Rosji. Po ewakuacji Rosjan z obszaru Królestwa Polskiego w 1915 roku Roman Dmowski przebywał na terenie Rosji a następnie, w drugiej połowie tego roku, przybył do Lozanny, w którym znajdowała się Centralna Agencja Polska39. W 1916 roku przywódca ruchu narodowego złożył memoriał do władz Anglii i Francji, w którym opowiedział się za niepodległością Polski. 25 marca 1917 roku brytyjski minister spraw zagranicznych James Balfour udzielił audiencji Dmowskiemu. Działacz obozu narodowego przedstawił wówczas propozycję ogłoszenia przez rządy koalicji deklaracji o odbudowie niepodległej Polski.

Dzięki działalności ruchu narodowego 15 sierpnia 1917 roku powstał Komitet Narodowy Polski z siedzibą w Paryżu. Inicjatywa powołania Komitetu wyszła przede wszystkim z obozu narodowego40. Celem KNP było reprezentowanie polityki polskiej i sprawowanie kierownictwa nad tą polityką. Prezesem Komitetu został Roman Dmowski. We wrześniu 1917 roku Komitet uznały Francja, w październiku zrobiły to Wielka Brytania i Włochy a w grudniu uczyniły to Stany Zjednoczone. Roman Dmowski wraz z Ignacym Paderewskim podejmował działania dyplomatyczne na rzecz ustalenia granic Polski w kształcie korzystnym dla Polaków. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, od stycznia 1919 roku, Dmowski i Paderewski uczestniczyli w konferencji paryskiej stojąc na czele delegacji polskiej. Konferencja zajmowała się między innymi kwestią granicy polsko-niemieckiej. 28 czerwca 1919 roku podpisano w Wersalu traktat pokojowy z Niemcami. Dmowski i Paderewski złożyli podpisy pod tym traktatem41.

Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego czołowym przywódcą Narodowej Demokracji pozostawał Roman Dmowski.

W maju 1919 roku powstała partia polityczna o nazwie Związek Ludowo-Narodowy. W polskim sejmie działał wówczas Związek Sejmowy Ludowo-Narodowy. Na czele sejmowego klubu ZLN stał jego prezes, Wojciech Korfanty, który jednak w lipcu 1919 roku opuścił klub. Dalsze kierownictwo klubem spoczęło w rękach Stanisława Głąbińskiego. Ów poseł został także prezesem Zarządu Głównego Związku Ludowo-Narodowego. Sekretarzem generalnym stronnictwa był Karol Wierczak. W 1922 roku prezesem klubu ZLN w senacie został Juliusz Zdanowski. W następnym roku stanowisko prezesa Zarządu Głównego ZLN objął Stanisław Kozicki42. Przewodniczącym Rady Naczelnej został Jan Zamorski. Od 1924 roku prezesem Zarządu Głównego Związku Ludowo-Narodowego był Jan Załuska, zaś na czele Rady Naczelnej partii stanął Stanisław Głąbiński.

Prekursorem Związku Ludowo-Narodowego w Lublinie było Zjednoczenie Narodowe, które powstało w 1915 roku, było prowincjonalną filią Narodowej Demokracji i od 1916 roku należało do Międzypartyjnego Koła Politycznego. Liderem Zjednoczenia Narodowego był Ryszard Wojdaliński. Lubelskimi ekspozyturami Międzypartyjnego Koła Politycznego były Klub Polski i Klub Społeczny, w których aktywni byli działacze ruchu narodowego43.

Od 1919 roku na terenie województwa lubelskiego działał Związek Ludowo-Narodowy. Spośród działaczy ZLN w Lublinie należy wymienić: Józefa Kanarowskiego, Stanisława Kuczewskiego, Leona Łumińskiego, Adama Majewskiego, Feliksa Moskalewskiego, Wawrzyńca Niedźwiadka, Adolfa Radzkiego, Edwarda Rettingera, Pawła Wisza i Aleksandra Wyszyńskiego44. Na szczeblu wojewódzkim partią kierowały wybierane co roku Rada i Zarząd Wojewódzki z siedzibą w Lublinie. Na czele lubelskiego Zarządu Wojewódzkiego stał Adam Majewski. W skład Rady Wojewódzkiej wchodzili przewodniczący zarządów powiatowych oraz dwaj członkowie z każdej rady powiatowej. Teren województwa lubelskiego został podzielony na dwa okręgi Związku Ludowo-Narodowego: lubelski i siedlecki (podlaski). Pracami ZLN w okręgach kierowały zarządy okręgowe. W okręgu lubelskim Zarząd Wojewódzki był jednocześnie Zarządem Okręgowym. Członkowie zarządów powiatowych z poszczególnych okręgów wchodzili w skład Zarządu Okręgowego. W okręgu lubelskim było jedenaście powiatów, w których pracami partyjnymi kierować miały rady i zarządy powiatowe45. Na terenie okręgu lubelskiego znajdowały się powiaty: biłgorajski, chełmski, hrubieszowski, janowski, krasnostawski, lubartowski, lubelski, puławski, tomaszowski, włodawski i zamojski46. Rady powiatowe co roku wybierały swoje zarządy. Najniższymi komórkami organizacyjnymi ZLN były koła. Jak podaje Zygmunt Łupina na podstawie dostępnych źródeł istnieją trudności z przedstawieniem organizacji ZLN w Lublinie i w województwie lubelskim na poszczególnych szczeblach ponieważ wiadomości na ten temat są niekompletne i rozproszone. We władzach wojewódzkich partii działali aktywnie: Adam Majewski jako prezes Zarządu Wojewódzkiego, Roman Ślaski, Edward Kołaczkowski, Adam Kozłowski, Jan Nadarkiewicz, Józef Oszustowicz, Tomasz Pleskaczyński i Zbigniew Stypułkowski. Aktywni w partii byli też: Wieńczysław Ignaszewski, Józef Kanarowski, Jan Juściński i Władysław Wojciechowski. Koło podlegało Zarządowi Wojewódzkiemu ZLN47.

W maju 1926 roku w Polsce miały miejsce wydarzenia, które wywarły znaczący wpływ na scenę polityczną w Polsce. Do wydarzeń tych musieli ustosunkować się działacze obozu narodowego. Marszałek Józef Piłsudski krytykował wówczas spory polityczne między partiami w Polsce, opowiadał się za ustanowieniem silnej władzy. W nocy z 11 na 12 maja 1926 roku, generał Lucjan Żeligowski, który był wówczas ministrem spraw wojskowych, oddał dowództwo nad oddziałami wojskowymi, zgrupowanymi na poligonie w Rembertowie, Józefowi Piłsudskiemu. 12 maja wojska te wymaszerowały na stolicę. 14 maja oddziały Piłsudskiego zdobyły Warszawę. Premier Wincenty Witos podał się do dymisji. Tego samego dnia ustąpił prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski, który przekazał swoje funkcje marszałkowi Sejmu Maciejowi Ratajowi48. Walki na ulicach Warszawy ustały. Prezydentem wybrano Ignacego Mościckiego. Decydujący wpływ na najważniejsze sprawy w państwie miał odtąd Józef Piłsudski. Te wydarzenia nazwano przewrotem majowym. W dziejach dwudziestolecia międzywojennego rozpoczął się nowy okres. Powstał ustrój, który utrzymał się aż do wybuchu drugiej wojny światowej a swoją nazwę wziął od hasła „sanacja”, oznaczającego „uzdrowienie”49.

Narodowa Demokracja zdecydowanie potępiła przewrót majowy50. Członkowie ZLN opowiedzieli się po stronie żołnierzy broniących dostępu do stolicy oddziałom Piłsudskiego. Także lubelski Związek Ludowo-Narodowy potępił przewrót majowy.

4 grudnia 1926 roku, w białej sali hotelu „Bazar” w Poznaniu, zainaugurowano działalność nowej organizacji politycznej o nazwie Obóz Wielkiej Polski. W wydarzeniu tym uczestniczyło około trzystu przedstawicieli różnych organizacji i ugrupowań politycznych. OWP był autonomiczną organizacją ruchu narodowego i miał za zadanie skupić zwolenników różnych odcieni politycznych o narodowym kierunku. Jednak jednoznacznego poparcia udzieliły Obozowi tylko Straż Narodowa i Młodzież Wszechpolska51. Podczas inauguracyjnego zebrania nowej organizacji powołano Wielką Radę OWP, której przewodniczącym został Roman Dmowski. Funkcję Oboźnego organizacji objął Aleksander Dębski52. Z Wielkiej Rady został wyłoniony Wydział Wykonawczy, którego członkami zostali: Aleksander Dębski (przewodniczący), Zygmunt Berezowski, Tadeusz Bielecki, Tadeusz Kobylański, Zygmunt Pluciński i Jerzy Zdziechowski53. Wszelkie władze w OWP były powoływane przez mianowanie. Obóz Wielkiej Polski dokonał podziału kraju na sześć dzielnic organizacyjnych. Lublin znajdował się w Dzielnicy Lubelsko-Wołyńskiej54.

Celem Obozu Wielkiej Polski była organizacja świadomych sił narodu, prowadząca do powstania Polski silnej wewnętrznie oraz posiadającej odpowiednią pozycję i moc na arenie międzynarodowej. Deklaracja akcentowała poszanowanie dla religii, tradycji i cywilizacji narodowej, obowiązek służenia Ojczyźnie oraz podkreślała hierarchiczność i karność w nowej organizacji55.

3 kwietnia 1927 roku we Lwowie odbył się zjazd nowo powstałego Ruchu Młodych OWP. Odtąd na obszarze całego kraju rozwijała się ta organizacja. Posiadała ona własny, niezależny od OWP Komitet Wykonawczy oraz pełniący funkcję doradczą Komitet Główny56.

W Lublinie Obóz Wielkiej Polski oficjalnie rozpoczął funkcjonowanie w grudniu 1926 roku. 12 grudnia w siedzibie lubelskiego Klubu Społecznego, odbyło się zebranie nowej organizacji, na którym zgromadziło się około sto osób. Oboźnym wojewódzkim lubelsko-wołyńskim został Adam Majewski57. Edward Rettinger i Stanisław Kuczewski zajęli się pracami organizacyjnymi OWP w Lublinie. Ich prace były nadzorowane przez Adama Majewskiego. W tym okresie organizowano struktury Obozu Wielkiej Polski w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego. W czerwcu 1927 roku została ujednolicona struktura organizacyjna OWP na Lubelszczyźnie. Odtąd władze wojewódzkie organizacji stanowiły: Rada Wojewódzka i Zarząd Wojewódzki. W terenie funkcjonowały także Rady Powiatowe. OWP podzielono również na hufce, na których czele stali hufcowi lub oboźni powiatowi. Na hufiec składało się dwanaście setek, kierowane przez setników. Od czerwca 1927 roku członkami Zarządu Wojewódzkiego byli: Stanisław Bryła, Bolesław Dukszta, Józef Kanarowski, Adam Majewski, Feliks Moskalewski, Edward Rettinger i Roman Ślaski. Przewodniczącym Rady Wojewódzkiej został Władysław Borowski58. Na oboźnego powiatowego w Lublinie wybrano przez głosowanie Stefana Kowerskiego, po którym godność tę objął Stanisław Bryła.

15 marca 1928 roku, na wniosek Adama Majewskiego, został powołany do życia nowy Zarząd Powiatowy, na którego czele stanął Jan Skibiński.

Aktywną organizacją w Lublinie był Ruch Młodych OWP. Pierwsze wzmianki o tej organizacji w województwie lubelskim pochodzą ze stycznia 1928 roku. Przewodniczącym Ruchu Młodych Dzielnicy Lubelsko-Wołyńskiej OWP został Ludwik Christians. Od 1928 roku Koło Młodych OWP istniało w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Lubelski Ruch Młodych organizował zjazdy powiatowe członków tej organizacji. W ciągu 1929 i 1930 roku Ruch Młodych OWP zorganizował swoje koła w powiatach województwa lubelskiego59.

7 czerwca 1931 roku w Poznaniu Roman Dmowski zdecydował o połączeniu OWP i Ruchu Młodych OWP w jedną organizację. Władze sanacyjne nie potrafiły przeciwstawić się rosnącej sile OWP i postanowiły rozwiązać tę organizację. Proces rozwiązania Obozu Wielkiej Polski odbywał się etapami. 26 września 1932 roku rozwiązano OWP w województwie pomorskim, w następnym miesiącu uczyniono to w województwie poznańskim a 28 października w kieleckim. Prasa sanacyjna tłumaczyła, że władze wyrażały troskę o dobro młodzieży, wykorzystywanej przez polityków ruchu narodowego w walce o zdobycie władzy. 25 marca 1933 roku uległy rozwiązaniu OWP i Związek Hallerczyków w Krakowie oraz w części województwa śląskiego. Trzy dni później, 28 marca, działalność OWP została zakazana w całym kraju. Obozowi postawiono zarzut działalności kolidującej z kodeksem karnym i nakazami władz państwowych przez stałe inspirowanie ekscesów i zaburzeń, podsycanie przez członków organizacji nienawiści partyjnej i rasowej, urządzanie demonstracji i zgromadzeń z celem podburzania ludności przeciwko władzom państwowym60. 28 marca 1933 roku uległ likwidacji także Obóz Wielkiej Polski w województwie lubelskim61.

Już w 1928 roku działacze obozu narodowego zwracali uwagę na brak większych sukcesów w działalności ZLN i OWP. Po wyborach parlamentarnych w 1928 roku kierownictwo sejmowego Klubu Narodowego spoczywało w rękach Romana Rybarskiego. W Senacie prezesem Klubu był Stanisław Głąbiński. W tym okresie przywódcy Narodowej Demokracji przyjęli, że w miejsce ZLN miała zostać utworzona nowa partia polityczna obozu narodowego o nazwie Stronnictwo Narodowe. W tym czasie, na przełomie lat 1927-1928, zaprzestała działalności Liga Narodowa. Powstała wówczas tajna Straż Narodowa.

10 czerwca 1928 roku, podczas posiedzenia Rady Naczelnej ZLN, zebrani postanowili przystąpić do konsolidacji obozu narodowego w ramach nowej partii o nazwie Stronnictwo Narodowe. Stronnictwo stawiało sobie za zadanie obronę praw należnych Kościołowi katolickiemu w państwie i dążenie do umacniania zasad katolickich w życiu publicznym, Partia planowała utrwalać narodowy charakter państwa oraz dostosować ustrój polityczny do realnych potrzeb życia. Stronnictwo Narodowe postulowało też przeciwstawienie się walce klas. Politycy nowej partii przywiązywali wagę do umacniania własności prywatnej oraz poszanowania godności pracy. Program Stronnictwa Narodowego opowiadał się w sprawach ustrojowych za równowagą władz. Politycy nowej partii domagali się zniesienia ograniczenia czasu pracy oraz utworzenia wspólnego zrzeszenia przedstawicieli pracodawców i pracobiorców. Członkowie SN opowiadali się przeciwko ingerencji czynników państwowych w życie gospodarcze, byli za zmniejszeniem podatku dochodowego, spadkowego i obrotowego oraz za otoczeniem szczególną opieką średniego rzemiosła i handlu62.

Stronnictwo Narodowe i Obóz Wielkiej Polski powiązano w jedną formę organizacyjną poprzez Komitet Polityczny63. 10 czerwca 1928 roku powołano Zarząd Główny partii. Prezesem Zarządu Głównego Stronnictwa został Joachim Bartoszewicz. Wiceprezesem Zarządu był Stefan Dąbrowski. Sekretarzem generalnym partii został Karol Wierczak64. Na czele powołanej wówczas Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego stanął Joachim Bartoszewicz.

Prace nad powstaniem Stronnictwa Narodowego były prowadzone także w Lublinie i w województwie lubelskim. 5 sierpnia odbyło się w Lublinie zebranie ZLN, podczas którego członkowie tej partii przez aklamację uchwalili przystąpić do Stronnictwa Narodowego65. Podobne decyzje podejmowano na terenie całego województwa lubelskiego, tworzono lokalne koła SN w miasteczkach oraz w osadach. Lubelscy politycy Stronnictwa Narodowego bezskutecznie starali się pozyskać dla swojej partii zwolenników chadecji. W województwie lubelskim jedynie w powiecie włodawskim Chrześcijańska Demokracja oraz część PSL „Piast” zgodziły się na przyłączenie do SN66.

21 października 1928 roku, podczas zebrania organizacyjnego przedstawicieli Stronnictwa Narodowego z Lublina oraz z jedenastu powiatów środkowej i południowej Lubelszczyzny został wyłoniony lubelski Zarząd Okręgowy partii oraz powołano delegatów do Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego67. Prezesem Zarządu Okręgowego SN został Adam Majewski.

Ówczesne władze wojewódzkie utożsamiały Zarząd Okręgowy z Zarządem Wojewódzkim, który był najwyższą jednostką organizacyjną SN w województwie lubelskim. Zarządowi Wojewódzkiemu podlegał lubelski Zarząd Powiatowy (Koło Powiatowe), na którego czele stanął Jan Skibiński. W Lublinie funkcjonowało także Koło Miejskie (Grodzkie), którym również kierował Jan Skibiński68.

Stronnictwo Narodowe dbało o umacnianie swoich wpływów w organizacjach społecznych. W jedenastu powiatach województwa lubelskiego powstały komitety partii.

W 1930 roku politycy ruchu narodowego stanowili w parlamencie drugą po BBWR pod względem liczebności grupę posłów i senatorów. Klubami narodowymi w obu izbach kierowali ci sami działacze ruchu narodowego co w latach poprzednich69. W tym okresie w ruchu narodowym coraz wyraźniej ścierały się dwie koncepcje polityczne: „młodych” i „starych”. Nadal jednak w Stronnictwie Narodowym przewagę mieli „starzy”70. Do parlamentu weszli także młodzi politycy o poglądach narodowych, którzy starali się przejąć kierownictwo w ruchu Narodowej Demokracji. Wśród nich aktywny był Tadeusz Bielecki, który krytykował u „starych” działaczy obozu narodowego dotychczasowe koncepcje działania oparte na działalności w parlamencie. Spośród „młodych” polityków Narodowej Demokracji aktywnych w Lublinie wyróżniał się Ludwik Christians, będący w czołówce działaczy ruchu narodowego71.

Ów polityk 11 stycznia 1931 roku wszedł do nowo powołanego Zarządu Powiatowego Stronnictwa Narodowego w Lublinie. Od 1930 roku lubelskiemu Zarządowi Wojewódzkiemu nie podlegały struktury partyjne Stronnictwa Narodowego na terenie powiatów siedleckiego, sokołowskiego oraz węgrowskiego, które weszły w skład okręgu wyborczego numer trzy do sejmu i zostały podporządkowane warszawskiemu Zarządowi Okręgowemu partii. Dostępne źródła nie informują czy do 1934 roku w Lublinie istniała Rada Wojewódzka Stronnictwa Narodowego. Według źródeł z 1934 roku istniała wówczas taka Rada, w której aktywni byli m. in.: Adam Majewski i Jan Skibiński. W mieście działał Sekretariat Wojewódzki, na którego czele stał Jan Skibiński. W Lublinie funkcjonowało także Koło Miejskie (Grodzkie). Na czele Koła stał także Jan Skibiński.

10 lutego 1935 roku, podczas posiedzenia Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego w Warszawie, w którym brał udział lider ruchu narodowego Roman Dmowski, przeprowadzono reorganizację władz partyjnych. Zachowano Radę Naczelną partii, lecz zmarginalizowano jej znaczenie. Powstał czterdziestoosobowy Komitet Główny, w którym „młodzi” zdobyli bezwzględną większość. Byli to między innymi: Tadeusz Bielecki, Wacław Ciesielski, Władysław Folkierski, Jędrzej Giertych, Kazimierz Kowalski, Jan Matłachowski, August Michałowski, Stefan Niebudek, Mieczysław Trajdos i Tadeusz Wróbel. Spośród „starych” w Komitecie działali między innymi: Joachim Bartoszewicz, Zygmunt Berezowski i Roman Rybarski. Na czele Zarządu Głównego stał Joachim Bartoszewicz. Nowym prezesem Rady Naczelnej Stronnictwa został Bohdan Wasiutyński. Zmiany we władzach Stronnictwa były dokonywane także w terenie. W siedmiu zarządach okręgowych zmienili się prezesi.

Zmiany w Stronnictwie Narodowym dotknęły również obszar województwa lubelskiego. Na czele partii w Lublinie stał nadal Adam Majewski, lecz pracami Zarządu Wojewódzkiego kierował wraz ze Stanisławem Bardzikiem, który wcześniej wyróżniał się działalnością partyjną wśród młodzieży. Zarządowi Wojewódzkiemu (Okręgowemu) podlegały struktury partyjne już tylko w kilku okolicznych powiatach: lubartowskim, lubelskim i puławskim. Odrębny okręg SN obejmowały powiaty: biłgorajski, tomaszowski i zamojski. W 1935 roku w Lublinie nadal funkcjonował Zarząd Grodzki (Miejski) Stronnictwa Narodowego, któremu przewodniczył Stanisław Bardzik. Wiceprzewodniczącym Zarządu był, należący do „młodych”, Józef Olszewski. W 1935 roku Stronnictwo Narodowe w powiecie lubelskim miało sześć kół. Według danych Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego Stronnictwo Narodowe liczyło w mieście około tysiąc czterysta członków72.

Przy partii działały koła robotnicze. W Lublinie funkcjonowały także setki robotnicze Stronnictwa Narodowego. W lipcu 1934 roku partia rozpoczęła przekształcanie setek na koła dzielnicowe oraz przejmowanie funkcji prezesów kół przez dotychczasowych setników. Stronnictwo Narodowe w Lublinie było traktowane przez Urząd Wojewódzki Lubelski jako najaktywniejsza partia w mieście.

Przy Stronnictwie Narodowym w Lublinie działała sekcja inteligencka. W 1936 roku Stronnictwo Narodowe założyło również sekcję żeńską (oddział żeński), liczącą wówczas 19 członkiń. W 1934 roku i w latach późniejszych w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim istniała Sekcja Akademicka Stronnictwa Narodowego73.

Po zdominowaniu kierownictwa Stronnictwa Narodowego przez „młodych” faktyczna władza nad ruchem narodowym spoczywała w rękach: Tadeusza Bieleckiego, Romana Dmowskiego, Władysława Folkierskiego, Mieczysława Jakubowskiego, Jana Matłachowskiego, Stefana Sachy i Mieczysława Trajdosa. Wymienione osoby stanowiły niejawny „zespół siódemki”74. 24 października 1937 roku, podczas posiedzenia Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego, wyłoniono nowy Zarząd Główny partii w składzie: Kazimierz Kowalski (prezes), Tadeusz Bielecki i Mieczysław Trajdos (wiceprezesi), Władysław Jaworski (sekretarz), prof. Witold Staniszkis (skarbnik) oraz: Jędrzej Giertych, Jan Matłachowski, Stefan Niebudek, Stefan Sacha i Karol Wierczak. Dotychczas Kazimierz Kowalski stał na czele ruchu narodowego w Łodzi. W tym okresie faktyczni przywódcy obozu narodowego w Polsce działali w tzw. „dziewiątce”. W składzie tej grupy byli: Zygmunt Berezowski, Tadeusz Bielecki, Roman Dmowski, Władysław Folkierski, Jędrzej Giertych, Kazimierz Kowalski, Jan Matłachowski, Stefan Sacha i Mieczysław Trajdos. W tym okresie Stronnictwo Narodowe rozwijało się intensywnie w województwie lubelskim75. Według szacunków Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego w 1936 roku w województwie lubelskim do partii należało przeszło 8300 osób76.

W 1933 roku, po likwidacji Obozu Wielkiej Polski, w ramach Stronnictwa Narodowego powołano do życia Sekcje Młodych, które stanowiły kontynuację OWP, lecz formalnie były integralną częścią Stronnictwa. Działacze Sekcji Młodych przejęli od OWP ideologię i sposoby działania. Do marca 1934 roku na czele organizacji stał Jan Mosdorf. Jego następcą był Tadeusz Bielecki. W pierwszej połowie 1934 roku kierownikiem wojewódzkim Sekcji Młodych w Lublinie był Henryk Cybulski, a następnie stanowisko to objął Ignacy Barski. Lubelskim kierownikiem grodzkim Sekcji Młodych został Józef Olszewski. Kierownictwo lubelskiej Sekcji Młodych na różnych szczeblach często ulegało zmianom77.

W lutym 1935 roku władze naczelne partii pozbawiły Sekcję Młodych SN odrębności organizacyjnej. Członków lubelskiej Sekcji Młodych zamierzano mianować pierwszymi wiceprzewodniczącymi zarządów kół w mieście. Według źródeł z marca 1935 roku Józef Olszewski został wiceprzewodniczącym Zarządu Grodzkiego Stronnictwa Narodowego, natomiast Henryk Cybulski był wiceprezesem Zarządu Powiatowego partii. W marcu 1935 roku we wszystkich czternastu kołach partyjnych w Lublinie wiceprzewodniczącymi zarządów byli członkowie Sekcji Młodych SN. Ostatecznie Sekcje Młodych działały jednak nadal, lecz zostały podporządkowane zarządom Stronnictwa Narodowego. Według danych z 1935 roku Sekcja Młodych Stronnictwa Narodowego w Lublinie była podzielona na drużyny, którymi kierowali drużynowi78. Lubelska Sekcja Młodych została wówczas podporządkowana Zarządowi Grodzkiemu partii. W tym roku Sekcja miała w Lublinie 10 drużyn. Rok później posiadała dziewięć drużyn. Sekcja miała wówczas oddzielny Zarząd Miejski. Skład Zarządu często zmieniał się. W Lublinie działał też Zarząd Powiatowy Sekcji Młodych. W 1936 roku na jego czele stanął Jan Chmielewski. W czerwcu tego roku Sekcja Młodych SN w Lublinie została rozwiązana. Lublin podzielono wówczas na sześć dzielnic organizacyjnych. Utworzono zarządy kół dzielnicowych. Członkowie Sekcji Młodych zostali wcieleni do poszczególnych kół. Zarządom kół podporządkowano drużynowych z drużynami79.

Mimo, iż Sekcja Młodych Stronnictwa Narodowego uległa likwidacji byli członkowie tej placówki nadal kontynuowali działalność. W styczniu 1937 roku na czele organizacji w Lublinie stanął z polecenia Zarządu Grodzkiego Wacław Lipski. Placówka skupiająca młodych działaczy ruchu narodowego funkcjonowała więc faktycznie w dalszym ciągu. W październiku 1937 roku oficjalnie reaktywowano Sekcję Młodych w Lublinie. Sekcje Młodych prężnie funkcjonowały przy poszczególnych kołach, które podzielone były na drużyny. W tym okresie członkowie i sympatycy ruchu narodowego borykali się z trudnościami lokalowymi w różnych dzielnicach miasta. W 1938 roku Stronnictwo Narodowe w Lublinie posiadało tylko pięć kół. Pod koniec tego roku istniały jedynie trzy koła80.

Ruch narodowy przez cały okres swojej działalności wyrażał troskę o umacnianie wpływów wśród młodzieży. Już w pierwszych latach II Rzeczypospolitej przystąpiono do tworzenia masowej organizacji politycznej w polskich uczelniach o nazwie Organizacja Młodzieży Wszechpolskiej. Młodzież studencka Narodowej Demokracji wywierała duży wpływ na istniejące w wyższych uczelniach korporacje, koła naukowe, samorządy oraz związki studenckie. W 1920 roku w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim istniały organizacje skupiające zwolenników obozu narodowego. Były to Narodowe Zjednoczenie Młodzieży Akademickiej oraz Młodzież Narodowa, kontynuująca idee Grup Narodowych – tajnej organizacji z czasów zaborów. Ogólnopolskie Narodowe Zjednoczenie Młodzieży Akademickiej istniało w Lublinie jako kontynuacja Stowarzyszenia Młodzieży81.

W marcu 1922 roku, na I Ogólnym Zjeździe NZMA zmieniono nazwę organizacji na Związek Młodzieży Wszechpolskiej. W tym samym miesiącu zorganizowano pierwszy ogólnopolski Kongres Młodzieży Wszechpolskiej, podczas którego wybrano honorowym przewodniczącym organizacji Romana Dmowskiego. Pierwszym prezesem Związku Młodzieży Wszechpolskiej został wówczas Jan Rembieliński82.

W Lublinie Związek Młodzieży Wszechpolskiej dążył do zdobycia wpływów wśród studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, należących do korporacji i samorządów studenckich oraz do kół naukowych. Na przełomie lat 1926/27 na Uniwersytecie rozpoczęła działalność korporacja „Hetmania”, która gromadziła młodzież narodową. Działali w niej członkowie Związku Młodzieży Wszechpolskiej. Byli oni aktywni także w działającej w KUL korporacji „Concordia”.

Według źródeł z lat 1928/29 w Lublinie funkcjonowało wówczas Koło Związku Młodzieży Wszechpolskiej. W tym okresie do lubelskiej organizacji należało około sto osób.

W następnych latach Związek Młodzieży Wszechpolskiej w Lublinie został podzielony na sekcje i koła. W 1931 roku funkcjonowały: Sekcja Ekonomiczno-Społeczna, Sekcja Koleżanek, Sekcja Religijno-Społeczna oraz Koła: Pomocy Niezamożnym, Krajoznawcze i Rozrywkowe. W 1933 roku istniały Sekcje: Żydoznawcza, Zagadnień Społeczno-Moralnych, Zagadnień Społeczno-Politycznych i Nowo wstępujących83.

19 października 1934 roku władze uniwersyteckie KUL zdecydowały o rozwiązaniu wszystkich organizacji młodzieży akademickiej działających na terenie uniwersytetu, które miały polityczny charakter. Rozwiązano nie tylko funkcjonujący w KUL Związek Akademicki Młodzieży Wszechpolskiej, lecz także organizacje prorządowe: Legion Młodych i Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej84.

Brakuje źródeł dotyczących funkcjonowania Związku Młodzieży Wszechpolskiej w latach 1935-1939 na terenie Lublina.

Zwolennicy organizacji byli jednak nadal aktywni, roztaczając wpływy na „Bratnią Pomoc” Studentów KUL oraz inne organizacje studenckie. Młodzi zwolennicy Narodowej Demokracji wciąż działali w korporacjach „Concordia” i „Hetmania” oraz w istniejącej od 1937 roku korporacji „Magna Polonia”85.

Ruch narodowy przywiązywał znaczenie do działalności wśród kobiet. Od listopada 1922 roku istniała Narodowa Organizacja Kobiet. NOK założyły: Gabriela Balicka, wdowa po Zygmuncie Balickim, Józefa Szebeko, będąca pierwszą przewodniczącą Zarządu Głównego NOK oraz Maria Holder-Eggerowa, znana działaczka na terenie Lublina. W Lublinie ta organizacja rozpoczęła funkcjonowanie cztery lata później86.

Narodowa Organizacja Kobiet organizowała akcje w obronie religii w szkołach i przeciwko rozwodom, odczyty a także spotkania kulturalne i oświatowe, pomagała ubogim, prowadziła kursy dla analfabetek, zakładała małe biblioteki dla mieszkańców wsi. Wśród aktywnych działaczek NOK w Lublinie należy wymienić: Hannę Bryłową, Anielę Chrzanowską, Zofię Dziemską, Marię Fryczową, Zofię Gołębiowską, Bronisławę Gottnerową, Wandę Płaczkiewiczową, Janinę Przegalińską, Helenę Rojowską, Annę Rzeszotarską, Mieczysławę Sachsową, Stanisławę Tymimińską i Gabrielę Zarembinę. Na początku działalności NOK miała w Lublinie jedno koło, które liczyło około dwieście członkiń oraz trzysta pięćdziesiąt sympatyczek. NOK intensywnie rozwijała swoje struktury organizacyjne. W 1933 roku przy lubelskiej organizacji działały Sekcje: Oświatowa, Społeczna, Dochodów Niestałych oraz Rozrywkowa. W 1933 roku Narodowa Organizacja Kobiet w Lublinie liczyła 310 członkiń. W mieście funkcjonowała także Sekcja Młodych NOK87.

Narodowa Organizacja Kobiet, Młodzież Wszechpolska i Obóz Wielkiej Polski były autonomicznymi częściami składowymi ruchu narodowego88.

Narodowa Demokracja przywiązywała duże znaczenie do współpracy z ruchem katolickim. Obóz narodowy rozciągał wpływ na Katolicki Związek Polek a następnie na Katolickie Stowarzyszenie Kobiet. Organizacje te były także w orbicie chadecji. Od początku odrodzenia Polski po okresie rozbiorów funkcjonowały na terenie poszczególnych parafii i gmin Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej. W Lublinie te Stowarzyszenia działały od 1919 roku. W pracy organizacji uczestniczyli lubelscy działacze ruchu narodowego. Byli nimi między innymi: Stanisław Bryła, Adam Majewski, Feliks Moskalewski i Anna Rzeszotarska. Po 1933 roku SMP działały jako Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej.

Wpływy ruchu narodowego rozciągały się na organizacje katolickie, w których aktywna była młodzież akademicka. Do organizacji tych należały: Sodalicje Mariańskie, Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie” oraz „Juventus Christiana”. Organizacje te były jednak bliższe ideowo chadecji. Bractwo św. Trójcy „,Juventus Christiana”, „Odrodzenie”, Sodalicje Mariańskie, Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej, Stowarzyszenie Rycerzy Serca Jezusowego i inne organizacje religijne były sygnatariuszami różnych apeli i odezw obozu narodowego i uczestniczyły w kampaniach wyborczych ruchu narodowego. Ruch narodowy roztaczał wpływ na Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich. Organizacja ta również była najbliższa ideowo chadecji. Po powstaniu Akcji Katolickiej zwolennicy ruchu narodowego oddziaływali na organizacje działające w jej ramach, bractwa religijne i kółka różańcowe89.

Obóz narodowy starał się oddziaływać na Narodową Organizację Gimnazjalną (zwaną „Nogą”), do której należeli uczniowie starszych klas szkół średnich90. Ruch narodowy w Lublinie miał duże wpływy w Towarzystwie Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych oraz w Stowarzyszeniu Chrześcijańsko-Narodowym Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. W orbicie ruchu narodowego pozostawała Polska Macierz Szkolna. W PMS w Lublinie działali lubelscy narodowcy, m. in.: Bolesław Dziemski, Czesław Szczepański i Zofia Tymińska. Od ostatniego dziesięciolecia XIX wieku pod całkowitym wpływem ruchu narodowego znajdowało się Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Na ziemiach polskich było sześć dzielnic „Sokoła”. Dzielnice podzielono na okręgi a te na gniazda. Od 1921 roku na czele organizacji stał jej prezes, hrabia Adam Zamoyski. W „Sokole” działali lubelscy narodowcy, wśród których należy wymienić: Czesława Borera, Władysława Borowskiego, Stanisława Kuczewskiego, Adama Majewskiego, Feliksa Moskalewskiego, Romana Ślaskiego i Jana Turczynowicza. Członkami „Sokoła” byli przeważnie zwolennicy obozu narodowego i Chrześcijańskiej Demokracji.

Ruch narodowy oddziaływał na Związek Hallerczyków. Organizacja ta grupowała weteranów z powstania styczniowego, kombatantów z Armii „Błękitnej” gen. Józefa Hallera, II Korpusu Wojska Polskiego, II Brygady Legionowej, Murmańczyków i Dowborczyków91. Po 1935 roku Związek Hallerczyków coraz bardziej ulegał oddziaływaniu chadecji. W październiku 1937 roku ta organizacja zjednoczyła się z Chrześcijańską Demokracją.

Obóz narodowy współpracował z organizacjami paramilitarnymi. W latach 1926-1927 funkcjonowała w Lublinie Straż Narodowa. Stowarzyszenie to istniało w Polsce od 1925 roku. W Lublinie organizacja została zarejestrowana w kwietniu 1926 roku. W województwie lubelskim funkcjonowała Rada Wojewódzka Straży, którą kierował Adam Majewski. Członkami honorowymi Rady Wojewódzkiej byli Stanisław Bryła i Czesław Szczepański92. W Zarządzie Wojewódzkim Straży Narodowej działali: Adam Majewski (przewodniczący), Władysław Borowski (zastępca), Roman Ślaski (skarbnik) oraz Józef Kanarowski, Antoni Kwietniewski, Feliks Moskalewski, Tadeusz Roszkowski i Franciszek Stoch. W Lublinie istniał Oddział Lubelski Straży Narodowej. W mieście funkcjonowało także Koło Powiatowe tej organizacji, na czele której stał Władysław Borowski.

W maju 1927 roku minister spraw wewnętrznych podjął decyzję o rozwiązaniu Straży Narodowej w całej Polsce. Majątek organizacji skonfiskowano. Urząd Wojewódzki Lubelski twierdził, że miała to być organizacja antypaństwowa, zagrażająca porządkowi i spokojowi publicznemu. Następnie członkowie rozwiązanej Straży Narodowej w Lublinie kontynuowali działalność nielegalnie. Byli też aktywni w Obozie Wielkiej Polski i w Związku Ludowo-Narodowym. W następnych latach Straż Narodowa funkcjonowała na szczeblu ogólnopolskim, lecz w dostępnych źródłach nie ma wzmianek o istnieniu w tym okresie takiej organizacji w Lublinie.

Od 1913 roku istniało Towarzystwo Rozwoju Życia Narodowego „Rozwój”, na które roztaczała wpływ Narodowa Demokracja. Organizacja stawiała sobie za cel rozwój kultury i cywilizacji polskiej a także polskiego życia gospodarczego. W Lublinie działało Koło Towarzystwa. Aktywnym działaczem organizacji w tym mieście był Bolesław Dukszta, który należał także do ZLN i „Sokoła”. Według raportów sytuacyjnych Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego w 1927 roku Towarzystwo już nie funkcjonowało w Lublinie, lecz w mieście istniała wówczas inna organizacja oparta na statucie „Rozwoju”. Tą organizacją była „Czujnia Polska”, która działała w Lublinie od 1926 roku. Pracami „Czujni” kierował Bolesław Dukszta93. Po 1928 roku „Czujnia Polska” nie przejawiała działalności w mieście94. W marcu 1932 roku reaktywowano w Lublinie Towarzystwo Rozwoju Życia Narodowego „Rozwój”. Na czele lubelskiego Zarządu Oddziału „Rozwoju” stanął jego prezes, inżynier Łukasiewicz. W „Rozwoju” działali też między innymi: Tomasz Mazurek oraz Franciszek Rój95. W 1933 roku prezesem Zarządu Oddziału (Koła) Towarzystwa był Wojciech Zwoliński96. 17 października 1933 roku Towarzystwo Rozwoju Życia Narodowego „Rozwój” w Lublinie uległo likwidacji wskutek zarządzenia starosty grodzkiego. W tym okresie organizacja została zawieszona także w Warszawie. Lubelscy członkowie Towarzystwa nadal byli aktywni. Działacze nielegalnej organizacji planowali stworzyć w Lublinie Chrześcijański Front Gospodarczy. Według nich miała to być organizacja, która kontynuowałaby idee „Rozwoju”. Starosta grodzki w Lublinie odmówił jednak rejestracji Chrześcijańskiego Frontu Gospodarczego. W 1934 roku w Lublinie funkcjonowała nieformalnie Chrześcijańska Spółdzielnia Powszechna „Zjednoczenie” jako kontynuacja Frontu Gospodarczego.

W orbicie wpływów ruchu narodowego było Chrześcijańskie Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości miasta Lublina, które istniało już w czasie pierwszej wojny światowej. Na czele tej organizacji stał jej prezes, Adam Majewski. Stowarzyszenie to broniło interesów właścicieli kamienic.

W Lublinie funkcjonowały też znajdujące się pod wpływem obozu narodowego Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości Śródmieścia i Stowarzyszenie Właścicieli Nieruchomości Podmiejskich97. Wpływy ruchu narodowego zaznaczały się również w Stowarzyszeniu Właścicieli Nieruchomości i Przedmieść Lublina98. Część spośród członków tej organizacji działała także w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Właścicieli Nieruchomości miasta Lublina.

Od 1921 roku w Lublinie funkcjonowało Stowarzyszenie Kupców Polskich, w którym zaznaczały się wpływy ruchu narodowego i zwolenników Józefa Piłsudskiego. Aktywnymi członkami organizacji byli m. in.: Józef Kempisty oraz Franciszek Rój. Od 1930 roku przewagę w Stowarzyszeniu zyskali zwolennicy obozu sanacji. Od początku odzyskania przez Polskę niepodległości w mieście istniało Zgromadzenie Kupców miasta Lublina, grupujące zwolenników Narodowej Demokracji. Zwolennicy ruchu narodowego działali też w Chrześcijańskim Stowarzyszeniu Kupców Polskich99.

Ruch narodowy rozciągał wpływy na Towarzystwo Rzemieślnicze w Lublinie. Pracami organizacji kierował Adolf Radzki100. Wpływy obozu narodowego były także w Towarzystwie Wzajemnej Pomocy Rzemieślników.

Do okresu rządów sanacyjnych ruch narodowy posiadał znaczące wpływy w organizacjach ziemiańskich. W Lublinie funkcjonował Związek Ziemian. Miasto było siedzibą władz Oddziału Lubelsko-Lubartowsko-Puławskiego tej organizacji101. Od lipca 1935 roku działający w mieście oddział miał nazwę Związek Ziemian – Reprezentacja Wojewódzka. Ruch narodowy posiadał także wpływy w Kole Zjednoczonych Ziemianek. W okresie sanacji ziemianie sympatyzowali z obozem rządzącym.

Od pierwszej połowy lat dwudziestych działało w Lublinie Polskie Towarzystwo Opieki nad Kresami Wschodnimi, które zajmowało się kresową polityką ruchu narodowego. W lubelskich władzach organizacji, które obejmowały południowo-wschodnie powiaty województwa lubelskiego, przejawiali aktywność: Czesław Borer, Bolesław Dziemski, Adam Majewski, Edward Rettinger i Jan Skibiński102.

W styczniu 1935 roku zwolennicy obozu narodowego w Lublinie powołali Koło Stowarzyszenia Uczestników Walki o Szkołę Polską. Na czele Zarządu Koła stanął jego przewodniczący Roman Ślaski103.

W 1922 roku w Lublinie rozpoczęło działalność Koło Obwodowe Związku Obrony Kresów Zachodnich, wywodzącego się z polskich organizacji plebiscytowych, które istniały na terenie Pomorza i Wielkopolski. W organizacji tej byli aktywni zwolennicy ruchu narodowego, a po 1926 roku także sympatycy sanacji104.

W orbicie działalności ruchu narodowego w Lublinie były: Stowarzyszenie Restauratorów, Towarzystwo Ekonomiczne, Towarzystwo Farmaceutyczne i Towarzystwo Łowieckie. Do zwolenników Narodowej Demokracji należała także część członków Związku Przemysłowców.

Obóz narodowy oddziaływał na robotników poprzez Zjednoczenie Zawodowe „Praca Polska” i zakładane w ramach zjednoczenia związki zawodowe. Zjednoczenie funkcjonowało w całej Polsce od 1927 roku. Propagowało program korporacjonistyczny i zwalczało klasowy ruch zawodowy. W Lublinie w ramach zjednoczenia działał Związek Zawodowy Robotników Budowlanych „Praca Polska”105. W czerwcu 1927 roku w Lublinie rozpoczęło działalność Koło Polskiego Związku Kolejowego. Związek był organizacją narodową, stanowiącą przeciwwagę dla będącego pod wpływem PPS Związku Zawodowego Kolejarzy106. Ruch narodowy posiadał również wpływy w lubelskim Chrześcijańskim Związku Dozorców Domowych, w którym działali także zwolennicy chadecji. W kwietniu 1927 roku ChZDD rozwiązał się a jego członkowie przeszli do zdominowanego przez nich Związku Zawodowego Dozorców Domowych. W następnych latach w Lublinie działał Chrześcijański Związek Zawodowy Dozorców Domowych, opanowany przez chadecję, ruch narodowy i częściowo obóz sanacyjny107. Ruch narodowy roztaczał wpływy w Związku Zawodowym Robotników Przemysłu Metalowego, gdzie także działali sympatycy chadecji108.

W 1933 roku w Warszawie funkcjonował Narodowo-Radykalny Komitet Wydawniczy Młodych, w którego składzie znajdowali się: Witold Staniszkis, Jan Rembieliński i Jan Mosdorf. Postawę reprezentowaną przez członków Komitetu Wydawniczego Młodych zaczęto określać jako narodowy radykalizm. Zwolennicy tego nowego ruchu dysponowali pismami: „Szczerbiec”, „Akademik Polski” oraz „Nowy Ład” i „Sztafeta”. Związani z nowo powstałym ruchem Tadeusz Gluziński, Jan Jodzewicz, Bolesław Piasecki, Henryk Rossman, Jan Mosdorf, Wojciech Wasiutyński oraz ich zwolennicy nie wierzyli, że Stronnictwo Narodowe może dojść do władzy stosując tradycyjną dla tej partii taktykę pracy w parlamencie i opowiedzieli się za powstaniem Obozu Narodowo-Radykalnego. Działacze ONR domagali się zdobycia władzy przy użyciu siły.

14 kwietnia 1934 roku została ogłoszona deklaracja ideowa Obozu Narodowo-Radykalnego. Na czele władz ONR stanął Jan Mosdorf109. Program Obozu Narodowo-Radykalnego uważał za istotne oparcie życia politycznego i gospodarczego na zasadach moralności katolickiej. Politycy ONR opowiadali się za stworzeniem organizacji politycznej narodu i narodowym ustrojem gospodarczym, opartym na drobnej lub średniej własności110. Bolesław Piasecki uważał, że Polacy powinni być skupieni w arystokratycznej organizacji wychowawczej narodu, której najwyższe ciało kolegialne pełniłoby w państwie funkcje ustawodawcze. Ostatni szczebel organizacji stanowiłoby według Piaseckiego kierownictwo wraz ze zwierzchnikiem, który powoływałby rząd111.

Obóz Narodowo-Radykalny posiadał największe wpływy w Warszawie i Poznaniu. W Lublinie oddział ONR powołano na początku maja 1934 roku, lecz oficjalnie rozpoczął działalność 28 maja. W mieście istniał Sekretariat Wojewódzki ONR. W lubelskim oddziale organizacji w znacznej mierze działali zwolennicy i członkowie Młodzieży Wszechpolskiej. Siedziba ONR w Lublinie mieściła się w lokalu Związku Młodzieży Wszechpolskiej112.

Członkowie Stronnictwa Narodowego krytykowali działaczy ONR za rozbijanie jedności ruchu narodowego113.

15 czerwca 1934 roku nacjonaliści ukraińscy zamordowali ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego. Władze sanacyjne dokonywały aresztowań członków ONR, sprawiając wrażenie, że za morderstwa odpowiadają działacze tej organizacji. 10 lipca tego roku ONR zdelegalizowano w Warszawie a następnie w całej Polsce114. 13 lipca przeprowadzono delegalizację Obozu Narodowo-Radykalnego w Lublinie. Lokal organizacji poddano wówczas szczegółowej rewizji. Korespondencja partyjna i dokumenty ONR oraz ulotki i broszury uległy konfiskacie115.

Jeszcze przed delegalizacją ONR w organizacji tej występowały rozbieżności, które dotyczyły stosunku Obozu Narodowo-Radykalnego do Stronnictwa Narodowego, ambicji personalnych oraz sposobu działalności ONR116. Na przełomie lat 1934/1935 w ONR powstały dwie grupy: Bolesława Piaseckiego i Henryka Rossmana. Grupę Piaseckiego stanowili jego współpracownicy z pism „Akademik Polski” i „Sztafeta” oraz z warszawskiej Sekcji Akademickiej OWP: Zygmunt Dziarmaga, Wojciech Kwasieborski, Adolf i Marian Reuttowie, Witold Sztaniszkis, Olgierd Szpakowski i Wojciech Wasiutyński. W grupie Rossmana byli: Władysław Dowbor, Tadeusz Gluziński, Jan Korolec, Jerzy Kurcjusz, Tadeusz Todtleben i Wojciech Zaleski. Grupa Piaseckiego skupiła się wokół pisma „Falanga” natomiast zwolennicy Rossmana uznawali pismo „ABC”. Grupy Piaseckiego i Rossmana nazwano odpowiednio ONR „Falanga” oraz ONR „ABC”. W ONR zaprzestał działalności Jan Mosdorf117. Z czasem członkowie „Falangi” zaczęli nazywać swoją organizację Ruchem Narodowo-Radykalnym „Falanga”. Ta nowa nazwa była używana od kwietnia 1935 roku.

Istnieją trudności z ustaleniem jakie były faktyczne wpływy obu grup ONR w poszczególnych ośrodkach w kraju, w tym w Lublinie. Zachowały się nieliczne źródła archiwalne dotyczące aktywności ONR „Falanga” na terenie Lublina.

O organizacji tej wspominano w raportach dotyczących przechwytywania przez służby bezpieczeństwa ulotek „Falangi”. Należy przypuszczać, że ONR „Falanga” nie miała struktur organizacyjnych w Lublinie. Urząd Wojewódzki Lubelski w raporcie sytuacyjnym z kwietnia 1939 roku informował, że „Falanga” na terenie województwa lubelskiego działa tylko w powiecie sokołowskim. W Lublinie funkcjonował ONR „ABC”118. Według starosty grodzkiego lubelskiego w kwietniu 1936 roku ONR nie posiadał w Lublinie żadnej organizacji, lecz dwa miesiące później raporty sytuacyjne Urzędu Wojewódzkiego Lubelskiego donosiły, że w mieście działa „piątka” ONR „ABC”.

W 1934 roku grupa działaczy z Jerzym Drobnikiem, Klaudiuszem Hrabykiem, Zbigniewem Dembińskim, Ryszardem Piestrzyńskim, Zdzisławem Stahlem, Zygmuntem Wojciechowskim oraz Janem Zdzitowieckim na czele, zarzucając obozowi narodowemu brak pozytywnego programu działania, domagała się „doprowadzenia do końca przewrotu majowego” i realizacji idei narodowych przy współpracy z obozem sanacyjnym, który według nich przeszedł ewolucję na prawo. Ta grupa podjęła rozmowy polityczne z działaczami sanacji. W wyniku tych rozmów w lutym 1934 roku powstał Związek Młodych Narodowców. W tym czasie działały już prężnie ośrodki ZMN w Poznaniu i we Lwowie119. W Lublinie liderami ZMN byli dawni działacze ruchu narodowego: Ludwik Christians oraz profesor KUL Wit Bogumił Klonowiecki. Ta organizacja działała wśród młodzieży akademickiej, skupionej w Klubie Narodowym.

W 1936 roku Związek Młodych Narodowców zmienił nazwę na Ruch Narodowo-Państwowy. Wpływy tej organizacji nie sięgały poza najbliższe otoczenie członków Ruchu Narodowo-Państwowego. Po roku 1936 Ruch Narodowo-Państwowy funkcjonował w KUL pod nazwą Akademickie Koło Szerzenia Kultury Narodowej.

2. ZWOLENNICY OBOZU NARODOWEGO WOBEC SYTUACJI POLITYCZNEJ W SAMORZĄDZIE LUBLINA

Lublin w okresie międzywojennym

Od 1916 do 1931 roku Lublin zajmował 26,9 kilometrów kwadratowych. W 1931 roku obszar miasta powiększył się o tereny słabo zamieszkałe i wzrósł do 29,7 kilometrów kwadratowych. W czerwcu 1935 roku przeprowadzono regulację zachodnich rejonów miasta, wskutek czego powierzchnia Lublina zwiększyła się do 31 kilometrów kwadratowych. Według spisu ludności przeprowadzonego 15 października 1916 roku w mieście mieszkało 81 198 osób. W następnych latach miał miejsce wzrost liczby mieszkańców Lublina. Według danych zebranych podczas powszechnego spisu ludności w dniu 30 września 1921 roku wynika, że Lublin liczył wówczas 94 412 osób. 1 stycznia 1939 roku w mieście było 122 019 osób. Mieszkańcy Lublina zatrudnieni byli głównie w przemyśle i rzemiośle, handlu i ubezpieczeniach, komunikacji i transporcie, służbie publicznej, oświacie i kulturze. Największy odsetek lublinian stanowiły osoby zatrudnione w fabrykach i zakładach rzemieślniczych oraz w handlu i ubezpieczeniach. W mieście było najwięcej katolików. W 1921 roku ich odsetek wynosił 58,9 proc. 39,6 proc. stanowił udział mieszkańców wyznania mojżeszowego, 0,5 proc. mieszkańców Lublina wyznawało prawosławie, w jednej dziesiątej procenta mieścili się wyznawcy innych religii. W 1931 roku w Lublinie zanotowano spadek liczby osób wyznania mojżeszowego. Stanowili oni wówczas 34,7 proc. ogółu mieszkańców miasta. W 1939 roku odsetek ludności wyznania mojżeszowego spadł do 32,5 proc. Tymczasem rosła liczba katolików. W 1934 roku odsetek wyznawców religii rzymskokatolickiej wynosił 63,9 proc. W okresie dwudziestolecia międzywojennego Lublin był jednym z miast, w których odsetek ludności żydowskiej był największy. Żydzi mieszkali w tzw. dzielnicy żydowskiej, która stanowiła znaczny obszar miasta, obejmujący większą część Starego Miasta, Podzamcze, rejon ulic: Świętoduskiej, Lubartowskiej, Czwartek a także dzielnice: Piaski, Kalinowszczyzna, Czechów i Wieniawa.

Lublin był ośrodkiem pracy naukowej. W mieście działały trzy wyższe uczelnie. Od 1918 roku istniał Uniwersytet Lubelski, który od 1928 roku nosił nazwę Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1926 roku powstało jezuickie Kolegium „Bobolanum”. Od 1930 roku działała wyższa żydowska szkoła wyznaniowa „Uczelnia Mędrców Lublina” – Jesziwa. W Lublinie znajdowały się towarzystwa naukowe, instytucje i organizacje oświatowe i kulturalne, w tym kina, teatry i biblioteki. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w mieście wydawano trzydzieści sześć gazet i czasopism. Z tym miastem związani byli literaci: Józef Czechowicz i Andrzej Strug.

W 1919 roku w Lublinie znajdowało się 89 zakładów przemysłowych, wśród których przeważały zakłady drobne i średnie. Najprężniej rozwijał się przemysł spożywczy oraz maszynowy, funkcjonowały browary, cegielnie, cukrownia, fabryki maszyn i narzędzi rolniczych, fabryka samolotów, krochmalnie, młyny, wytwórnie drożdży i spirytusu. Lublin został włączony do utworzonego w 1936 roku Centralnego Okręgu Przemysłowego. W 1921 roku w mieście funkcjonowało około 1100 warsztatów rzemieślniczych i ich liczba stale rosła. W 1937 roku było już 2893 warsztatów120.

W Lublinie znajdowała się siedziba władz wojewódzkich i powiatowych. Podział kraju na województwa został wprowadzony w 1919 roku. Wojewodowie byli reprezentantami pionu administracji samorządowej, działali w imieniu rządu, wykonując swoje obowiązki przy pomocy podległego im urzędu wojewódzkiego. Pierwszym wojewodą lubelskim był Stanisław Moskalewski, który zajmował to stanowisko w latach 1919-1926. Ów wojewoda był działaczem obozu narodowego. Rząd na szczeblu powiatowym reprezentowali starostowie. Do 1922 roku Lublin był miastem wydzielonym z powiatowego związku komunalnego. Od 1920 roku przez dwa lata w Lublinie sprawował urząd Komisarz Rządowy miasta Lublina, zwany inaczej starostą grodowym. Urząd Komisarza Rządowego był organem administracji ogólnej I instancji. Komisarzem został zwolennik ruchu narodowego dr Rączka. W 1922 roku przestał pełnić swoje obowiązki. Miasto zostało wówczas włączone do powiatu lubelskiego, lecz tylko w zakresie administracji państwowej pierwszej instancji. W 1928 roku Lublin zakwalifikowano do miast, w których utworzono starostwa grodzkie121.

W okresie Drugiej Rzeczypospolitej w Lublinie oprócz ruchu narodowego istniało wiele organizacji społecznych i politycznych. W latach dwudziestych aktywni w mieście byli działacze Chrześcijańskiej Demokracji. Wśród lubelskich liderów chadecji należy wymienić Stanisława Bryłę, Stefana Smólskiego, księdza profesora Antoniego Szymańskiego, Apoloniusza Unrucha i księdza profesora Aleksandra Wóycickiego. Po 1929 roku Chrześcijańska Demokracja straciła swoje jednostki organizacyjne w Lublinie. Jej działacze skupili się wokół Chrześcijańskiego Uniwersytetu Robotniczego. W 1937 roku powstało Stronnictwo Pracy, które skupiło działaczy chadeckich i NPR. W Lublinie SP liczyło około pięćdziesięciu członków. Lubelskim liderem tej partii był Romuald Szablicki. W mieście aktywne było współdziałające z ruchem narodowym Stowarzyszenie Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”, które od 1929 roku nosiło nazwę Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”. Ta organizacja była bliska ideowo Chrześcijańskiej Demokracji. W 1926 roku powstał Związek Seniorów „Odrodzenie”, cztery lata później nazwę organizacji zmieniono na Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej „Odrodzenie”. Od 1931 roku organizacja działała jako Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej. W 1926 roku powołano Ligę Katolicką, którą do 1934 związano organizacyjnie z Akcją Katolicką. W mieście istniało też szereg innych organizacji religijnych.

W Lublinie byli aktywni socjaliści i komuniści. Prężnie działała Polska Partia Socjalistyczna. Lubelskimi działaczami partii byli między innymi: Józefa Kunicka, Władysław Kunicki, Marian Malinowski, Władysław Uziembło, Leontyna Zakrzewska. Komuniści działali w Lubelskiej Radzie Delegatów Robotniczych. Do 1925 roku skupieni byli w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Od 1925 do 1938 roku należeli do Komunistycznej Partii Polski. Działali też w Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. Wpływy komunistów występowały w PPS-Lewicy, która działała w Lublinie w latach 1926-1931.

Silną pozycję na lubelskiej scenie politycznej miał obóz sanacyjny. Od 1927 do 1935 roku w mieście funkcjonował Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR).Od 1937 roku w Lublinie istniał Obóz Zjednoczenia Narodowego. Działaczami obozu sanacyjnego byli między innymi: doktor Mieczysław Biernacki, Jan Czerwiński, Wacław Drożdż, Lucjan Miketta, prof. Witold Krzyżanowski i Aleksander Wyszyński.

W Lublinie działały ugrupowania żydowskie. Aktywne były między innymi: Ogólnożydowski Związek Robotniczy „Bund” oraz Poalej Syjon.

Ponadto na terenie Lubelszczyzny działały ugrupowania chłopskie: PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, Chłopskie Stronnictwo Radykalne, Niezależna Partia Chłopska, Stronnictwo Chłopskie, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”.

Ruch narodowy we władzach Lublina w latach 1916-1919