Poradnictwo pedagogiczne ebook

Kraków 2015

Człowiek od zawsze potrzebował bliskości z druga osobą, kontaktu emocjonalnego, wsparcia i pomocy w trudnych sytuacjach życiowych. Rozwój cywilizacyjny i postęp technologiczny przyczynia się do doskonalenia funkcjonowania człowieka pod względem organizacyjnym czy technicznym, ale coraz częściej jest źródłem jego problemów osobowościowych, emocjonalnych. Paradoks polega na tym, że wraz z ogólnym postępem i intensywnym rozwojem społecznym występują czynniki hamujące, zakłócające prawidłowy proces funkcjonowania jednostki. Kryzys wartości, autorytetu, osobowości rodzi zapotrzebowanie na różne formy pomocy, poradnictwa i wsparcia, bardziej czy mniej profesjonalnego. Zarówno jednostka, rodzina, jak i szkoła są osadzone w przestrzeni, która jest wypadkową wielu zdarzeń, sytuacji, wpływów, tworzących swoisty układ wzajemnych uwarunkowań. Okres transformacji i przeobrażeń obejmuje wszystkie sfery życia człowieka, wpływając na realizację jego podstawowych funkcji i zadań wynikających z przypisanych ról społecznych.

Indywidualne możliwości i umiejętności decydują o poziomie społecznego i emocjonalnego funkcjonowania człowieka w różnorodnych sytuacjach oraz o zdolności do radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego. Obejmują one umiejętności komunikacyjne, interpersonalne oraz przystosowawcze, które można rozwijać i kształtować. Niejednokrotnie samodzielne zmaganie się z nie zawsze sprzyjającą nam rzeczywistością przekracza możliwości danej osoby, która oczekuje pomocy i interwencji osób trzecich czy profesjonalnych instytucji. Mechanizm zapotrzebowania na poradnictwo i pomoc ma bardzo złożony charakter i jest historycznie uwarunkowany – często zdarza się, że stosowane dotychczas sposoby reagowania i działania rutynowego nie zawsze sprawdzają się w nowych, zaskakujących sytuacjach. Doświadczenia związane z sukcesem przy rozwiązywaniu problemu motywują i ukierunkowują nasze działania, ale każda porażka zbliża do izolacji, wycofania się czy marginalizacji życia społecznego. Jak słusznie podkreśla A. Kargulowa:

Życie człowieka w świecie ponowoczesności2 cechuje ustawiczny pośpiech, konieczność ciągłych wyborów z nieskończonej liczby możliwości, a tempo i zakres zmian zachodzących w codziennym życiu przekraczają często zdolności adaptacyjne jednostki, czego konsekwencja są stany bezradności i niemocy, podejmowanie zachowań ryzykownych, poczucie zagubienia się, małej przydatności i niedoskonałości, lęk o własną tożsamość, lęk przed utratą standardu życia czy przedmiotowym traktowaniem. Ta złożona sytuacja wyznacza różne drogi korzystania z usług poradniczych. Jedną z nich jest traktowanie poradnictwa jako panaceum na wszelkie rozterki życiowe, kiedy pomoc nabiera cech permanentnych i staje się środkiem niezbędnym do normalnego funkcjonowania. Powszechne przekonanie o wszechobecnym kryzysie uzależnia niektóre osoby od pomocy i poradnictwa, a doradcy wykorzystują sytuację „urynkowienia ryzyka”3. Inne podejście do problematyki pomocy i poradnictwa akcentuje pozytywny wpływ pomocy w procesie mobilizowania jednostki do pokonania własnych problemów z wykorzystaniem indywidualnych możliwości, a oczekiwanie rozwiązania problemu przez inne osoby to ostateczność, która ma miejsce w sytuacji nieskuteczności podejmowania własnych działań. Zastosowanie konkretnego rodzaju pomocy warunkowane jest wieloma czynnikami związanymi z osobą wspomaganą i osobą wspomagającą (doradcą, ekspertem, konsultantem).

Powodem skłaniającym do napisania tej publikacji były moje wieloletnie doświadczenia w pracy poradniczej (poradnia psychologiczno-pedagogiczna) oraz zapotrzebowanie akademickie na praktyczne ujęcie zagadnień związanych z poradnictwem pedagogicznym. Naukowe opracowanie poruszanych zagadnień pedagogicznych wzbogacone zostało przykładami rozwiązań praktycznych, stosowanych w odniesieniu do różnych grup osób wspomaganych (dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli, osób uczestniczących w procesie wychowania). Zamieszczone w publikacji przykładowe narzędzia pracy doradcy czy praktyczne ćwiczenia, skłaniające do refleksji nad relacją wiedzy studentów z własnym doświadczeniem, mają pokazać praktyczny wymiar poradnictwa, z jakim spotkają się w przyszłej pracy zawodowej. Rozważania obejmują treści związane z rozumieniem i uwarunkowaniami sytuacji poradniczej, podmiotowością i przedmiotem oddziaływania poradnictwa, kształtowaniem się rodzajów poradnictwa i ich związku z psychologicznymi koncepcjami człowieka oraz filozoficznych aspektów procesu pomagania. Terminy „pomoc” i „poradnictwo” traktuję jako synonimy, przyjmując definicję poradnictwa rozumianego jako proces niesienia pomocy.

Książka podejmuje wybrane zagadnienia teoretyczne w ujęciu filozoficznym, psychologicznym, socjologicznym, pedagogicznym, podkreślając interdyscyplinarny charakter problematyki. Starałam się wnikliwie, a zarazem przystępnie, omówić zagadnienia związane z poradnictwem dydaktyczno-wychowawczym w kontekście pomocy ukierunkowanej na problem dojrzałości szkolnej, niepowodzeń szkolnych, trudności wychowawczych czy problematyki pomocowej w wypadku niepełnosprawności. Analizowane treści odnoszą się do obszaru pomocy, wspomagania i poradnictwa realizowanych w wymiarze edukacyjnym.

Omówiłam podstawowe rodzaje poradnictwa, których celem jest optymalizacja procesu wychowania dzieci i młodzieży, uwzględniając działania realizowane w układzie relacji międzyosobowej (nauczyciel – rodzic – uczeń – specjalista) oraz w ramach systemu instytucji wspomagających zadania i funkcje środowisk wychowujących (poradnie rodzinne i psychologiczno-pedagogiczne). Jednym z podstawowych warunków udzielania skutecznej pomocy jest znajomość problematyki będącej przedmiotem relacji poradniczych, dlatego w książce znajdują się informacje dotyczące powszechnie spotykanych zjawisk w obszarze edukacyjnym, które mogą stanowić problem poradniczy.

Prezentując wybrane zagadnienia z obszaru poradnictwa pedagogicznego, wykorzystałam dotychczasowe informacje i publikacje, uaktualniłam je i wzbogaciłam o własne doświadczenia praktyczne. Z uwagi na szeroki zakres tematyczny zagadnienia, w książce opisane zostały wybrane aspekty poradnictwa w ujęciu pedagogicznym, których znajomość jest niezbędna w procesie przygotowania zawodowego.

Pragnę złożyć serdeczne podziękowania wszystkim, którzy mnie inspirowali i motywowali do napisania książki: najbliższym, studentom, przyjaciołom. Szczególne podziękowania składam Panu prof. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za cenne uwagi zawarte w recenzji oraz Oficynie Wydawniczej „Impuls” za okazaną pomoc i wsparcie. Treści tej publikacji są uzupełnieniem innych pozycji naukowych i mogą być pomocne w realizacji przedmiotu poradnictwo pedagogiczne.

Drugie wydanie książki (poprawione i rozszerzone) zostało uzupełnione o sugestie zgłoszone przez prof. A. Kargulową i prof. B. Wojtasik z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu, za które autorka serdecznie dziękuje. Wprowadzenie zaproponowanych zmian pomogło usunąć niedoskonałości i niedociągnięcia pierwszego wydania oraz pozwoliło na ukazanie pełniejszego obrazu poradnictwa w wymiarze teoretycznym, naukowym w publikacji mającej charakter podręcznika akademickiego.

1.1. Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny

Poradnictwo jako działalność pomocowa zrodziła się na początku XX wieku w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne w zakresie udzielania porad zawodowych. Liczne publikacje opisujące początki działań poradniczych w formie instytucjonalnej ukazują jego podział organizacyjny1, wyróżniają: poradnictwo wychowawcze, zawodowe, a nawet selekcyjne2.

Inspiratorami powołania pierwszych poradni zawodowych byli J. Joteyko i W. Dawid. Pierwsza poradnia zawodowa została założona przez W. Hauszylda w 1907 roku, a poradnictwo selekcyjne, ukierunkowane na nauczanie dziecka upośledzonego, rozwijało się od 1918 roku i związane było z osobą M. Grzegorzewskiej. Powstanie poradni skoncentrowanych na udzielaniu dziecku niepełnosprawnemu pomocy przez kierowanie do odpowiednich placówek oświatowych stanowiło kierunek pracy specjalistów. Poradnictwo wychowawcze, jako trzeci pion działalności poradniczej, realizowane było od 1919 roku z inicjatywy Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Zadania ówczesnego poradnictwa wychowawczego obejmowały zagadnienia wychowania i rozwoju dziecka, realizowane przez podstawowe środowiska wychowawcze. Integracja działań poradniczych realizowana była według koncepcji F. Znanieckiego i B. Suchodolskiego, które zakładają, że wychowanie jako wszechstronny rozwój osobowości wychowanka zmierza do przygotowania go do pracy zawodowej i wielostronnego udziału w życiu społecznym, co przyczyniło się do uznawania poradnictwa zawodowego za formę szerzej traktowanego poradnictwa wychowawczego3.

Powołanie poradni społeczno-wychowawczych przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci wzbogacało ofertę pomocową skierowaną do dziecka i jego rodziny, której przedmiotem były zagadnienia wychowawcze w kontekście działalności społecznej.

Do głównych zadań ówczesnych poradni należało udzielanie indywidualnych porad dzieciom, rodzicom i nauczycielom pomocnych w rozwiązywaniu trudności wychowawczych oraz zapewnienie pomocy i wsparcia rodzinie niewydolnej wychowawczo. Placówki te podejmowały pracę w zakresie pedagogizacji rodziców przez organizowanie pogadanek, prelekcję filmów i organizowanie spotkań ze specjalistami w dziedzinie wychowania i rozwoju dzieci i młodzieży. W 1958 roku powstała też poradnia psychologiczna, której celem była pomoc młodzieży kończącej szkołę w wyborze zawodu, szkolenie nauczycieli i lekarzy w zakresie poradnictwa zawodowego. Rozwój sieci poradnictwa instytucjonalnego przebiegał dwutorowo. Z jednej strony funkcjonowały poradnie powołane przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, z drugiej – poradnie psychologiczno-zawodowe, działające z ramienia resortu oświaty, które nie miały wspólnej płaszczyzny współpracy. Próbę ujednolicenia sieci poradnictwa podjęto w 1964 roku. Likwidacji uległy dotychczasowe poradnie psychologiczne, ustępując miejsca poradniom wychowawczo-zawodowym. Zasady organizacji i działania poradni wychowawczo-zawodowych określał statut regulujący pracę placówek w obszarze organizacyjno-kadrowym.

Decyzja o scaleniu istniejących nurtów poradnictwa zaowocowała wzrostem sieci poradni, które obejmowały specjalistyczną opieką dzieci i młodzież w całym cyklu kształcenia od przedszkola do ukończenia szkoły. Zmiany w organizacji poradnictwa przyniosło zarządzenie Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z 21 września 1968 roku. Wprowadzenie nowego statutu, określającego zasady organizacji i formy pracy poradni było kolejnym krokiem na drodze doskonalenia pracy placówek.

Jednolity system poradnictwa, zapoczątkowany w 1968 roku, przeszedł modyfikację w 1973 roku przez wprowadzenie zmian statutowych, które wyraźnie określały zadania poradni związane z poradnictwem wychowawczym i zawodowym. Zapisy statutowe zobowiązywały placówki poradniane do:

Decyzja Ministerstwa Oświaty dotycząca połączenia poradni społeczno-wychowawczych z poradniami psychologiczno-zawodowymi stworzyła nową sytuację w dziedzinie pomocy specjalistycznej dla dzieci, młodzieży i ich rodziców. Pomoc psychopedagogiczna obejmowała dzieci w wieku od przedszkola do ukończenia szkoły podstawowej. Zapotrzebowanie na takie formy pomocowe skutkowało czterokrotnym wzrostem liczby poradni wychowawczo-zawodowych, jaki odnotowano w latach 1964–19778. Placówki te, na podstawie zapisów statutowych i ich modyfikacji z 1973 roku, realizowały formy działalności specjalistycznej we współpracy z placówkami oświatowymi (przedszkolem i szkołą) w obszarze problematyki wychowawczej, orientacji zawodowej. Zadania poradni wychowawczo-zawodowej koncentrowały się na:

Działalność poradni wychowawczo-zawodowych opierała się na diagnozie, korekcji i profilaktyce, uwzględniając współpracę ze szkołą i placówkami oświatowymi, z pomniejszeniem roli rodziny przy podejmowaniu ważnych decyzji. Porady jako wynik procesu postępowania diagnostycznego przekazywane były do szkoły bez uzgadniania z rodzicami czy prawnymi opiekunami dziecka. Późniejsze przepisy zmieniły tę sytuację, dając uprawnienia rodzicom (opiekunom) do decyzji dotyczących udostępnienia porady w formie pisemnej szkole.

Realizacja zadań poradnianych obejmowała profilaktykę, diagnozę, pomoc i oparta była przede wszystkim na współpracy ze szkołą. Analiza funkcjonowania poradni pokazała, że działania diagnostyczne zdominowały pracę placówki i nie odpowiadały w pełni zapisom statutowym, które podkreślały znaczenie profilaktyki i działań pomocowych oraz podejmowanie działań na rzecz wspomagania pracy nauczycieli i szkół. Wnikliwa analiza tego stanu wskazała jako przyczynę brak prawidłowej współpracy poradni ze szkołami, które powinny przejąć część zadań z zakresu wczesnego rozwiązywania problemów. Pracownicy poradni, zbyt skupieni na diagnozie problemów jednostki, nie spełniali swej roli udzielania kompleksowej pomocy szkołom i nauczycielom. Sytuacja nieco zmieniła się od 1975 roku, kiedy do szkół wprowadzono pedagogów. Pedagogiem szkolnym mogła zostać osoba legitymująca się wykształceniem wyższym magisterskim w zakresie pedagogiki, psychologii lub socjologii, z co najmniej trzyletnim stażem pracy w placówkach oświatowo-wychowawczych10. Pedagog szkolny stał się sojusznikiem poradni, a jego działania zacieśniły współpracę szkoły z poradnią. Etaty pedagoga szkolnego tworzono w szkołach liczących ponad 600 uczniów11. Do podstawowych zadań pedagoga należało: określanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych szkoły, planowanie i koordynowanie usług, również w zakresie poradnictwa. Zapisy zawarte w Zarządzeniu Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 7 listopada 1975 roku określały rolę i znaczenie pedagoga szkolnego w realizacji zadań szkoły. Pedagog miał być organizatorem środowiska wychowawczego w szkole, współorganizatorem procesu dydaktyczno-wychowawczego oraz współorganizatorem działań korekcyjno-wyrównawczych i profilaktycznych12. Proponowane działania pedagoga miały jednak charakter bardzo ogólny, a ich sprecyzowanie nastąpiło znacznie później w zapisach dotyczących form pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Zwrócono wówczas uwagę na konieczność organizacji zajęć o charakterze korekcyjno-kompensacyjnym, które nadal budzą wiele kontrowersji pod względem organizacyjnym i metodycznym.

Obszary działalności szkolnego pedagoga są zależne od potrzeb szkoły i środowiska lokalnego, ale powinny być osadzone w rzeczywistości edukacyjnej, wyznaczonej przez następujące grupy zadań:

Zadania pedagoga szkolnego zmieniały się wraz ze zmianą oczekiwań społecznych i potrzeb szkoły. Dynamiczny charakter zmian systemowych w dziedzinie pomocy pedagogicznej podkreśla systematyczne zwiększania się liczby pedagogów zatrudnionych w szkołach (z wyraźnym spadkiem w latach osiemdziesiątych). Dane z 2008 roku (Sekcja Poradnictwa i Pomocy Psychologicznej ZG ZNP) pokazują, że na jeden etat szkolnego pedagoga przypada od 153 do nawet 677 uczniów, co niewątpliwie utrudnia pracę i zmniejsza skuteczność podejmowanych działań.

Zakres zadań pedagoga szkolnego obejmuje:

Poradnie psychologiczno-pedagogiczne funkcjonują od 11 czerwca 1993 roku16. Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne jest podstawowym ogniwem systemu pomocy psychologiczno-pedagogicznej w oświacie, uzupełnianym na terenie szkoły przez psychologa i pedagoga szkolnego17. Głównym zadaniem poradni psychologiczno-pedagogicznych jest udzielanie specjalistycznej pomocy i wsparcia dzieciom, młodzieży, nauczycielom oraz rodzicom w ocenie poziomu rozwoju; w podejmowaniu działań służących wyrównywaniu braków, dysharmonii rozwojowych wobec uczniów doznających szkolnych niepowodzeń lub dzieci i młodzieży przejawiających zaburzenia rozwojowe, emocjonalne i przystosowawcze; w korygowaniu zaburzeń rozwoju mowy i języka; w stymulowaniu rozwoju zdolności i zainteresowań oraz w ocenie predyspozycji zawodowych. Szczegółowa analiza zadań poradni znajduje się w rozdziale opisującym działalność poradni psychologiczno-pedagogicznej. Działalność diagnostyczna, doradcza, profilaktyczna, terapeutyczna realizowana jest przez psychologów, pedagogów, logopedów, doradców zawodowych oraz innych specjalistów zatrudnionych lub współpracujących z tą instytucją.

Rzeczywistość społeczna i edukacyjna pokazuje wiele niedoskonałości systemu pomocy psychologiczno-pedagogicznej dostępnej w ramach instytucji poradnianych, z których najważniejsze to:

Wyniki analizowanych badań realizowanych z inicjatywy Sekcji Poradnictwa i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, którymi objęto 452 szkoły, wskazują konieczność wprowadzenia istotnych zmian w organizacji pracy pedagoga szkolnego. Postulowane zmiany dotyczą:

Pedagog powinien być łącznikiem między poradnią a nauczycielami w działaniach mających na celu tworzenie optymalnych warunków rozwoju, nauki i wychowania dla dzieci i młodzieży oraz wspomaganie rodziców w realizacji zadań opiekuńczych i wychowawczych. Coraz częściej podkreślana jest rola doradcza pedagoga szkolnego w odniesieniu do nauczycieli, osób wychowujących czy rodziców. Wizerunek zawodu pedagoga zmieniał się, a kształtowały go opinie i oceny, które nie zawsze były przychylne i pozytywne i często wynikały z braku rozumienia specyfiki tej pracy. Ranga zawodu pedagoga szkolnego powinna być wzmacniana przez uświadamianie znaczenia i zasadności jego funkcjonowania w mikrosystemie szkolnym, a sami pedagodzy powinni odznaczać się bardzo dobrym przygotowaniem zawodowym i umiejętnościami niezbędnymi dla prawidłowego przebiegu relacji międzyosobowych. Wszelkie trudności w wypełnianiu zadań zawodowych muszą być rozwiązywane na bieżąco przy ścisłej współpracy ze środowiskiem szkolnym, rodzinnym i zaangażowaniu instytucji pomocowych oraz wielu organizacji społecznych.

W Polsce funkcjonują 562 poradnie psychologiczno-pedagogiczne publiczne i 59 niepublicznych (dane na podstawie SIO z września 2007 r.), które świadczą specjalistyczną pomoc dla dzieci i młodzieży, ich rodziców i nauczycieli. Zadania realizowane przez poradnię określa statut placówki i Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002 r. z późniejszymi zmianami, w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach19. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne, działające w resorcie oświaty, realizują działania diagnostyczne i terapeutyczne, profilaktyczne i doradcze. Szczegółowe informacje dotyczące działalności poradni znajdują się w następnych rozdziałach.

1.2. Działania poradnicze w przestrzeni czasowej i społecznej

Poradnictwo i pomoc to dwie kategorie, które są ściśle ze sobą związane, a niekiedy stosowane jako synonimy określające działania adresowane do szerokich grup osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, społecznej. Pomoc często utożsamiana jest z działaniami praktycznymi, skąd wywodzi się rodowód tego pojęcia rozumianego jako kategoria pedagogiki społecznej. Pomaganie to, zdaniem W. Mikołajewicza:

Pomoc i poradnictwo stanowią poważne wyzwania w czasach istotnych przemian społecznych, rozwojowych, umożliwiając wprowadzanie zmian w życiu jednostki, grupy czy społeczeństwa. Celem działań pomocowych jest zmiana, która stanowi też rezultat działań poradniczych, co zbliża, w sensie znaczeniowym, oba terminy. Szerokie rozumienie zjawiska pomocy jest zbieżne z definicją poradnictwa, spotykaną w specjalistycznych poradnikach, gdzie określane jest ono jako:

Pedagogiczne aspekty przytoczonej definicji akcentują pomoc jednostce w uświadomieniu i uruchomieniu własnego potencjału w sytuacji pokonywania zaistniałego problemu, co zmierza do kształtowania i wzmacniania kompetencji w radzeniu sobie i rozwiązywaniu problemów. Z takim rozumieniem pomocy spotykamy się w pracach H. Radlińskiej i A. Kamińskiego, w których termin: „pomoc w rozwoju” odzwierciedla istotę procesu pomagania na gruncie pedagogiki i psychologii. Definiowanie procesu wychowania jako swoistej pomocy w rozwoju ukierunkowuje działania osób wychowujących (rodziców, nauczycieli, pedagogów, wychowawców) na organizowanie sytuacji wychowawczych umożliwiających wszechstronny rozwój, co przyjmuje charakter działań poradniczych lub socjalno-wychowawczych.

Treści związane z procesem pomagania kontynuowane były przez przedstawicieli pedagogiki społecznej23 i dotyczyły obszaru pomocy, wsparcia dziecka oraz rodziny z włączeniem do systemu pomocy instytucji oświatowych i socjalnych. Zakres problematyki pomocowej i poradniczej znacznie poszerza się, jeśli się uwzględni nowe zjawiska społeczne, kulturowe czy zmieniające się potrzeby jednostki i grup społecznych. Prace w obszarze pomocy zogniskowanej na rodzinie i dziecku przyczyniły się do dynamicznego rozwoju teorii dotyczących środowisk wychowawczych, ich doskonalenia i przekształcania, zmierzającego do stworzenia optymalnych warunków rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży, co stanowi nadrzędny cel pracy poradniczej i pomocowej.

Analiza form pomocowych ukazuje dużą dynamikę ich rozwoju. Pierwsze działania pomocowe miały charakter indywidualnych kontaktów osób radzących się z doradcami mniej profesjonalnymi, których pomaganie opierało się na własnych doświadczeniach i chęci niesienia pomocy. Późniejsze działania pomocowe realizowane były w ramach usług świadczonych przez różne instytucje, przez osoby profesjonalnie przygotowane (specjalistów). Do tych form  pomocy dołączyły organizacje pozarządowe, stowarzyszenia, grupy wsparcia, które stanowią alternatywę wśród działań pomocowych i poradniczych.

Ewolucyjny charakter pomocy i poradnictwa obejmuje zmiany dotyczące celów wyznaczanych potrzebami społecznymi, metod i technik pracy, przygotowania doradców i oczekiwań osób pomagających oraz problematyki relacji poradniczej, pomocowej. Pierwotne rozumienie pomocy w kategorii oddziaływań społecznych znalazło szerokie zastosowanie w obszarze pedagogiki opiekuńczej, specjalnej czy terapeutycznej. Komparatystyczne określenie pomocy, w odniesieniu do praktyki społecznej, podkreśla potrzebę realizowania form działalności ludzkiej ukierunkowanej na zaspokajanie potrzeb, poszukiwanie potencjalnych sił i wzmacnianie umiejętności funkcjonowania osób w sytuacjach szczególnie trudnych.

Poradnictwo bardzo często kojarzone jest z pracą psychologa i rozumiane jako działania profesjonalne, specjalistyczne wobec osób znajdujących się w sytuacji kryzysowej, z utrudnieniami rozwojowymi czy problemami natury emocjonalnej lub przystosowawczej. Pomoc psychologiczna, określana terminem psychoterapia, stanowi obszar oddziaływań psychologów i oparta jest na budowaniu relacji terapeutycznej z uwzględnieniem określonych teorii naukowych i przy wykorzystaniu indywidualnych umiejętności osoby terapeuty-psychologa.

Praktyka pedagogiczna pokazuje, że istnieje zapotrzebowanie na pomoc o charakterze psychologiczno-pedagogicznym, zwłaszcza na działania osób i instytucji wychowujących, które uwzględniają holistyczne podejście do człowieka i jego problemów życiowych. Według W. Ciczkowskiego termin pomoc psychopedagogiczna odnosi się do

Tworzenie szans do samorealizacji jednostki przez poznawanie jej aktualnych i potencjalnych możliwości oraz przekształcanie środowiska czy modyfikowanie zachowań stanowią główne cele udzielania pomocy i porady ze strony psychologów i pedagogów. Zagadnienie poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego K. Ostrowska26 ujmuje w formie pomocy indywidualnej lub zinstytucjonalizowanej w odniesieniu do osób, które wykazują trudności lub potrzebę wsparcia w wykorzystaniu psychofizycznych dyspozycji, pełnienia ról społecznych, dostosowania się do wymogów społeczeństwa, rozwiązywania konfliktów czy podejmowania decyzji. Próby definiowania terminu „poradnictwo pedagogiczne” ukazują jego związek z innymi dyscyplinami nauki, co oddaje interdyscyplinarny charakter oddziaływań pedagogicznych zorientowanych na poprawę, doskonalenie, optymalizację. Jak podkreśla S. Ziemski:

Zakres znaczeniowy terminu poradnictwo, kształtowany na przestrzeni lat, sprowadza się do dwóch znaczących kwestii: wiedzy ułatwiającej formułowanie i opracowywanie porad – zbiór dyrektyw – oraz różnorodnych form konkretnej działalności w wymiarze społecznym – zbiór określonych działań28.

Takie rozumienie poradnictwa akcentuje jego charakter dyrektywny i bardziej praktyczny oparty na współpracy w działaniach poradniczych.

Zarówno wiedza, jak i umiejętności praktyczne mają wpływ na skuteczność podejmowanych działań pomocowych. Sformułowanie porady, będącej rezultatem postępowania poradniczego, odwołuje się do posiadanej wiedzy z zakresu podejmowanej problematyki i ukierunkowuje etapy procesu pomocowego.

1.3. Pojęcie i cele poradnictwa. Podmiot i przedmiot oraz zakres działań poradniczych

Poradnictwo jako forma działalności pomocowej towarzyszy człowiekowi na wszystkich etapach życia, przyjmując charakter działań nieprofesjonalnych lub profesjonalnych (specjalistycznych). Poradnictwo nieprofesjonalne, jako pierwotna forma pomocy, jest wspierane przez sieć instytucji i organizacji zajmujących się profesjonalnym pomaganiem (poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnie rodzinne, specjalistyczne). Rodzaj, zakres i forma udzielanych porad i wskazówek ulegają zmianie, dlatego próby definiowania terminu „poradnictwo” sprowadzają się do określenia jego podstawowych zadań i uwzględniają obszar oddziaływań realizowanych w układzie doradca i osoba radząca, zmierzających do rozwiązania określonych problemów.

Poradnictwo, określane jako interakcja międzyosobowa, działania społeczne, działalność zorganizowana czy forma pomocy społecznej29, wyznacza obszar oddziaływań pomocowych w kontekście pedagogicznym. Szerokie ujęcie poradniczych oddziaływań pedagogicznych spotykamy w pracach A. Kargulowej i R. Miller30. W takim rozumieniu poradnictwo ukierunkowane na

R. Pawłowska32 akcentuje znaczenie poradnictwa wychowawczego, zawodowego czy kulturalno-wychowawczego, określając trzy obszary zadań poradniczych: przygotowanie jednostki do udziału w życiu społecznym przez rozwijanie zainteresowań czy korygowanie niedoborów rozwojowych, przygotowanie do pracy zawodowej oraz przygotowanie do aktywnego udziału w kulturze33. Ujmowanie poradnictwa w kategorii interakcji międzyosobniczej można znaleźć u O. Czerniawskiej34 oraz A. Kargulowej35. Według O. Czerniawskiej poradnictwo jest to

Autorka definicji uwzględnia poradę bezpośrednią (kontakt bezpośredni) i pośrednią (pośredni środek komunikacji, list, telefon). Powyższa definicja ujmuje poradnictwo w kategorii pomocy, uwzględniając swoistość interakcji. A. Kargulowa objaśnia termin poradnictwo jako:

Szeroki kontekst działań poradniczych w obszarze psychologii i pedagogiki podkreśla K. Ostrowska:

Pomoc dla rodziny uwikłanej w trudności życia codziennego, uwarunkowanych sytuacją społeczno-ekonomiczną lub indywidualnymi problemami jednostki, to działania poradnicze sprowadzone do obszaru pomocy społecznej, pracy socjalnej, gdzie najczęściej spotykaną i oczekiwaną formą wsparcia jest pomoc socjalna. Fundamentem działań poradniczych pod względem psychologicznym, pedagogicznym czy społecznym są określone teorie naukowe, które regulują zasady udzielania pomocy w wymiarze etycznym.

Poradnictwo jako relacja międzyosobowa uwzględnia podmiotowość obu stron interakcji (radzącego i doradcę), w której znaczenie mają cechy osobowe obu podmiotów, ich zaangażowanie, dobór metod i środków zmierzających do rozwiązania problemu i wywołania korzystnych zmian w zachowaniu wspomaganego (schemat 2). Wynikiem działań poradniczych jest wywołanie stałej zmiany w zachowaniu i osobowości wspomaganego, jak również udzielenie wsparcia i pomocy w sytuacji dla niego trudnej.

Syntetyczne ujęcie określeń poradnictwa spotykamy w pracach A. Kargulowej, która wyróżnia trzy grupy definicji:

Analiza literatury przedmiotu ukazuje różne znaczenia poradnictwa, w zależności od przedmiotu zainteresowań i rodzaju adresata porad. Rozumiane jest ono jako relacja międzyosobowa (ukierunkowana na pomoc jednostce), działalność zorganizowana (pomoc udzielana przez specjalistów zrzeszonych w ramach instytucji) oraz element systemu społecznego40. Każda działalność pomocowa posiada swój przedmiot i podmiot oddziaływań. Specyfika poradnictwa uwzględnia dwupodmiotowość. Podmiotem jest zarówno doradca, jak i osoba radząca się, które tworzą swoistą interakcję. Przyczyną uruchomienia relacji poradnianej jest problem, który stanowi przedmiot oddziaływań poradniczych.

Przedmiotem relacji poradniczej mogą być tematy związane z życiem osobistym, funkcjonowaniem społecznym czy zawodowym, ale też problemy rozwojowe czy dotyczące sfery uczuć i emocji osoby radzącej. „Problem jest rodzajem zadania, którego radzący się nie może rozwiązać przy aktualnie posiadanym poziomie wiedzy, umiejętności i nastawienia”41. Klasyfikacja problemów poradnictwa związana jest z przyjęciem określonego podejścia: socjologicznego lub psychologicznego42. Pierwsza grupa problemów dotyczy wiedzy, kompetencji społecznych czy określonych umiejętności, które rozwiązywane są w sposób racjonalny – to problemy instrumentalne. Druga grupa problemów związana jest z poszukiwaniem sensu życia, z odwołaniem się do rzeczywistości pozaempirycznej (byty idealne, wartości absolutne, w tym także poznawcze i estetyczne) – to problemy egzystencjalne43.

Przedmiotem poradnictwa pedagogicznego są problemy związane z funkcjonowaniem jednostki lub grupy społecznej, osobistą czy rodzinną sytuacją radzącego, trudnościami wynikającymi z pełnienia określonych ról społecznych bądź zawodowych, z przynależności do danej grupy społecznej.

Różnorodność definicji wskazuje na szeroki zakres działań poradniczych. Poradnictwo pedagogiczne koncentruje się na wspieraniu procesu wychowania i tworzeniu warunków jego optymalizacji. Zdaniem R. Pawłowskiej:

Podobnie według S. Ziemskiego

Kierunki pracy poradnictwa, zdaniem R. Pawłowskiej obejmują:

Wskazane kierunki działań poradnianych dotyczą wychowania, orientacji zawodowej i udziału w kulturze.

Cele poradnictwa określają zakres jego działania. A. Kargulowa dzieli działania poradnicze na trzy grupy:

Zakres działań poradniczych wyznaczany jest przez rodzaj problemów oraz potrzeby osób zgłaszających się po poradę. Porady wychowawcze, dydaktyczne, opiekuńcze, zawodowe, rodzinne, psychologiczne, prawne, medyczne stanowią szeroką płaszczyznę pracy doradcy. Dynamiczny charakter poradnictwa uwzględnia istotę zmian zachodzących zarówno w osobie klienta, jak i czynnikach środowiskowych, co wpływa na pojawianie się nowych obszarów i sytuacji wymagających wsparcia i pomocy. Rozumienie poradnictwa w kategorii wszelkich działań służących optymalizacji wychowania i doskonaleniu środowiska wychowawczego wskazuje jego szeroki zakres i różnorodność.

Rozumienie