Podbój Egiptu przez Kusz i Asyrię w VIII-VII w. p.n.e. ebook

Ukochanej Edycie

© Copyright by Demart SA, Warszawa 2013

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość niniejszej publikacji nie może być reprodukowana ani przetwarzana w sposób elektroniczny, mechaniczny, fotograficzny i inny; nie może być użyta do innej publikacji oraz przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych bez pisemnej zgody Wydawcy.

Wydawca: Demart SA

02-495 Warszawa

ul. Poczty Gdańskiej 22a

tel. 22 662 62 63; faks 22 824 97 51

http://www.demart.com.pl

e-mail: [email protected]

Dział zamówień:

Sprzedaż hurtowa:

tel. 22 498 01 77/78, faks 22 753 03 57

e-mail: [email protected]

Sprzedaż detaliczna:

e-mail: [email protected]

Autor: Daniel Gazda

Redakcja: Beata Jankowiak-Konik

Projekt okładki: Krzysztof Stefaniuk

Dobór ilustracji: Daniel Gazda

Źródła ilustracji: archiwum autora

Rysunki: Wojciech Chmiel, Dorota Witkowska-Weiss

ISBN: 978-83-7427-890-4

Spis treści

Wstęp

ROZDZIAŁ I. Baza źródłowa

Teksty pisane przez historyków starożytnych i inne dokumenty

Stele i teksty pochodzące z piramid, świątyń, pałaców i innych zabytków ruchomych

Źródła ikonograficzne

Źródła archeologiczne

ROZDZIAŁ II. Warunki naturalne i podział geograficzny na obszarze omawianych działań zbrojnych

Egipt

Nubia

ROZDZIAŁ III. Egipt i Nubia w III Okresie Przejściowym (XI-VIII w. p.n.e.)

ROZDZIAŁ IV. Armia egipska i kuszycka (nubijska) w VIII i VII w. p.n.e.

Podział na jednostki

Hierarchia

Formacje wojskowe

Uzbrojenie

Taktyka, logistyka i szkolenie armii

ROZDZIAŁ V. Technologie wyrobu broni w pierwszej połowie I tys. p.n.e

Metalurgia (hutnictwo i kowalstwo)

Ciesielstwo, stolarstwo, szkutnictwo – wyrób elementów drewnianych

Skórnictwo – obróbka skóry

Inna wytwórczość

ROZDZIAŁ VI. Podbój Egiptu przez Kusz

Interwencja Kusz w Egipcie w 715 roku

ROZDZIAŁ VII. Asyria w VIII w. p.n.e.

ROZDZIAŁ VIII. Armia Asyrii VIII-VII w. p.n.e.

Organizacja armii

Formacje bojowe

Uzbrojenie

Taktyka

Logistyka, wywiad, armia w marszu

ROZDZIAŁ IX. Pierwsze walki Kusz i Egiptu z Asyrią w Palestynie w VIII w. p.n.e.

Bitwa pod Elteka

ROZDZIAŁ X. Podbój Egiptu przez Asyrię i walki Kusz o odzyskanie krainy faraonów

ROZDZIAŁ XI. Odzyskanie niepodległości przez Egipt i jego wojny z Kusz w VII-VI w. p.n.

ROZDZIAŁ XII. Wyprawa perska na Kusz

ROZDZIAŁ XIII. Epilog . Wojny w Nubii w V-IV w. p.n.e.

TABLICE

Chronologia władców Kusz oraz XXV dynastii egipskiej

Chronologia władców egipskich III okresu przejściowego oraz późnego

Najważniejsze państwa lokalne (wg Grimal, Kitchen)

WYKAZ SKRÓTÓW

Materiał źródłowy:

Opracowania:

BIBLIOGRAFIA

Wstęp

Niniejsza książka opisuje jeden z ciekawszych momentów historii naszej cywilizacji. VIII wiek p.n.e. był okresem formowania się dwóch potęg na Bliskim Wschodzie, a mianowicie Asyrii i Imperium Kusz. Królestwa te w VII w. p.n.e. osiągnęły apogeum swojej potęgi. O pierwszym z nich uczą się uczniowie w szkołach i jest znane przeciętnie wykształconemu człowiekowi, przynajmniej z nazwy, natomiast drugie znane jest zaledwie nielicznym badaczom, a przeciętnemu człowiekowi – wcale. Na taki stan wiedzy złożyło się wiele czynników. Najważniejszym z nich było zainteresowanie uczonych akurat tym, a nie innym organizmem państwowym, do czego przyczyniło się samo położenie geograficzne obu wymienionych państw.

Kolebką imperium Kusz była Nubia, leżąca w Afryce, na południe od I katarakty nilowej, a ściślej jej część środkowa, zwana właśnie Kusz, leżąca między III a IV kataraktą. Był to obszar peryferyjny, odległy o około 1000-1900 km od najważniejszych miast Egiptu. Tam, mniej więcej od XXII w. p.n.e., rozwijała się cywilizacja, z której wyłoniło się państwo starokuszyckie, funkcjonujące przez około 400 lat, do XVI w. p.n.e., kiedy to zostało podbite przez Egipt.

Rywalizacja Asyrii i Kusz doprowadziła do krwawej, prawie dziesięcioletniej wojny wyniszczającej Egipt. Zostały wówczas na przykład zniszczone dwa największe miasta Egiptu i jego dawne stolice: Teby i Memfis. W historiografii panuje ogólne, niestety błędne pojęcie, że Asyria na pewien czas opanowała cały Egipt. Jednak jest to tylko mit, ponieważ trwała władza Asyrii nigdy nie objęła Górnego Egiptu (poza latami 665-664 p.n.e., a i to też nie jest do końca pewne), zaś większą część pozostałego obszaru tego państwa zajmowały lokalne państewka, podlegające tylko nominalnej władzy Asyrii. W sumie Asyryjczycy zagościli w Egipcie tylko na kilkanaście lat i dwukrotnie w tym czasie zostali wyparci przez Kusz, a ostatecznie – przez samych Egipcjan. W wyniku tej wojny i osłabienia obu mocarstw, Egipt odzyskał pełną niepodległość i został zjednoczony pod berłem władcy Sais Psammetycha I, czyli założyciela XXVI dynastii. Jednak odrodzone państwo upadło po niespełna 130 latach, pod ciosami Persji. Znacznie wcześniej, bo zaledwie 60 lat po inwazji na Egipt, zniknęła z map Asyria, co było wynikiem skoordynowanego ataku sąsiadów oraz buntu podbitych krajów (głównie Babilonu i Medii). Natomiast Kusz, jako państwo lokalne, leżące na peryferiach ówczesnego tzw. cywilizowanego świata, już bez aspiracji wielkomocarstwowych, przetrwało następne 1000 lat, aż do IV w. n.e. i było znane jako Królestwo Meroe.

Egipt w drugiej połowie VIII w. p.n.e. był słaby, rozdrobniony na około 20 organizmów o charakterze państwowym lub plemiennym. Mimo prób zjednoczenia kraju przez władców XXIV dynastii, uległ przybyłej z południa kuszyckiej armii inwazyjnej w dwóch krwawych kampaniach, a następnie wszedł w skład powstałego imperium Kusz, państwa obejmującego obszar współczesnego Egiptu, północnego Sudanu i południowego Izraela czyli około 2 mln km2.

Pod względem taktycznym i wykorzystania różnych rodzajów wojsk, w okresie omawianych walk zapoczątkował się proces powolnego odejścia od stosowania rydwanów na rzecz jazdy; na stosunkowo dużą skalę zastosowano wielbłądy w działaniach militarnych. Zaczęto także wprowadzać „wojska kombinowane”, czyli połączenie piechoty, jazdy, rydwanów, z wykorzystaniem broni miotającej. Ponadto do produkcji broni powszechnie już wykorzystywano żelazo, znacznie trwalsze niż brąz czy miedź, ale też używano jeszcze „prymitywnego” surowca, jakim był kamień. Do produkcji rydwanów użyto prawdopodobnie szlachetnego drewna, jak heban czy cedr, a nawet metalu, dzięki czemu wozy bojowe Asyrii i Kusz miały doskonałą jakość, a co za tym idzie – przewagę nad innymi tego typu jednostkami, służącymi w armiach innych państw. Zaczęły się w tym czasie totalne wojny o surowce, niezbędne zarówno do prowadzenia działań zbrojnych, jak i do prawidłowego rozwoju gospodarki, a także o dostęp do towarów luksusowych. Prym w tego typu wojnach wiodła Asyria, ale dzielnie jej sekundowało imperium Kusz.

Opisywanie tego okresu stwarza autorom wiele trudności. Niedostateczna baza źródłowa, czy wręcz istnienie kilku chronologii1 tych czasów, kilku wersji tego samego imienia lub nazwy geograficznej w literaturze przedmiotu, znacznie komplikuje sprawę. Dlatego autor używający w swoich publikacjach imion własnych czy nazw geograficznych dotyczących tego rejonu musi dokonywać wyboru odpowiedniej ich wersji. Ja w swojej pracy oparłem się głównie na transkrypcji nazw własnych i imion zamieszczonej w pracach Grimala i Welsby’ego. Zdawkowe relacje w pisanych tekstach źródłowych (które, notabene, zostały częściowo przedstawione w niniejszej pracy) czy ograniczony materiał archeologiczny stawiają przed badaczem dodatkowe wyzwanie. Niniejsza książka jest pierwszą w Polsce, a możliwe, że także na świecie, tak szeroką próbą przedstawienia zagadnień w tej formie. Zrezygnowano ze szczegółowego omówienia typologii uzbrojenia, ze względu na rozmiary niniejszego opracowania. Opracowanie takiej typologii, dotyczącej Kusz czy Asyrii, wymaga osobnego potraktowania w innej książce. W epilogu przedstawiono dalsze dzieje Imperium Kusz do IV wieku p.n.e., ponieważ jest to bardzo słabo znany aspekt historii, ale wart przedstawienia szerszemu gronu czytelników. W tym fragmencie książki cytuję praktycznie wszystkie dokumenty pisane dotyczące spraw militarnych, związanych z państwowością Kusz w omawianym okresie. Dokumenty te charakteryzuje nieco zawiły język, charakterystyczny dla epoki. Cytowane w niniejszej publikacji teksty są tłumaczone z translacji tekstów oryginalnych na język angielski. Mogą z tego wynikać pewne nieścisłości w stosunku do oryginałów, niemniej tłumaczenia zachowują pierwotny sens prezentowanych tekstów. Teksty te zostały opublikowane w kilku zbiorczych opracowaniach. Najważniejszym z nich jest publikacja oznaczona w treści jako FHN I, II, czyli Fontes Historiae Nubiorum, Textual Sources For The History of Middle Nile Region Between The Eighth Century BC And The Sixth Century AD, Volume I I II , Bergen 1994.

ROZDZIAŁ I. Baza źródłowa

Niniejsza książka opiera się na różnych rodzajach źródeł. W przypadku wielu omawianych aspektów, baza źródłowa jest bardzo skromna. Można ją podzielić na cztery zasadnicze grupy:

- teksty pisane przez historyków starożytnych lub inne dokumenty, np. papirusy, tekst Biblii czy tabliczki gliniane;

- teksty pochodzące z reliefów świątyń, pałaców lub stel nagrobnych;

- źródła ikonograficzne, jak reliefy czy graffiti z przedstawieniami kampanii wojennych, wojska lub uzbrojenia, wykonane na murach budowli, głównie świątyń i pałaców;

- materiały pochodzące z wykopalisk archeologicznych, głównie broń i instalacje obronne. Poniżej przedstawiam najważniejsze źródła z poszczególnych grup.

Teksty pisane przez historyków starożytnych i inne dokumenty

Do tej kategorii źródeł należą teksty historyków starożytnych oraz listy pisane przez urzędników czy nawet osoby prywatne. Dzięki nim posiadamy, poza cennymi informacjami natury geograficznej, etnograficznej, gospodarczej czy społecznej, także kilka enigmatycznych opisów wojsk kuszyckich, asyryjskich i kampanii wojennych z ich udziałem. Do najważniejszych i najobszerniejszych z tych relacji, odnoszących się do wydarzeń opisanych w książce, należą dzieła: Herodota, Diodora Sycylijskiego, Erastohanesa, Heliodora, Józefa Flawiusza, Berozusa oraz Demotyczny cykl Petubasta.

Herodot (żyjący około 489-424 r. p.n.e.) był historykiem greckim uważanym za ojca historiografii. W latach 450-430 p.n.e. napisał Dzieje, które uczeni aleksandryjscy podzielili na dziewięć ksiąg. Całość Dziejów na szczęście zachowała się do naszych czasów. Herodot odbył podróż do Egiptu, odwiedzając wiele ważnych miejsc związanych z jego kulturą i historią. Dotarł do krańców tego państwa, a mianowicie na Elefantynę, gdzie zdobył informacje dotyczące Nubii (MEKA 1990, s. 316-317). Opisał kilka historii z dziejów Egiptu i Nubii, wykorzystanych w tej pracy, a mianowicie:

- O królu Szabatace (Herodot 2.137);

- Koniec panowania Kusz w Egipcie (Herodot 2.139) ;

- O najeździe Sencharyba na Palestynę (Herodot 2.141);

- Ekspedycja Psammetycha II przeciwko Nubii (Herodot 2.161);

- Opis Nubii i bunt wojsk Psammetycha I (Herodot 2.29-31);

- Poselstwo Kambyzesa do Nubii (Herodot 3.17-25);

- Dary Etiopów dla Kambyzesa (Herodot 3.97);

- PlemionaEtiopów (Herodot 4.183);

- Opis ludów Afryki (Herodot 4.197);

- Etiopowie, Egipcjanie, Arabowie i Libijczycy w armii Kserksesa (Herodot 7.69-71, 86, 89).

Kolejnym pisarzem jest Diodor Sycylijski (urodzony około 80 r. p.n.e.). W młodości odbył on wiele podróży po imperium rzymskim, zawitał także do Egiptu. Napisał swoje epokowe dzieło Bibliotheke w 40 księgach. Do naszych czasów zachowały się księgi I-V oraz XI-XX, reszta jest znana z późniejszych wyciągów. Był to zbiór opracowań różnych historyków, często nieznanych z innych źródeł , opisujących historię od początków świata do 60 r. p.n.e., a także geografię, etnografię, kulturę (MEKA 1990, s. 192). Z interesującego nas tematu zachowały się z tego zbioru następujące teksty:

- Agatarchides o plemionach etiopskich (nubijskich) (tekst z II w. p.n.e.; Diodor 3.8-10; FHN II, s. 650- 655);

- Agatarchides o nubijskich kopalniach złota (Diodor 3.12; FHN II, s. 657-659).

Warto w tym miejscu przybliżyć sylwetkę Agatarchidesa. Żył w II w. p.n.e., urodził się na Knidos, a mieszkał w Aleksandrii. Był autorem wielu dzieł historycznych, geograficznych, gramatyczno-stylistycznych. Do najwybitniejszych należą Dzieje Azji w 10 księgach, DziejeEuropy w 49 księgach oraz O Morzu Czerwonym. Liczni autorzy antyczni często w swoich pracach sięgali do tych rzetelnych dzieł (MEKA 1990, s. 18).

Kolejnym poważnym źródłem jest tekst Erastohanesa (żyjącego w latach 276-196 p.n.e.), który był kierownik biblioteki aleksandryjskiej, uczonym i jednocześnie literatem. Był twórcą geografii fizycznej i matematycznej. Obliczył między innymi długość południka, czyli obwód ziemi, a jego wynik niewiele różni się od współczesnego. Wyrażał słuszny pogląd, że opływając Afrykę, można dotrzeć do Indii. Do jego najwybitniejszych dzieł należą: Geografumena w 3 księgach oraz dzieło o starych komediach Peri Komodias. Ponadto zajmował się badaniami chronologicznymi – określił, na przykład, datę zdobycia Troi na 1184 r. p.n.e. (MEKA 1990, s. 235). Erastohanes napisał Geografię Etiopii, która stanowi część Zapisków geograficznych Strabona (Strabon 17.1.2,5; FHN II, s. 557-564).

Dość cenną informację podaje nam też Theocritus. Jest to pierwsza wzmianka źródłowa o plemionach Blemiów, zamieszkujących obszar na wschód od doliny Nilu. Dzieło to pochodzi z pierwszej połowy III wieku p.n.e. (Theocritus 17.1.2,5; FHN II, s. 569 –570). Heliodor z Emesy natomiast, w swoim dziele Aetiophika (Historia etiopska o Theagenesie i Chariklei), pochodzącym z III lub IV w. n.e. opisuje armię Kusz i ich sojuszników w walce z Persami oraz ich taktykę walki (Heliodor 8.1, 8.16, 10.11; FHN III, s. 1043-1048). Jednak jest to dzieło epickie, a nie historyczne i wiele informacji tam podanych stanowi fikcją literacką. Ponadto napisane zostało prawie tysiąc lat po opisywanych wydarzeniach, więc charakterystyka walk armii Kusz mogła odnosić się do znacznie późniejszych czasów meroickich.

Drugim epickim dziełem opisującym, w pewnym sensie, sprawy militarne jest Demotyczny cyklPetubasta, składający się z dwóch opowiadań. Pierwsze z nich opowiada o walce o spadek po zmarłym arcykapłanie Amona, drugie opisuje wojnę o pancerz księcia Je-n-Har-rowa. Dzieło to jest datowane na epokę hellenistyczną, stąd mogą się w nim znajdować informacje z dziedziny wojskowości z czasów późniejszych (Spalinger 1981, s. 57-58; Andrzejewski 1958, s. 223).

Bardzo ważnym źródłem do rozpatrywania historii Egiptu i Kusz jest też praca Józefa Flawiusza (żyjącego w latach 37-94 n.e.), żydowskiego przywódcy pierwszego powstania żydowskiego przeciwko władzy Rzymu z I w. n.e. Józef Flawiusz dostał się do niewoli i tam trafnie przepowiedział Wespazjanowi, że zdobędzie on purpurę cesarską. Za to został uwolniony i obdarzony przywilejami. Napisał m.in. Dzieje Izraela. W niektórych ustępach swojej pracy opierał się na tekstach babilońskiego kronikarza i astronoma Berosusa. Opisywał dzieje Bliskiego Wschodu, przede wszystkim Mezopotamii.

Inną kategorią źródeł są teksty biblijne Starego Testamentu: fragmenty Drugiej Księgi Królewskiej, Drugiej Księgi Kronik, Księgi Izajasza, Księgi Nahauma.

Stele i teksty pochodzące z piramid, świątyń, pałaców i innych zabytków ruchomych

Teksty pochodzące ze ścian świątyń i stel informują nas głównie o kampaniach wojennych, odbywanych przez władców Kusz i Asyrii. Znajduje się tam także kilka wzmianek o strukturze organizacyjnej armii, uzbrojeniu czy sposobie prowadzenia wojen. Do najważniejszych źródeł z tej kategorii należą:

źródła egipsko-kuszyckie

- Stela króla Pianchiego, 747 r. p.n.e. (FHN I, no 8, s. 55-59);

- Wielka Stela Zwycięstwa Króla Pianchiego ze świątyni Amona z Gebel Barkal, 727 r. p.n.e. (FHN I, no 9, s. 62-117; Grimal 1988, s. 345-348);

- Inskrypcja na skarabeuszu Szabaki, 715 r. p.n.e. (FHN I, no 14, s. 123-124);

- Stela z Kawa z 6. roku panowania Taharki, 685 r. p.n.e. (FHN I, no 21, s. 135-142);

- Stela Taharki z drogi z Dahszur, 685 r. p.n.e. (FHN I, no 23, s. 158-163);

- Stela Snu Tantamaniego ze Świątyni Amona z Gebel Barkal, 664 r p.n.e. (FHN I, no 29, s. 193-209; Grimal 1988, s. 361-362);

- Stela Anlamaniego z Kawa, koniec VII w. p.n.e. (FHN I, no 34, s. 216-228);

- Stela elekcyjna Aspelty ze świątyni Amona z Gebel Barkal, początek VI w. p.n.e. (FHN I, no 37, s. 232-251);

- Stela Psammetycha II z 3. roku panowania z Shellal, 593 r. p.n.e. (FHN I, no 41, s. 279-286);

- Graffiti żołnierzy Psammetycha II z Abu Simbel, 593 r. p.n.e. (FHN I, no 42, s. 286-289);

- Inskrypcja Irike-Amanote z Kawa IX, druga połowa V w. p.n.e. (FHN II, no 71, s. 400-427);

- Stela Harsiyotefa z 35. roku panowania, pierwsza połowa IV w. p.n.e. (FHN II, no78, s. 438-463);

- Stela Nastasena z 8. roku panowania, druga połowa IV w. p.n.e. (FHN II, no 84, s. 471-501).

Źródła kuszycko-egipskie są publikowane w zbiorze Fontes Historiae Nubiorum2.

źródła asyryjskie:

- Inskrypcje z Khorsabad – panowanie Sargona II (ANE, s. 195-197; ANET, s. 284- 286);

- Bycza Inskrypcja, Kronika Senacheryba – panowanie Senacheryba (ANET, s. 287-288);

- Graniastosłup B, Stela z Psiej Rzeki, Stela Senjirli, teksty znajdujące się w British Museum – K8523, K3082, K3086, S2027 – panowanie Eshardona (ANET, s. 291-294);

- Cylinder Rassama, Cylinder C, Cylinder E z ruin Kuyunjik – panowanie Asurbanipala (ANET, s. 294-297);

- Kronika Babilońska (Luckenbill, s. 1927-29).

Źródła asyryjskie zostały opublikowane w kilku publikacjach. Do najważniejszych należą:

- D.D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia;

- A.K. Grayson, Assyrian Royal Inscriptions;

- J.B. Pritchard (red.), Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament3.

Źródła ikonograficzne

Do tej kategorii źródeł należą reliefy, graffiti czy rysunki na naczyniach ceramicznych, przedstawiające sceny o charakterze ceremonialnym, a także obrazy bliżej nieokreślonych walk czy polowań. Na tych przedstawieniach widzimy kilka rodzajów wojsk, pojedynczych żołnierzy i ich uzbrojenie, w niektórych przypadkach nawet z istotnymi szczegółami. Do najważniejszych przedstawień tego typu należą:

- przedstawienia pochodzące z naczyń znalezionych na Sycylii oraz w Tarqunii, VIII w. p.n.e. (Morkot 2000, fig. 84);

- reliefy na północnej i południowej ścianie oraz kolumnach świątyni boga lwa w Al- Musawwarat es-Sufra, możliwe, że pochodzące z okresu panowania Aspelty (Wenig 1978);

- reliefy z wewnętrznej strony drugiego pylonu oraz pierwszego i drugiego korytarza (B 502 i B 501) Wielkiej Świątyni Amona z Gebel Barkal, z okresu panowania króla Pianchiego, 751-716 r. p.n.e. (Kendall 1986, fig 9,10; Spalinger 1981, fig 1-6; Wenig 1978);

- relief z Kawa przedstawiający konia i 3 mężczyzn, okres wczesnonapatański (Wenig 1978);

- reliefy na kamieniach z piaskowca, znalezionych w B 501, Gebel Barkal (Dunham 1970, pl. 47);

- reliefy na kamieniach piaskowcowych, znalezionych między B 500 a B 900, Gebel Barkal (Dunham 1970, pl.44);

- relief z północnej ściany B 501, Gebel Barkal (Dunham 1970, pl. 50);

- fragment glazurowanego kafla z pałacu w Niniwie, VII w. p.n.e. (Morkot 2000, fig. 104);

- część reliefu ze świątyni Mut w Tebach, przedstawiająca procesje statków przybywających do Teb pod dowództwem Sematawytefnachta, połowa VII w. p.n.e. (Morkot 2000, fig 115);

- znaki palograficzne z przedstawieniami żołnierzy na Wielkiej Steli Zwycięstwa Pianchiego (Spalinger 1981);

- relief Aszurnasirpala II z Nimrud, Pałac Północno-Zachodni, sala tronowa B, płyta 5b, przedstawiający oblężenie miasta Udu lub Madary, British Museum (Mezopotamia 2009, s. 118-119; Healy 2004, s. 9);

- relief Aszurnasirpala II z Nimrud, Pałac Północno-Zachodni, sala tronowa B, płyta 8, przedstawiający walkę w kraju Suchi, British Museum (Mezopotamia 2009, s. 117,120-121);

- relief Senacheryba z Niniwy, Pałac Północno-Zachodni, sala XXIV, VIII/VII w, przedstawiający oblężenie miasta Lakisz, British Museum (Healy 2004, s. 29,31; Mezopotamia 2009, s. 69, 70);

- relief Asurbanipala z Niniwy, Pałac Północny, sala tronowa M, relief 17, przedstawiający kampanię w Egipcie, VII w, British Museum (Spalinger 1981, fig 7; Shaw 1991, fig 51; Healy 2004, s. 53; Mezopotamia 2009, s. 188-189);

- płyta reliefowa z Niniwy, Pałac Północny, sala F- Sala Suzjany, przedstawiająca wojnę w Elamie i Iranie, VII w, British Museum (Mezopotamia 2009, s. 192-193);

- płyta reliefowa z Niniwy, Pałac Północny, sala H, płyta 7, przedstawiająca żołnierzy Asyrii i Elamu, panowanie Asurbanipala, British Museum (Mezopotamia 2009, s. 71; Healy 2004, s. 55)

- płyta reliefowa z Niniwy, Pałac Północno-Zachodni, sala XXXIII, płyta 1-3; przedstawiająca bitwę nad rzeką Ulai, 655 r. p.n.e., British Museum (Healy 2004, s. 54, 56; Mezopotamia 2009, s. 84-85, 190);

- płyta reliefowa z Niniwy, Pałac Północny, sala I., relief 11, przedstawiająca Arabów i Asyryjczyków, British Museum (Mezopotamia 2009, s. 198-199; Healy 2004, s. 59);

- rysunki A.H. Layarda reliefu z przedstawieniem oblężenia Lakisz, panowanie Senacheryba, British Museum (Healy 2004, s. 46, 47);

- wrota z Balawit, IX w. p.n.e., British Museum (Roaf 1998).

Do wyżej wymienionych przedstawień istnieją materiały porównawcze tego samego typu z późniejszych lub wcześniejszych epok. Jednak ze względu na rozmiary i charakter tej książki, zostały tu pominięte.

Źródła archeologiczne

Do osobnej kategorii źródeł należą znaleziska przedmiotów wytworzonych lub używanych przez ludzi, a służących do walki. Są to znaleziska pochodzące z badań archeologicznych. Zaliczają się do nich zabytki ruchome oraz elementy architektury obronnej, w tym wypadku twierdz, cytadel czy murów obronnych miast.

Jeśli chodzi o zabytki ruchome, nie mamy do czynienia z masowymi ilościami, może poza kilkoma wyjątkami (np. Fort Salmanasara w Nimrud; Stronach 1958, s. 161-181). W większości przypadków są to pojedyncze znaleziska, w najlepszym wypadku – kilka sztuk, głównie pochodzące z cmentarzysk lub twierdz. Zdarzają się także przedmioty odnajdywane w miejscach przypadkowych. Najwięcej zabytków archeologicznych broni z VIII i VII w. p.n.e. pochodzi ze stanowisk z terytorium Asyrii, znacznie mniej – z Nubii, a z terytorium Egiptu, co może być zaskakujące, praktycznie ich nie posiadamy. Dla przykładu, znaleziska broni z VIII/VII w. p.n.e. lub z czasów nieco późniejszych, na terytorium Nubii, pochodzą z:

- nekropolii królewskich w Barkal, Nuri, El Kuru, Meroe (Dunham 1955; Dunham 1957; Dunham 1963);

- nekropoli w Tombos (Smith; 2006-2007, 2008);

- pozostałych cmentarzysk z Gebel Moya (Gerharz 1994), Kawa (Welsby, Anderson 2004 oraz informacje z materiałów niepublikowanych);

- miasta i cmentarzysk Meroe (Grzymski, Osman, Salih, 2003; Shinnie 2004; Shinnie, Bradley 1980).

Ponadto, jako materiał porównawczy z okresu późniejszego, czyli meroickiego, można potraktować znaleziska pochodzące z innych cmentarzysk: Ballana, Qustul (Kirwan 1936; Williams 1991), El Kadada, El Hobagi (Lenoble 1987, 1998,1999), Karanog (Woolley, Mac Iver 1911), Firka, Gebel Adda (Kirwan 1939; Millet 1963), Qasr Ibrim (Plumley 1974) oraz te pochodzące z najnowszych polskich wykopalisk z rejonu Dongola Reach i IV katarakty (częściowo jest to materiał jeszcze niepublikowany).

W tych miejscach znaleziono uzbrojenie służące nie tylko do walki, lecz o charakterze ceremonialnym, będące elementem symboliki władzy, a także wykorzystywane do polowań. Rozróżnienie tych kategorii uzbrojenia jest nie tylko trudne, ale praktycznie niemożliwe. W większości wypadków uzbrojenie używane do polowań było też stosowane w walce. Znaleziono głównie groty strzał, włóczni, oszczepów oraz pierścienie łucznicze. Natomiast broń obuchowa, sieczna czy łuki i kołczany znane są z nielicznych znalezisk, podobnie jak uzbrojenie ochronne.

Analiza architektury obronnej Egiptu i Nubii nastręcza pewnych trudności. W wielu przypadkach trudno jest stwierdzić, czy dany obiekt był użytkowany w VIII/VII w. p.n.e., czy też nieco później lub wcześniej, ze względu na aktualny stan wiedzy, wynikający z niedostatecznego rozpoznania archeologicznego tych budowli.

Jeśli chodzi o terytorium Asyrii, rozwarstwienie chronologiczne budowli militarnych jest stosunkowe dobrze znane. Z terenów imperium asyryjskiego najbardziej znanymi fortyfikacjami są: Niniwa, Durszarrukin, Kalchu, Tejszebaini, Babilon, Aszur (Healy 2004; Zabłocka 1982; Mezopotamia 2009; Mierzejewski 1981). Z kolei na terenie Nubii, z omawianej epoki mamy problematyczne pod względem datowania obiekty, takie jak: Qasr Ibrim (Rose 2008; Welsby 1996; Wiewióra 2007), Napata (Kendall 2004), El-Kurru (Welsby 1996; Kendall 2004), Amara Zachodnia i Sesebi (Delgo) (Fairman 1938; Wiewióra 2007), Faras (Griffith 1921; Adams 1977), Dżebel Sahaba (Gardberg 1970; Wiewióra 2007), Meroe (Torok 1997), Gala Abu Hamed (Jesse, Kuper, Pollath 2006), Al Meragh (Kendall 2006-2007), obiekty na Pustynii Bayuda (Wiewióra 2007; Crawford 1961; Chittick 1955), Doiginarti (Welsby 1996, Smolarikova 2008), Karni. Natomiast obiektów z terenów Egiptu znamy zaledwie kilka, posiadają one jednak starszą chronologię budowlaną, a w interesującej nas epoce były tylko przebudowywane i przystosowane do zmieniających się warunków politycznych. Nowe założenia architektoniczne o charakterze militarnym pojawiają się w okresie panowania XXVI dynastii, jednak badania nad nimi rozpoczęły się dopiero niedawno. Do przykładów egipskich założeń militarnych z późnego III Okresu Przejściowego oraz z Okresu Późnego należą: Tanis, Mendes, budowle w Karnaku, Naukratis, Tell Qedwa, Memfis, Tell El Balamun, Daphe (Smolarikova 2008).

ROZDZIAŁ II. Warunki naturalne i podział geograficzny na obszarze omawianych działań zbrojnych

Większość opisywanych wydarzeń rozgrywała się w dolinie Nilu, królowej afrykańskich rzek. Był to obszar rozległy, rozciągający się od zbiegu Nilu Błękitnego z Nilem Białym aż do Morza Śródziemnego, czyli na przestrzeni około 2 tysięcy kilometrów. Część walk toczyła się dodatkowo na półwyspie Synaj oraz w Palestynie. Sama dolina Nilu, do której odnosi się tekst niniejszej książki, zasadniczo dzieli się na dwa główne rejony: Egipt i Nubię. Były to krainy do siebie podobne, ale jednocześnie zróżnicowane, zarówno pod względem rzeźby terenu, warunków przyrodniczych, klimatycznych, jak i zasobów ludzkich oraz różnorakich bogactw. Ponieważ środowisko naturalne determinuje działania społeczeństw zamieszkujących dane terytorium, także w dziedzinie wojskowości, należy pokrótce scharakteryzować te obszary, podobnie jak i samą, życiodajną rzekę Nil.

Egipt

Egipt dzieli się zasadniczo na dwie części: Egipt Dolny oraz Górny, a one z kolei na kilka mniejszych rejonów geograficzno-historycznych. W dużym uproszczeniu Egipt Dolny obejmuje deltę Nilu oraz północny skrawek właściwej doliny Nilu z miastem Memfis (jedną ze stolic Egiptu). Terytorium Górnego Egiptu obejmuje ziemie leżące na południe od tego rejonu, do I katarakty nilowej. Jego najważniejsze części to Tebaida, rozciągająca się w południowej połowie, oraz Egipt Środkowy, obszar na północ od miasta Asjut. Delta Nilu tworzy rozległy, płaski teren o rzucie zbliżonym do trójkąta, z dwoma głównymi odnogami rzeki, płynącymi w kierunku morza. Skrajna wschodnia odnoga zwana jest damietteńską, a skrajna zachodnia – rozettańską. W starożytności odnóg było nieco więcej, ich ilość ulegała zmianom, w zależności od okresów. Ponadto teren ten był poprzecinany licznymi kanałami. W swoim najszerszym miejscu delta posiada około 240 km szerokości i zajmuje obszar około 15 tys. km2, co w starożytności stanowiło połowę ziem uprawnych całego Egiptu. Obszar delty był oddzielony od Morza Śródziemnego szerokimi, piaszczystymi lub bagiennymi mierzejami, nadającymi się do ewentualnego ukrycia się okolicznej ludności przed najazdami wrogów. Na terenie delty znajdowały się miasta stołeczne Egiptu za panowania XIX–XXIV dynastii: Pi-Ramzes, Tanis, Sais, Leontopolis, Bubastis.

Na południe od delty, w odległości około 90 km od jej krańca, na zachód od doliny Nilu, leży oaza Fajum. Wypełnia ona nieckę, która stanowi depresję położoną 44 m poniżej poziomu morza. W jej środkowej części znajduje się jezioro Karun (Moeris). W starożytności było ono dwa razy większe od współczesnego, a nad jego brzegiem leżało najważniejsze miasto oazy, Crocodilopolis (współczesne El-Fajjum), które aktualnie znajduje się 20 km od jego brzegu. Jezioro było połączone z odnogą Nilu za pomocą kanału, którym podczas przyboru rzeki płynęła woda, zatrzymywana później na obszarze oazy za pomocą tamy i całego systemu irygacyjnego, wykonanego przez władców XII dynastii w okresie Średniego Państwa. Oaza Fajum była najbardziej urodzajnym areałem rolnym w całym Egipcie. Sam Nil powyżej miasta Asjut płynie dwoma odnogami. Odnoga zachodnia, zwana Bahr Jusuf, o długości prawie 300 km, była znacznie węższa i bardziej kręta od właściwego koryta rzeki i wpadała do jeziora Karun. Obszar między tą odnogą a Nilem stanowił pokażny areał ziemi uprawnej, o szerokości średnio około 20 km. W okresie ptolemejskim odnoga została sztucznie przedłużona w kierunku południowym, zwiększając tym samym obszar ziemi uprawnej. Od strony zachodniej dolinę Nilu ograniczał klif, na północ od Asjut – o charakterze skarpy, a na południe od tego miasta – o charakterze wysokiego uskoku. Cała dolina Nilu w Egipcie, poza kilkoma rejonami w Egipcie Górnym, była intensywnie wykorzystywana pod uprawy oraz hodowlę zwierząt. Dolina Nilu, zarówno od strony zachodniej, jak i wschodniej, jest ograniczona pustynnymi, niegościnnymi płaskowyżami: Pustynią Libijską na zachodzie oraz Pustynią Arabską na wschodzie. Na północ od Pustyni Arabskiej znajduje się teren pustynny Płw. Synaj4. Południową, naturalną granicę Egiptu stanowi I katarakta nilowa5, która ciągnie się na odcinku o długości około 55 km, na południe od Asuanu. Obszar ten charakteryzuje się wychodniami granitu – rzeka przepływała tam przez labirynt wysepek i wąskich kanałów, praktycznie uniemożliwiając żeglowanie przez większość roku.

Pustynne płaskowyże otaczające egipską część doliny Nilu skutecznie uniemożliwiały wtargnięcia większych grup najeźdźców na jego terytorium, poza kilkoma rejonami wadi6. Wody Nilu niosły ze sobą życiodajny muł, który w okresie cyklicznego przyboru odkładał się na brzegach, tworząc żyzne pola uprawne. Osady te stanowiły produkt wietrzenia skał krystalicznych oraz bazaltowych. Od cyklu wylewu Nilu było uzależnione rolnictwo Egiptu oraz Nubii. Coroczne wylewy były związane z opadami deszczu w porze deszczowej na Wyżynie Abisyńskiej oraz w Afryce Równikowej, gdzie Nil ma swoje źródła. Nil Biały, wypływający z Afryki Równikowej, przybiera stopniowo pod koniec lutego, natomiast z Wyżyny Abisyńskiej wody zaczynają spływać intensywnie do Nilu Błękitnego w marcu. Te dwie rzeki łączą się w okolicach współczesnego Chartumu, stolicy Sudanu Północnego. Wody wylewu docierały do Egiptu mniej więcej około 15 lipca, stopniowo zalewając uprawne pola. Nieco wcześniej docierały do Nubii7. Wysoki stan wód mógł się utrzymać nawet przez 8 tygodni. Dopiero po ich opadnięciu przystępowano do uprawy roli. Kiedy wód zalewowych było za dużo lub za mało, wpływało to negatywnie na rolnictwo, a jeżeli pojawiał się głód, wybuchały różnego rodzaju niepokoje społeczne czy epidemie. Dlatego wymyślono cały system irygacyjny, umożliwiający gromadzenie lub odprowadzanie nadmiaru wód. Pory roku w Egipcie określano według cyklicznego stanu zachowania rzeki.

Egipt posiada klimat na wybrzeżu śródziemnomorski, a w głębi lądu pustynny, suchy, z temperaturami latem dochodzącymi nawet do 40º C, a zimą wahającymi się od 8º do 25º C. Poza tym temperatury charakteryzują się dużymi amplitudami dzienno-nocnymi, dochodzącymi nawet do 20º C. Opady są skąpe, z reguły gwałtowne i wynoszą o około 220 mm nad Morzem Śródziemnym do nawet tylko 3/5 mm w okolicach I katarakty nilowej. Ze względu na charakter klimatu i ukształtowanie powierzchni, roślinność Egiptu jest uboga. Na pustyniach jej praktycznie brak, poza, oczywiście, oazami i wadi. Do najbardziej popularnych gatunków roślin występujących w starożytnym Egipcie należały: akacja, palma dum, palma daktylowa, drzewo figowe, wierzba, sykomora, tamaryszek, lotos biały i niebieski oraz – nad brzegiem rzeki – papirus. Egipcjanie przede wszystkim uprawiali: pszenicę, jęczmień, len, orkisz, bób, fasolę, soczewicę, groch, sałatę, cebulę, czosnek, ogórki, pory, dynie, melony, oliwki, winną latorośl. Ze zwierząt hodowlanych najbardziej popularne były: bydło, kozy, owce, świnie oraz konie, a ze zwierząt żyjących na wolności: hieny, lisy, szakale, gepardy, antylopy oryks, zające, susły, a także ptaki: sokoły, sępy, jastrzębie, ibisy. W Egipcie żyły również węże (np. kobry, różne gatunki żmij) oraz owady, jak szarańcza, żuk i skorpiony (Szczudłowska 1976, s. 24-31; Kemp 2009, s. 19-22).

Nubia

Od okresu Starego Państwa obszar znajdujący się na południe od I katarakty nilowej Egipcjanie nazywali Ta-seti, czyli kraj łuku. Było to związane z faktem, że na tym obszarze musieli walczyć z bitnymi plemionami, doskonale posługującymi się łukiem. Od razu zaliczono mieszkańców Nubii do tzw. „Dziewięciu Łuków”, czyli tradycyjnych wrogów Egiptu. Natomiast część historyków starożytnych obszar rozciągający się na południe od Egiptu nazywała Etiopią, często myląc go – świadomie lub nie – z Indiami (Shinie 1986; Welsby 1996). W niektórych źródłach terytorium to jest określane jako kraj Melluha, Kasi, Kaasa lub Kusz8 (ANET, s. 282-301; Winnicki 1998, s. 33-35). Rozciąga się wzdłuż doliny Nilu i dzieli na dwie zasadnicze części: Nubię Dolną oraz Górną. Ich granicą, przyjętą przez większość badaczy, jest obszar zwany Batn el Hajar. Aktualnie prawie cała dolina Nilu w Dolnej Nubii znajduje się pod wodami sztucznego zbiornika, zwanego Jeziorem Nasera, powstałego w wyniku budowy II tamy asuańskiej w latach 60. XX w. Nubia Górna rozciąga się od obszarów Batn el Hajar do zbiegu Nilu Białego i Błękitnego, czyli obszaru współczesnego miasta, stolicy Sudanu, Chartumu. Obszar znajdujący się na południe od tego miejsca, między ramionami Nilu Białego i Błękitnego, zwany jest Gezira. Dolinę Nilu otaczają tu pustynie: od wschodu Nubijska, od zachodu, na odcinku do współczesnego miasta Debba – Libijska, a na południe od niej i w zakolu Nilu, od Debba do zbiegu Nilu Białego z Błękitnym – Pustynia Bayuda. Obszar na wschód od Nilu, między rzeką Atbarą a Nilem Błękitnym, zwany jest „Wyspą Meroe” lub Butana.

Nubia Dolna rozciąga się wzdłuż Nilu, od I katarakty nilowej do Batn el Hagar, znajdującego się na południe od II katarakty. Za tzw. bramą Kalabsha zmienia się krajobraz doliny Nilu. Kształtują go formacje piaskowcowe, z licznymi, aluwialnymi osadami, umożliwiającymi uprawy, głównie przy ujściu okresowych potoków wpadających do Nilu (wadi), znajdujących się w dolinach. Nurt rzeki na tym odcinku był w starożytności spokojny, umożliwiający swobodną żeglugę (Adams 1977; Edwards 1996). Obszar ten, zarówno w okresie Nowego Państwa, jak i wcześniej, nosił nazwę Wawat. II katarakta nilowa jest podobna do pierwszej, przy czym kanały są węższe, a nurt w nich – bystrzejszy, co uniemożliwia żeglowanie. Katarakta rozciąga się na długości około 22 km. Obszar ten w okresie Średniego Państwa Egipskiego został silnie ufortyfikowany przez Egipcjan. Fortyfikacje te funkcjonowały częściowo w okresie Nowego Państwa, później w wielu wypadkach w ich użytkowanych jeszcze częściach istniały osiedla.

Obszar Batn el Hajar to najbardziej nieurodzajny i dziki rejon doliny Nilu. Rozciąga się na długości około 110 km. Na tym obszarze występują liczne ostańcowe granitowe formy skalne. Pustynia dochodzi praktycznie do samej rzeki. Aluwia występują śladowo, jako małe zatoczki. Praktycznie w starożytności był to obszar słabo zaludniony, a od strony południowej jest ograniczony kataraktą Dal. Obszar Batn el Hajar, naturalna granica między Nubią Dolną a Górną, jednocześnie przez wiele stuleci stanowił południową granicę Egiptu. Wymiana, zarówno handlowa, jak i kulturowa, między Nubią Dolną a Górną, odbywała się głównie drogą lądową, raczej zachodnim brzegiem rzeki (Adams 1977, s. 26-27).

Nubia Górna dzieli się na 4 rejony: Abri Delgo, Dongola, Abu Hamed, Shendi. Rejon Abri Delgo leży między kataraktą Dal a III kataraktą nilową, na odcinku około 180 km. Cechą tego obszaru jest jego górzysty charakter, zwłaszcza w okolicach miejscowości Firka. Obszar uprawny w starożytności nie stanowił jednolitego areału, lecz był poprzecinany licznymi wzgórzami ostańcowymi, czyli geblami. Niektóre takie wzgórza wznosiły się nawet na wysokość ponad 200 m nad lustro wody Nilu. Mimo to obszar ten był intensywnie uprawiany, ponieważ zasięg upraw objął połacie ziemi znacznie oddalone od rzeki (Adams 1977, 28-29). Ponadto teren ten posiadał walory obronne. Na tym odcinku rzeki pojawiają się na Nilu po raz pierwszy duże wyspy np. Sai. III katarakta nilowa, rozciągająca się na odcinku 55 km, jest podobna do dwóch poprzednich, przy czym przy odpowiednim stanie wody jest żeglowna. Niektórzy badacze uważają, że właśnie ta katarakta stanowi właściwą granicę Nubii Dolnej z Górną. Za tym argumentem przemawiają zarówno przesłanki natury historycznej, jak i geograficznej. Największą wyspą katarakty jest wyspa Arduan, aktualnie słabo zaludniona (Edwards, Osman 2000, s. 58; Edwards, Osman 1990, s. 3).

Rejon Dongola Reach, rozciągający się na odcinku około 400 km, leży między III a IV kataraktą nilową. Można wyróżnić w nim cztery główne obszary. Zaraz na południe od III katarakty znajduje się kraina zwana Mahas, dalej na południe – baseny9 Kerma, Letti-Dongola, oraz okolice Jebel Barkal, tuż przed IV kataraktą. Obszar upraw w rejonie basenów, ciągnie się nawet w odległości kilkunastu kilometrów od rzeki. Poza basenami, teren jest stosunkowo zróżnicowany, przeplatają się tam rejony urodzajne z zupełnie jałowymi, gdzie pustynia dochodzi do samej rzeki. Brzegi Nilu są raczej niskie, poza kilkoma wyjątkami w rejonach bezpośredniego styku rzeki z pustynią. Obszar ten w okresie podbojów przez Egipt nosił nazwę Kusz i stanowił centrum państwa starokuszyckiego, istniejącego na tym obszarze w wiekach XX –XVI p.n.e. Jego stolicą była Kerma. Ponadto na tym obszarze leżały główne ośrodki imperium Kusz: Kawa, El-Kurru, Jebel Barkal, Napata, Sanam (Welsby 1996, s. 18-19; Żurawski 2003).

IV katarakta nilowa jest najdłuższą kataraktą na tej rzece, praktycznie uniemożliwiającą żeglugę. Ciągnie się na odcinku około 130 km. Jej krajobraz jest podobny do Batn el Hagar, z licznymi wychodniami skalnymi w nurcie, wysepkami, wąskimi kanałami i wysokimi brzegami. Na jej obszarze występują odizolowane od siebie małe obszary aluwialne, umożliwiające uprawę. Region ten część badaczy zalicza do rejonu Abu Hamed. Żeglugę na odcinku IV katarakty, jak i dalej, do Napaty, utrudnia odwrócony bieg rzeki, z północy na południe – Nil tworzy w tym miejscu tzw. „wielkie zakole”, w środku którego znajduje się pustynia Bayuda. Współcześnie na tym obszarze, w wyniku spiętrzenia wód Nilu tamą, zbudowaną kilkadziesiąt kilometrów przed Gebel Barkal, powstało sztuczne jezioro, podobne do Jeziora Nassera. W latach 2002 -2009 liczne ekspedycje archeologiczne prowadziły na tym terenie badania ratunkowe. Ich wyniki są dopiero opracowywane.

Rejon Abu Hamed ciągnie się od wyspy Mograt10 do V katarakty, lub, jak przyjmuje część badaczy, do ujścia Atbary do Nilu (około 150 km do V katarakty i około 200 km do ujścia Atbary). W starożytności był to obszar słabo zaludniony, ze względu na ograniczony zasięg osadów aluwialnych, umożliwiających uprawy. Na Nilu znajdują się liczne wyspy, a pustynia często podchodzi do samego koryta rzeki.

Rejon Shendi rozciąga się na odcinku około 350 km, od zbiegu Nilu z Atbarą do połączenia Nilu Białego z Błękitnym. Około 60 km na północ od tego połączenia znajduje się VI katarakta nilowa. Wzdłuż brzegów rzeki rozciągały się obszary aluwialne sprzyjające osadnictwu, ponadto po tym obszarze wędrowali nomadzi, wraz ze swoimi stadami zwierząt (Adams 1977, s. 32-33). Klimat opisanego powyżej obszaru Nubii charakteryzował się małymi opadami deszczu (0-30/50 mm), zwiększającymi się w kierunku południowym oraz wysokimi amplitudami dobowymi temperatury, dochodzącymi nawet do 30º C. Nieraz temperatury w dzień, latem przekraczały 40º C, a zimą mogły wynosić nawet 10º C.

Obszary Butany i Geziry są ograniczony ramionami rzek: Nilu, Nilu Białego, Nilu Błękitnego (Gezira) oraz Atbary (Butana). Są to tereny lekko pofałdowane, z nielicznymi masywami ostańcowymi. Północna część Butany jest półpustynna, przechodząc stopniowo w sawannę typu sahelskiego11. Gezira posiada bardziej wilgotny klimat od Butany. W Gezirze i w południowej części Butany w miesiącach letnich występuje pora deszczowa, z opadami w granicach 400-600 mm. Amplitudy dobowe wahań temperatury na tym obszarze były znacznie mniejsze niż na terenie powyżej ujścia Atbary do Nilu i zmniejszały się w kierunku południowym. Średnia temperatura stycznia dla Geziry wynosi około 26º a lipca – 29º C (mapa klimatyczna Sudanu). Tereny te były doskonałe do wypasu zwierząt hodowlanych.

Pustynia Libijska ogranicza Dolinę Nilu od zachodu. W przeważającej mierze jest to potężny płaskowyż, ciągnący się od obszaru tzw. zakola Nilu aż do Morza Śródziemnego, o charakterze pustyni kamienistej lub piaszczystej, w zależności od rejonu (na przykład na wysokości Nubii Dolnej ma charakter głównie kamienisty, z licznymi ostańcami skalnymi i strukturę pofałdowaną). Na Pustyni Libijskiej, w zapadliskach, w których znajdują się duże zasoby wód podziemnych, znajduje się szereg oaz – niektóre z nich zajmują znaczne obszary. W Egipcie są to oazy (idąc od południa): Charga, Dachla, Farafra, Baharija, Fajum oraz Siwa, natomiast w Nubii – oazy Selima (około 150 km na zachód od miasta Semna) i Nukhella (około 380 km na zachód od współczesnego miasta Nowa Dongola). Na wysokości Nubii Północnej, między II a I kataraktą nilową, znajdowały się dwie małe oazy Dunkul i Kurkur. Z tych oaz można było przedostać się do doliny Nilu szlakami karawanowymi, w oparciu o istniejące na nich małe, często zanikające źródła wody. Ponadto ze środkowego rejonu Dongola wychodzą dwa szlaki, prowadzące w głąb Afryki, w kierunku zachodnim oraz południowo-zachodnim – Wadi Howar oraz Wadi Milk. W starożytności były one wykorzystywane do kontaktów handlowych z terytoriami współczesnego Dar Furu, Kordofanu, a także Afryki środkowej i zachodniej.

Pustynia Bayuda znajduje się w zakolu Nilu, zarówno po jego zachodniej, jak i południowej stronie. Ma charakter wyżynny, głównie piaszczysty, z licznymi wychodniami bazaltowymi. Jej południowa część przechodzi stopniowo w płaską półpustynię oraz sawannę typu sahelskiego, z nielicznymi wzgórzami. Jednak praktycznie rejon ten jest pozbawiony wody, poza odizolowanymi małymi źródłami. W oparciu o system tych źródeł oraz wadi, przez pustynię prowadziły trzy główne szlaki, łączące rejon Shendi z rejonem Dongola, a co za tym idzie, dwa główne ośrodki władzy Kusz: Napatę i El-Kurru, z Meroe. Były to: Wadi Abu Dom (Dawn), szlak z Merowe do Meroe, z rozwidleniem do Dangeil; Wadi Muqadddam, szlak z Korti w rejon VI katarakty; szlak z Korti w okolice Meroe. W kierunku południowo-zachodnim pustynia Bayuda stopniowo przechodzi w wyżynny, a następnie górzysty Kordofan.

Pustynia Arabska leży między Morzem Czerwonym a doliną Nilu. Jest to niegościnna, kamienista kraina z wysokimi, dochodzącymi do 2000 m.n.p.m. skalistymi grzbietami, praktycznie pozbawiona oaz, a co za tym idzie, roślinności. Od wschodu schodzi skalistymi stokami w kierunku Morza Czerwonego. Brzegi morza są jałowe, porośnięte rzadką roślinnością, właściwie nie nadają się pod uprawy rolne. Na poszczególnych odcinkach pustyni dolina Nilu jest oddalona od Morza Czerwonego o około 200-300 km. Przez Pustynię Arabską, nad Morze Czerwone, prowadziło kilka szlaków handlowych, głownie z Tebaidy oraz z okolic Memfis. Na pustyni eksplorowano też bogactwa naturalne.

Od strony południowej Pustynia Arabska przechodzi w Pustynię Nubijską, typu kamienisto-piaszczystego, z licznymi ostańcowymi piaskowcowymi wzgórzami, wznoszącymi się nawet 200 m nad otaczający teren. Pustynia charakteryzuje się małą ilością źródeł wody i brakiem oaz. Od wschodu ograniczona jest górami, wznoszącymi się nad Morzem Czerwonym, dochodzącymi do 2500 m n.p.m. (Gebel Oba, Gebel Erba, Bisharin Umm Ali, Gebel Asoterriba). Na pustyni znajdują się liczne wadi, w których zlokalizowane były kopalnie złota, żelaza i surowców budowlanych – stąd zainteresowanie Egiptu i Kusz eksploracją tych złóż. Do najważniejszych złotonośnych wadi należały Wadi Allaqi, z odchodzącą od niej Wadi Gabgaba (Jabjabah) oraz rejon bezpośrednio na północ i południe od IV katarakty. Przez Pustynię Nubijską prowadziły trzy szlaki: jeden, łączący Kawa z Napatą, zwany współcześnie Mehella; drugi, prowadzący z Nubii Dolnej, przez Wadi Allaqi, a dalej Wadi Gabgaba, do północnej części rejonu Abu Hamed; trzeci musiał prowadzić wzdłuż Nilu, z rejonu Napaty do Abu Hamed.

Od samego początku istnienia państwa egipskiego Nubia cieszyła się szeroko pojętym zainteresowaniem swojego północnego sąsiada. Na jej terytorium znajdowały się bogactwa naturalne oraz szlaki handlowe, prowadzące z wnętrza kontynentu afrykańskiego na wybrzeża Morza Czerwonego i do Egiptu. Nimi transportowano towary egzotyczne, niezbędne do prawidłowego rozwoju gospodarczego Egiptu, a także innych państw starożytnych. Ponadto z terytorium Nubii Egipt pozyskiwał niewolników, wykorzystywanych jako tania siła robocza czy oddziały wojsk najemnych. Do głównych bogactw naturalnych, znajdujących się na terytorium Nubii, należały przede wszystkim: metale – złoto, miedź, eksploatowane od VII/VI w. p.n.e. żelazo; materiały budowlane – dioryt, wapień, granit, bazalt, piaskowiec, kwarcyt; kamienie szlachetne, np. malachit; towary egzotyczne – heban, kość słoniowa, jaja i pióra strusie, kadzidło, skóry, np. panter; drewno akacjowe; płody rolne i bydło. Bogactwa naturalne oraz korzystne położenie wzdłuż szlaków komunikacyjnych stanowiły podstawę dobrobytu mieszkańców Nubii (Grimal 2005, s. 33-35, 78, 125; Żurawski 1996, s. 192-210). Nubijskie towary były pozyskiwane przez Egipt na trzy sposoby: w wyniku bezpośredniej eksploracji, jako trybut oraz na drodze wymiany handlowej. Oczywiście intensywność czy sposób pozyskiwania poszczególnych towarów z terenów Nubii zmieniały się wraz z uwarunkowaniami historyczno-społecznymi. W krótkich okresach historii, przede wszystkim w XVII/XVI12, XI13 oraz VIII14 w. p.n.e., kierunek ekspansji zmieniał się na północny, i wtedy to Nubijczycy najeżdżali Egipt.

ROZDZIAŁ III. Egipt i Nubia w III Okresie Przejściowym15 (XI-VIII w. p.n.e.)

Pod koniec okresu zwanego w historii Egiptu Nowym Państwem16, w kraju faraonów zaczął narastać kryzys gospodarczy, społeczny i militarny. Prawdopodobnie w tym czasie nastąpiły zmiany klimatyczne, powodujące niższy poziom wylewowy Nilu, dłuższe okresy suszy, a co za tym idzie – okresy nieurodzaju. Dokumenty rządowe z początków XI w. wskazują, że produkcja płodów rolnych znacznie spadła, do poziomu sprzed około stu lat. Straty w rolnictwie były większe w Górnym Egipcie niż w delcie, gdzie w pewnym stopniu równoważyły je hodowla zwierząt oraz handel (Redford 2004, s. 102). Ponadto liczne wojny, prowadzone przez władców XIX dynastii oraz pierwszych faraonów XX dynastii, doprowadziły do zubożenia mieszkańców Egiptu i osiedlania się na terytorium tego państwa obcych ludów17. Poważne symptomy głębokiego kryzysu państwa egipskiego wystąpiły za panowania władców XX dynastii. Za rządów Ramzesa IX (1125-1107) przez Górny Egipt przetoczyła się fala niepokojów społecznych (Grimal 2005, s. 305).

Zapewne znalazło to także swoje odbicie w sytuacji w Nubii, znajdującej się w tym czasie pod panowaniem Egiptu, zjamującej obszar rozciągający się od I katarakty prawie do V katarakty, do rejonu zwanego Kurgus. Tereny te były podzielone na dwie prowincje, Wawat oraz Kusz, i zarządzane przez wicekróla. Wicekról mógł się posługiwać prestiżowym tytułem „królewskiego syna Kusz”. Do jego głównych obowiązków należały zbieranie trybutów oraz nadzór nad wydobyciem złota w nubijskich kopalniach, rozsianych po Pustyni Nubijskiej, w okolicach wadi. Złoto nubijskie w sposób znaczący zasilało skarbiec faraonów. Wicekról do swojej dyspozycji miał silny korpus wojsk, prawdopodobnie złożony głównie z Nubijczyków, pod dowództwem Egipcjan. W Nubii, podobnie jak w Egipcie, populacja się zmniejszyła. Zjawisko to spotęgowało się podczas panowania Ramzesa XI (1098-1069 r. p.n.e.), ostatniego władcy XX dynastii. Około 1080 r. Herhor, arcykapłan Amona w Karnaku, przejął władzę w południowym Egipcie i – teoretycznie – w Nubii. Przez cały okres rządów Ramzesa XI widzimy stopniowy wzrost politycznego znaczenia tytułu arcykapłana Amona, aż do tego roku, kiedy stał się on równy faraonowi, jeśli chodzi o decyzyjność w sprawach politycznych i militarnych. Jednak Herhor nie obalił prawowitego władcy, tylko zawarł porozumienie z namiestnikiem Dolnego Egiptu Smendesem18, który teoretycznie podlegał jednocześnie władzy kleru Amona i Ramzesowi XI. Można w uproszczeniu powiedzieć, że w ten sposób rozpoczął się proces kształtowania teokratycznego państwa, w którym zespoły świątyń boga Amona odgrywały aktywną rolę polityczną. Od tego czasu Egipt był zarządzany przez trzy osoby: faraona Ramzesa XI, namiestnika Dolnego Egiptu Smendesa oraz arcykapłana Amona z Karnaku Herhora. W 1074 r., po śmierci Herhora, zastąpił go Pianch19 (Grimal 2005, s. 305-306, 322; Kitchen 1986). Pianch, jako naczelny dowódca wojsk w Górnym Egipcie, toczył wojnę ze zbuntowanym wicekrólem Kusz Panehesim. Walki trwały długo i prawdopodobnie nie przyniosły rozstrzygnięcia. Mamy dane, że toczyły się jeszcze w 28 roku panowania Ramzesa XI (około 1070 r. p.n.e.) (Grimal 2005, s. 322; Kitchen 1986).

Następcą Piancha został, około 1070 r. p.n.e., jego syn Pinedżem I (panujący do 1032 r.). Wkrótce po objęciu przez niego rządów, zmarł Ramzes XI, ostatni faraon XX dynastii. W tym momencie zakończył się w dziejach Egiptu okres zwany Nowym Państwem, a rozpoczął się III Okres Przejściowy. Pinedżem I jako władca piastował funkcje arcykapłana Amona oraz dowódcy wojsk w Górnym Egipcie. Uznawał władzę zwierzchnią Smendesa, mimo że w 1054 r. przyjął tytuł królewski20. Z ramienia Smendesa, a także jego następców Amenemnuseta (1043-1039) i Psusennesa I (1040-993), był namiestnikiem Górnego Egiptu (Grimal 2005, s. 322-323; Kitchen 1986; Jansen-Winkel 1992, s. 22-37). W jego tytulaturze brak jest jakichkolwiek odnośników do Nubii, brak też poświadczenia jego panowania nad tym obszarem. Z tego można wyciągnąć wniosek, że w okresie jego rządów Egipt ostatecznie stracił kontrolę nad krajem Wawat oraz Kusz. Nie posiadamy żadnych informacji o tym, co się działo w Nubii w tym okresie, ani w latach następnych. Można tylko domniemywać, że na terenach Wawat i Kusz nastąpiło wyludnienie, spowodowane zmianami klimatycznymi, jak również ruchami migracyjnymi: ludności egipskiej – na północ, a ludności nubijskiej – z Dolnej Nubii do kraju Kusz. Jednak te zjawiska przebiegały na znacznie mniejszą skalę, niż do tej pory przypuszczano21.

Ośrodki egipskiej władzy cywilnej lub religijnej, takie jak na przykład Aniba-Qasr Ibrim, Tombos-Kerma, Kawa czy Gebel Barkal, mogły funkcjonować nadal, tworząc lokalne centra władzy o charakterze wielokulturowym, prawdopodobnie w oparciu o dawny egipski aparat administracyjny, przynajmniej w początkowej fazie swego istnienia. Tezę tę potwierdzają ostatnie badania archeologiczne (Rose 2008, s 206-207; Smith 2008, s. 112-113; Torok 2008, s. 150-158). Natomiast należy odrzucić sugestię Kendalla, mówiącą, że w trakcie walk między Panehesim a Pianchim kler Amona został w sposób gwałtowny usunięty z Nubii czy wręcz zlikwidowany (Kendall 2003, s. 40).

Sytuacja zmieniła się za panowania arcykapłanów Amona Pinedżema II (990 -969) i Psusennesa (969-945). Prawdopodobnie Psusennes w 959 r. p.n.e. został ostatnim faraonem XXI dynastii, jako następca Siamona (978-959) i jest znany jako Psusennes II. Zarówno Pinedżem II, jak i Psusennes, uznawali władzę zwierzchnią władców północnego Egiptu Osorkona Starszego (984-978) oraz Siamona (Grimal 2005 s., 325-331). W tym czasie Egipt ponownie rozpoczął penetrację, a w latach następnych próbował podporządkować sobie przynajmniej północną Nubię. Jedna z żon Pinedżema II, Nisikhoris, otrzymała tytuł „zarządcy południowych obcych ziem i wiecekrólowej Kusz”. Nie był to jednak tytuł polityczny ani wojskowy, tylko mistyczny (Kendall 2004, s. 41), możliwe, że wyrażający ponowne zbliżenie się dwóch „Karnaków”22 (tebańskiego i południowego – Gebel Barkal). Z tego okresu pochodzi inskrypcja Katimali z Semna West23, prawdopodobnie córki Osorkona Starszego i żony Siamuna, która przypuszczalnie stanowi zapis wyprawy egipskiej do Nubii z 14 roku panowania Siamuna (965 r. p.n.e.) (Kendall 2004, s. 41). Wyprawa, która była skierowana przeciwko grupie wrogów ze Wschodniej Pustyni (Rose 2008, s. 2006), zapewne ograniczyła się tylko do obszarów Dolnej Nubii i nie miała charakteru trwałego podboju.