Odżywianie dla zdrowia ebook

2. Yin–Yang i dalej...

„Wszystko, co tylko stworzone, okryte jest przez Niebiosa i wspierane przez Ziemię”*.

Klasyk medycyny wewnętrznej

Yin i Yang zasadniczo opisują wszystkie zjawiska. Niektórzy ludzie mogą twierdzić, że nie wierzą w filozofię Yin–Yang, lecz terminy te są jedynie opisem łatwo dostrzegalnych procesów – przemiany dnia w noc, młodości w starość, jednej pory roku w drugą.

Teoria Yin i Yang była szeroko wykorzystywana w historii Azji Wschodniej, a w ciągu ostatnich 70 lat jej różne, zmodyfikowane wersje były częstokroć adaptowane przez historyków i psychologów, np. Arnolda Toynbeego i Carla Junga, oraz przywódców politycznych, takich jak Mao Zedong i Karol Marks. Wszystkie te osoby poznawały podstawy filozofii dalekowschodniej, zanim wypracowały swoje własne jej zastosowanie.

Historia pokazuje, że jeśli jakiś plan lub idea (jak na przykład strategia polityczna, reformy ekonomiczne lub system dietetyczny) w swych założeniach opiera się na nieruchomej strukturze, która nie dostosowuje się do zmiennych potrzeb ludzi, to ma małe szanse na przetrwanie. Twórcza i harmonijna zdolność do przystosowania się jest znakiem rozpoznawczym właściwego zastosowania teorii Yin–Yang i z tego właśnie powodu wybraliśmy jej zasady do zilustrowania wielu podstawowych założeń zawartych w tej książce. Definicje Yin i Yang są czymś bardzo podstawowym i łatwym do zrozumienia. Zachęcamy więc do zastosowania ich w celu uświadomienia sobie pewnych indywidualnych czynników niezbędnych do osiągnięcia pełnego zdrowia.

Owa metoda analizy ma tę zaletę, że upraszcza i łączy zrozumienie wszystkich rzeczy. Zasadniczo teoria Yin–Yang utrzymuje, że wszystkie obiekty lub zjawiska we wszechświecie można rozumieć jako nieskończoną ilość połączonych w pary przeciwieństw (Yin i Yang), które wzajemnie na siebie oddziałują zgodnie z następującymi zasadami:

Zródło Yin i Yang, czyli wszystkich możliwych par przeciwieństw, jest tym, co zjednoczone i niezmienne. Pomimo że Yin i Yang wyrażają zmianę i rozdzielenie, ich źródło jest wiecznotrwałe. Według Shao Yung, chińskiego filozofa z XI w.: „Wielka Podstawa pozostaje Niewzruszona”. Biblia wyraża tę koncepcję wersem: „Gdyż ja, Pan, nie odmieniam się” (Malachiasz 3:6)**.

Zasada Yang jest aktywna, a zasada Yin bierna, jednak nic nie jest całkowicie Yin ani całkowicie Yang. Symbol Yin–Yang pokazuje Yin zawarte w Yang jako ciemną kropkę na jasnym polu oraz Yang zawarte w Yin jako białą kropkę na ciemnym polu.

Czy w ciele człowieka można znaleźć Yin i Yang? Prosta mądrość filozofii chińskiej mówi, że aby cokolwiek zrozumieć, najpierw trzeba rozważyć jego przeciwieństwo. Na przykład powierzchnia ciała, włączając w to kończyny, z pewnością jest bardziej aktywna i ruchoma niż wnętrze, które jest relatywnie nieruchome i ciemne. Dlatego powierzchnia ciała jest Yang, a jego wnętrze – Yin (reprezentowane przez czarną kropkę na białym polu). Jednak patrząc do wnętrza, widzimy, że dostarcza ono wiele ciepła i energii (Yang) potrzebnych do podtrzymania procesów skierowanych na zewnątrz, co z kolei jest przykładem Yang w Yin (białej kropki na ciemnym polu). „Yang w Yin” oraz „Yin w Yang” to po prostu dostrzeżenie, że rzeczy na najgłębszym poziomie są często odwrotnością tego, czym wydają się na powierzchni. Ostateczny wynik jakiegoś procesu jest więc często odwrotnością pewnych poszczególnych jego etapów. (Na przykład ludzie, którzy są bardzo konserwatywni, w późniejszych latach swojego życia często stają się bardzo liberalni i vice versa. Miąższ brzoskwini jest miękki i delikatny [Yin], lecz w środku ma twardą pestkę [Yang]).

W pierwszym skojarzeniu, służącym pomocą w procesie nauczania, Yang tradycyjnie wiązano z ogniem, a Yin z wodą.

Rozważmy kategorie „rozszerzanie” i „kurczenie” (zob. tabela Przykłady przeciwieństw Yin –Yang). Zgodnie z teorią fizyki większość substancji rozszerza się pod wpływem ciepła, a kurczy pod wpływem zimna. Podczas procesu rozprężania potrzebna jest dodatkowa porcja ciepła i energii, z tego powodu rozszerzanie się jest Yang. Kiedy jednak substancja jest już całkowicie rozprężona, wtedy zmniejsza się zagęszczenie jej energii i dlatego staje się bardziej Yin. Większość ludzi zauważa osłabienie smaku warzyw (takich jak cukinia), kiedy osiągają one spore rozmiary. Jednak bardzo wodniste warzywa Yin mogą zrównoważyć osoby, które są nadmiernie Yang. Nasiona, takie jak zboża, to bardzo skondensowane pokarmy, dlatego też w książce tej zaleca się nieco je rozpulchnić poprzez namoczenie, a potem ugotowanie. Dla osób, które są przegrzane (mają zbyt dużo gorąca i suchości) korzystne będzie doprowadzenie nasion zbóż do pełnego wykiełkowania. Zwyczaj jedzenia bardzo dużych – „rozszerzonych” – owoców i warzyw uprawianych z wykorzystaniem chemicznych środków pobudzających ich wzrost może częściowo równoważyć inny skrajny nawyk, polegający na nadmiernym spożyciu bardzo esencjonalnych pokarmów, takich jak mięso czy jajka. Jednak tego rodzaju „równoważenie” skrajności zazwyczaj nie udaje się przez dłuższy czas.

Aby dobrze zrozumieć Yin i Yang, lepiej jest najpierw zobaczyć, czym one są, aniżeli oceniać je jako „dobre” lub „złe”. Poszukiwanie „dobrego” i unikanie „szkodliwego” stanowi podstawę zdrowia, lecz przedwczesne i uproszczone ocenianie właściwości pokarmów, motywacji innych ludzi itp. może zaciemnić faktyczny stan danej sytuacji. Yin i Yang są wyrazem uniwersalnej sprawiedliwości. Wraz z upływem czasu przejawiają się one w doskonałości równowagi, a stopniowa nauka prowadzenia mądrego i spokojnego życia oznacza rozpoznawanie tej doskonałości.

Jeśli albo Yin, albo Yang przeważa, wtedy to, co jest w nadmiarze, zaczyna „wyczerpywać” to drugie. Na przykład nadmiar gorąca w ciele wysusza płyny ustrojowe, wywołując pragnienie, suchość skóry i oczu oraz skłonność do zaparć. Dieta oparta głównie na mięsie w połączeniu z ciężką pracą fizyczną jest najbardziej rozpowszechnionym sposobem wytworzenia nadmiaru gorąca. Nadmiar Yin w ciele, do którego dochodzi z powodu przyjmowania zbyt dużej ilości płynów oraz pokarmów, może przyczynić się do znacznego obniżenia poziomu energii i ciepła w organizmie. Aby strawić nadmiar pożywienia, zwłaszcza takiego, które jest ochładzające, potrzeba dodatkowej porcji energii.

Przykłady przeciwieństw Yin–Yang

Yang

Yin

Aktywny

Bierny

Niebo

Ziemia

Funkcja

Substancja

Na zewnątrz

Wewnątrz

Umysł

Ciało

Męski

Żeński

Światło

Ciemność

Czas

Przestrzeń

Gorąco*

Zimno*

Energia ciała

Krew, płyny ustrojowe, tkanki

Nadmiar*

Niedobór*

Stan ostry

Stan przewlekły

Zewnętrzny* i zaburzenia powierzchowne

Wewnętrzny* i zaburzenia głębokie

Rozszerzanie

Kurczenie

*Pary gorąco/zimno, nadmiar/niedobór oraz zewnętrzny/wewnętrzny można określić jako sześć kategorii Yin i Yang. Są to kategorie, które w medycynie chińskiej mają istotne znaczenie dla wyznaczania terapii. Więcej wyjaśnień w rozdziałach poświęconych Sześciu Kategoriom.

*To klasyczne dzieło medycyny chińskiej, którego pełny tytuł brzmi Żółtego Cesarza klasyk medycyny wewnętrznej (transkrybowany tytuł chiński to Huang di nei jing – przyp. tłum.), już od 3000 lat jest otaczane wielkim szacunkiem przez całe pokolenia chińskich lekarzy.

**Cytat za: Biblia to jest całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1979 (przyp. tłum.).

Zasada skrajności

„Skrajne zimno wytwarza wielkie gorąco, a skrajne gorąco wytwarza intensywne zimno”.

Klasyk medycyny wewnętrznej

Kiedy przeważająca zasada osiąga swe maksimum, wtedy krańcowo silne Yin lub Yang przekształca się w swoje przeciwieństwo. Prawo to znane jest jako „Zasada skrajności”. Zasada ta jest łatwa do zaobserwowania u zwierząt ciepłokrwistych, u których w odpowiedzi na wpływ zewnętrznego zimna pojawia się gorączka, a kiedy latem zaatakuje je nadmierne gorąco, występują dreszcze.

Inne przykłady tej zasady to:

Nadmierna aktywność, taka jak ciężka praca fizyczna, pociąga za sobą konieczność odpoczynku.

Jeśli aktywność jest bardzo gwałtowna, o charakterze Yang (jak np. podczas wojny), w rezultacie pojawia się śmierć (która jest bardzo Yin).

Ludzie często dziecinnieją na starość. Oprócz tego w późniejszych latach życia ludzie stopniowo wykazują mniejszą siłę fizyczną, lecz jeśli tylko są zdrowi, większą mądrość. Obrazuje to zmniejszanie się cielesnego przywiązania do Ziemi i zwrócenie większej uwagi na obecność Nieba, co może być przykładem skrajnego Yin, które przekształca się w skrajne Yang.

Jeśli wewnętrzne gorąco i ciśnienie krwi wzrastają (Yang), wzrasta ryzyko wystąpienia udaru powodującego paraliż (Yin).

Substancje bardzo silnie energetyzujące, jak kokaina, w konsekwencji prowadzą do skrajnego wyczerpania. Środki pobudzające, takie jak kofeina i rafinowany cukier, także w ostatecznym rachunku doprowadzają do osłabienia.

Podczas medytacji właściwa koncentracja na pojedynczym obiekcie w końcu doprowadza do stanu uniwersalnej świadomości.

Proces, w którym zjawiska zmieniają się w swoje przeciwieństwo, można przedstawić graficznie za pomocą spirali – wzoru powszechnie występującego w całym wszechświecie. Cykle zmian stają się stopniowo coraz szybsze w fazie kurczenia się, a zwalniają w fazie rozszerzania. Cykle te równoważone są przez cykle przeciwne. Na przykład kiedy gospodarka narodowa zwalnia i pogrąża się w zastoju, coraz bardziej wzmagają się cykle emocjonalnych niepokojów. Inna para spiral obrazuje fakt, że powtórzenie pełnego cyklu wraz z postępującym wiekiem trwa coraz dłużej, a jednocześnie pojawia się coraz większe zapotrzebowanie na substancje odżywcze. Z tego powodu, kiedy starzejemy się, potrzebujemy mniejszej ilości, ale za to coraz bardziej odżywczego i esencjonalnego pokarmu.

Inne przykłady wzajemnego wspierania się Yin i Yang dotyczące diety i aktywności

Dobrze ugotowane jedzenie

Chłodny klimat

Żółte pokarmy

Liściaste zieleniny

Pokarmy słodkie i ostre

(kierują energię w górę)

Pokarmy słone, gorzkie i kwaśne

(kierują energię w dół)

Gorąco w ciele

Wyczerpanie płynów ustrojowych

Intensywna aktywność

Niewymagające ruchu zajęcia i odpoczynek

Dokładniejsze przeżuwanie przyjmowanego pokarmu

Mniejsza ilość pokarmów i głębsze oddychanie

Minerały, witaminy, enzymy, tłuszcze, skrobia, białko oraz inne składniki odżywcze wzajemnie wspierają swoje działanie.

Wzajemne wspieranie i przekształcanie

W stanie zdrowia Yin i Yang harmonijnie się wspierają, a ich istnienie jest od siebie wzajemnie uzależnione. Wspieranie oznacza zrównoważone, wzajemne oddziaływanie Yin i Yang oraz nieustanne przekształcanie się jednego w drugie, a nie tylko po osiągnięciu swojego maksymalnego stanu. Na przykład pokarmy w ciele przekształcają się w energię. I odwrotnie, energia w organizmie, szczególnie w narządach trawiennych, wspiera wchłanianie składników odżywczych, które tworzą substancję ciała.

Przekraczanie Yin i Yang

Każdy przedmiot można w nieskończoność dzielić na coraz mniejsze części, a każdą taką część można rozpatrywać w kategoriach Yin i Yang. Nawet w przypadku prostej marchewki możliwy jest nieskończony jej podział według Yin i Yang. Zielona natka w górnej części marchewki zawiera mniej węglowodanów niż bogaty w skrobię korzeń, ma także inny kształt i kolor. Jeśli usuniemy te zielone pędy, możemy dalej analizować sam korzeń, w którym wyróżnia się część zewnętrzną i wewnętrzną, a także część górną i dolną. Podążając w kierunku wierzchołka, korzeń marchwi staje się coraz węższy, natomiast w części zewnętrznej i dolnej mamy do czynienia z większą koncentracją składników mineralnych. Bez względu na to, w jaki sposób pokroimy marchewkę, ciągle będą uwidaczniać się różnice pod względem dowolnej cechy, włączając w to różnice jakości energii każdej z części. Każdej pojedynczej komórce marchewki możemy przypisać górę i dół, część zewnętrzną i wewnętrzną.

Kontynuując podział (jakiegokolwiek obiektu), docieramy w końcu do poziomu cząstek subatomowych. Na tym poziomie ciągłej aktywności łatwo można zrozumieć zasadę, która mówi, że Yin i Yang znajdują się w procesie nieustannych przemian. Każdy przedmiot, jeśli tylko uważnie się mu przyjrzeć, pokazuje, że wszelkie cząsteczkowe i atomowe modele oddziaływania polegają albo na rozszerzaniu się, albo na kurczeniu, na związku pomiędzy wyższym lub niższym poziomem energetycznym tudzież w jakiś inny sposób ulegają ciągłemu procesowi przemiany. Dlatego mówi się, że:

Yin i Yang znajdują się w procesie ciągłej przemiany. Nic nie jest stałe i nieruchome, nawet przez ułamek sekundy. Stan najwyższego zdrowia pojawia się wtedy, gdy wszelkie przemiany zachodzące z chwili na chwilę w ludzkim ciele i umyśle odbywają się w sposób harmonijny. Choroba jest po prostu stanem, w którym przemiany nie zachodzą w odpowiednim czasie lub we właściwy sposób. Mogą być one zbyt nasilone czy zbyt szybkie albo niewystarczająco intensywne czy zbyt wolne.

Podobno aby być zdolnym do zrozumienia natury wszechobecnych zmian, trzeba doświadczyć nieobecności zmian lub spokoju całkowitego bezruchu. W istocie jest to jeden z celów teorii Yin–Yang. Dzięki uświadomieniu sobie niekończącej się ilości zmian w życiu naszą uwagę zaczynają zwracać ich logiczne wzorce, a potem ich specyficzne uporządkowanie. Kiedy już nabierzemy wprawy w rozumieniu zmian, naturalnie staniemy się świadomi stanów wykraczających poza zmiany, które charakteryzuje cecha niezmienności. Nieuwarunkowane miłość i współczucie mogą być tu przykładem. Pojęcie „pustki” pojawiające się w filozofii Wschodu wskazuje właśnie na doświadczenie niezmienności, zanik wszelkich podziałów oraz zawężonych stanów świadomości, w tym także samego poczucia „ja”.

Pustka, której towarzyszy urzeczywistnienie doskonałości, zasługuje na miano „Wspaniałego Istnienia”, pojęcia zaczerpniętego z tradycji buddyzmu Zen. Bez tego poczucia doskonałości doświadcza się jedynie pustki nieobecności.

Osiągnięcie świadomości przenikniętej „Wspaniałym Istnieniem” wymaga zrównoważonego ciała i umysłu. Do tego celu można dotrzeć po pierwsze poprzez oczyszczenie, a następnie przez kroczenie „środkową ścieżką” moralności, duchowości i właściwego stylu życia. „Środkowa ścieżka” z pewnością nie oznacza „przeciętnego” podejścia do wyżej wymienionych kwestii, ponieważ przeciętny współczesny człowiek wiedzie bardzo stresujące życie, w którym oscyluje między rozmaitymi skrajnościami. Doświadczenia związane z kultywowaniem środkowej ścieżki prowadzą do stanu równowagi albo, inaczej mówiąc, do tego centralnego miejsca u samego źródła wszelkich przemian.

Taką równowagę pomaga osiągnąć właściwa dieta. Doświadczenie bycia ześrodkowanym wynika z wewnętrznej szczerości i rozwiniętej zdolności do wnikania w samą istotę rzeczywistości. Jeśli dieta postrzegana jest jako coś zewnętrznego wobec doświadczania najwyższej prawdy, wtedy już samo takie myślenie oddziela pożywienie od świadomości. Jeśli natomiast odżywianie się i wszelkie inne zjawiska doświadczane są jako sobie równe, wtedy nawet pożywienie staje się tak samo dobrym sposobem rozwoju zjednoczonego umysłu jak inne stosowane w tym celu środki. Liczne rytuały związane z pokarmami mają w zamierzeniu doprowadzić do duchowego doświadczenia. Na przykład dla niektórych chrześcijan podstawowy rytuał polega na traktowaniu zwykłego chleba i wina jako ciała i krwi Chrystusa. Ceremonię tę zapoczątkował sam Jezus, kiedy określił to pożywienie jako swoje ciało i krew, a następnie poprosił swych uczniów, aby kontynuowali tę praktykę.

Takie utożsamienie jest pomocne zarówno na poziomie dosłownym, jak i symbolicznym. W sensie dosłownym jego stwierdzenie oznacza, że pokarm przekształca się w ciało i krew. Na innej płaszczyźnie rozumienia pokarm może być uważany za symbol Ziemi (ponieważ powstaje z gleby, powietrza i wody), co mogłoby oznaczać, że Chrystus stwarza Ziemię i duchowo jej przewodzi. Natomiast na najgłębszym poziomie ten akt, powtarzany niezliczoną ilość razy przez tysiące lat, oznacza, że samą Istotą pokarmu oraz wszystkich innych rzeczy jest świadomość Chrystusa.

Poza Yin i Yang jest Umysł, który dostrzega, że nic nie oddziela pokarmu i spożywającego. Następująca fraza, pochodząca z Chan (chińskiej odmiany buddyzmu Zen), tak opisuje tę jedność: „Wszystko uczynione jest z samego Umysłu”. Bezpośrednie doświadczenie wszechobejmującego Umysłu jest tym, co moglibyśmy określić jako „najwyższe zdrowie”. Większość z nas jednak nie potrafi świadomie doświadczać identyczności pożywienia z samym sobą, ponieważ musimy dopiero odkryć naszą prawdziwą jaźń. Jednak aby stworzyć ku temu podstawę, powinniśmy zatroszczyć się o nasze relatywne i wymierne zdrowie, a to odbywa się w królestwie czasu i przestrzeni, w obrębie Yin i Yang.

Dlatego też trzeba się upewnić, czy właściwie rozumie się Yin i Yang. W przeciwnym bowiem razie możemy mieć trudności z porozumiewaniem się z innymi ludźmi, którzy również zgłębiają teorię Yin i Yang, a także wprowadzić w błąd samych siebie. Ponieważ wszystko, co istnieje, można porównać do czegoś innego i wszystkie rzeczy pozostają we wzajemnych związkach, pojawia się pokusa, żeby jakieś porównania czynić dla samego kaprysu, bez głębokiego zrozumienia porównywanych cech.

Rozpatrując sposób działania poszczególnych pokarmów na organizm człowieka, powszechnie nie uwzględniamy czynnika czasu. Rozważmy jako przykład czerwone mięso. Jeśli porównamy mięso z innymi pokarmami, takimi jak warzywa, zboża czy owoce, stwierdzimy, że zawiera ono dużo białka i tłuszczu, jak również wiele witamin i składników mineralnych. Zgodnie z zasadami medycyny chińskiej, mięso można zastosować w pewnych przypadkach osłabienia, na przykład przy niedoborze (Yin) płynów ustrojowych, krwi i ogólnie substancji ciała. Patrząc ze współczesnego punktu widzenia, mięso, ze względu na swe wysoce odżywcze składniki, jest uważane za budulec tkanek i krwi. Czy nie powinniśmy więc określić mięsa jako Yin? Tak, ten aspekt czerwonego mięsa możemy uznać za Yin. Jednakże mięso jest także wysokokaloryczne, dzięki czemu może przyczynić się do wytworzenia dużej ilości energii i z takiego punktu widzenia jest ono Yang. I w końcu, jeśli weźmiemy pod uwagę wzmożone wytwarzanie śluzu na skutek jedzenia mięsa (w porównaniu na przykład do większości pokarmów roślinnych), jego działanie zakwaszające, które może powodować ogólnoustrojowe reakcje toksyczne, wtedy łatwo zrozumieć, dlaczego większość ludzi uważa obecnie mięso za pokarm długofalowo osłabiający (Yin), zwłaszcza jeśli spożywane jest w dużych ilościach.

Ponieważ każda substancja ma rozmaite właściwości, wynika z tego, że istnieją różne klasyfikacje pokarmów ze względu na Yin i Yang. Spójrzmy na umieszczoną poniżej tabelkę z cechami Yin i Yang pokarmów i zastanówmy się, jak można je wykorzystać na przykład do określenia cech jabłka.

Najczęściej spotykane cechy Yang i Yin pożywienia

Yang

Yin

Ogrzewający

Ochładzający

Słodki, ostry

Słony, gorzki, kwaśny

Wytwarzający energię

Wytwarzający krew i płyny

Kierujący energię w górę

Kierujący energię w dół

Ogólnie mówiąc, jabłka są słodkie, kwaśne i ochładzające. Wzmacniają krew, wytwarzają płyny i energię, a także pobudzają ruch w dół, kierując energię do dolnej części ciała. W pełni dojrzałe jabłka są także bardziej Yang, ponieważ są słodsze. Wyraźnie widać, że skoro jabłka (lub jakikolwiek inny produkt spożywczy) mają tak liczne właściwości, to nie należy klasyfikować ich jako wyłącznie Yin lub Yang. I to właśnie mamy na myśli, kiedy mówimy o potrzebie wielkiej ścisłości w analizach pod kątem Yin–Yang.

Posiadając odrobinę wrażliwości i praktyki, nietrudno jest zyskać świadomość przynajmniej niektórych aspektów spożywanych przez nas produktów. Można zacząć zauważać rozgrzewający lub ochładzający wpływ spożywanych pokarmów, ich zdolność do wytwarzania płynów (kiedy odczuje się zmniejszenie pragnienia i lepsze nawilżenie gardła), ewentualnie pobudzanie wydalania moczu oraz działanie różnych smaków. Można również wewnętrznie doświadczyć cech energii Yin lub Yang – rozszerzania i kurczenia. Świadomość oddziaływania pokarmów z reguły wzmaga się po przynajmniej sześciomiesięcznej diecie, opierającej się głównie na zbożach i warzywach. W tym czasie organizm zazwyczaj już dostraja się do wzorca energetycznego przyjmowanych pokarmów. Jeśli nie występują jakieś choroby, większa część diety powinna składać się z produktów, które nie mają żadnych skrajnych właściwości, lecz cechują się raczej subtelnymi sposobami oddziaływania i łagodnymi smakami.

Analizę pod względem kategorii Yin–Yang można przeprowadzić, biorąc pod uwagę także różne osobowości i typy ciała (zob. tabela Yin i Yang w odniesieniu do typu osobowości i budowy ciała). Może być ona bardzo przydatna podczas ustalania ogólnego obrazu diagnostycznego nas samych, jak i innych ludzi.

Harmonia powinna być celem tych wszystkich, którzy poszukują zdrowia, ponieważ jeśli jest się za bardzo Yin lub za bardzo Yang, bez możliwości powrotu do stanu równowagi, dochodzi do pojawienia się stanu choroby. Współczesny człowiek często jest równocześnie zbyt Yin i zbyt Yang. Dzieje się tak, ponieważ Yin i Yang nie są ze sobą odpowiednio połączone, najczęściej z powodu stylu życia, który obejmuje takie skrajności, jakich jednostka nie jest w stanie zintegrować. Kiedy znajdujemy się w stanie równowagi, wtedy w odpowiedzi na wymagania chwili możliwe jest stanie się zarówno bardzo Yin, jak i bardzo Yang, bez ryzyka utknięcia w nadmiarze Yin lub Yang, co zawsze bywa stresujące. Zrównoważona osoba potrafi łatwo rozprzestrzeniać swe działanie i energię na zewnątrz, jak i powracać do siebie oraz ograniczać swe działanie, być bardziej aktywna albo pasywna, a jednocześnie pozostać zakorzeniona w ciszy i spokoju (pustce przenikniętej przez „Wspaniałe Istnienie”), czyli miejscu, gdzie Yin i Yang stapiają się w jedną rzeczywistość.

„W ruchu się oddzielają, w bezruchu się łączą”.

Starożytna zasada tai-chi

Większość ludzi jednak żyje w pułapce nieświadomego i niekontrolowanego wahania Yin i Yang. Ludzie ci, pozbawieni zakorzenienia w stanie równowagi, mogą oscylować pomiędzy osobowością ekstrawertyczną a introwertyczną, gniewem a lękiem, słabością a siłą lub innymi skrajnościami. W takim przypadku pomocne mogą się okazać następujące zalecenia:

Już samo lepsze uświadomienie sobie panującej nierównowagi jest pierwszym krokiem w stronę zrównoważenia. Kiedy rozpoznasz zaburzenie równowagi, skoncentruj się na właściwościach stanu równowagi: łagodności, niezawodności, cierpliwości, odwadze i odpowiednim zachowaniu, które w konsekwencji doprowadzą do stanu harmonii.

Praktykuj dyscypliny, które kładą nacisk na kultywowanie Esencji, harmonii i spokoju, takie jak modlitwa, medytacja, joga i tai-chi.

Zalecenia dietetyczne: unikaj dużych ilości pożywienia o skrajnych właściwościach, jak m.in. mięso, jajka, mocno przyprawione lub nadmiernie oczyszczone produkty oraz produkty zanieczyszczone substancjami chemicznymi; zrezygnuj z wszelkich środków odurzających – nie tylko z tego powodu, że charakteryzuje je bardzo silne oddziaływanie, lecz także dlatego, że ich regularne stosowanie niweczy nadzieje na dokonanie realnej oceny własnego stanu. Ogólnie mówiąc, wszelkie zalecenia dietetyczne w tej książce promują podążanie „drogą środka”, czyli jak najbardziej zrównoważone podejście do sposobu odżywiania.

Yin i Yang w odniesieniu do typu osobowości i budowy ciała

Yang

Yin

Cieplejsze ciało i osobowość

Chłodniejsze ciało i osobowość

Sucha skóra i mniej płynów ciała

Wilgotna skóra i więcej płynów ciała

Ekstrawertyk

Introwertyk

Aktywny

Bierny

Męski

Żeński

Pozytywny

Negatywny

Skupiony

Spokojny

Intelektualista

Marzyciel

Agresywny

Nieśmiały

Gniewny, niecierpliwy

Lękliwy, niepewny

Głośny głos

Cichy głos

Gwałtowny

Spowolniały

Logiczny

Intuicyjny

Szybki

Wolny

Pełen pragnień

Zadowolony z tego, co ma

Silne, dobrze napięte tkanki i mięśnie

Wiotkie i słabe tkanki i mięśnie

Zaczerwieniona skóra twarzy

Twarz blada

3. Siła życiowa Qi

Główną koncepcją funkcjonalną tradycyjnej medycyny chińskiej jest koncepcja Qi (wymawiane: czi). Qi odpowiada znaczeniem indyjskiemu terminowi prana (siła życiowa) oraz japońskiemu ki. Jako esencja witalna, która obecna jest we wszystkich rzeczach, Qi posiada aspekt zarówno materii, jak i energii. W naszych rozważaniach będziemy odnosić się przede wszystkim do energetycznego aspektu Qi, pamiętając jednakże, że energia i materia mogą się nawzajem w siebie przekształcać. Teorie współczesnej fizyki ukazujące materię i energię jako alternatywne opisy jednej rzeczywistości, są w wielkim stopniu zgodne z koncepcją Qi oraz innymi aspektami filozofii Wschodu.

Koncepcja Qi służy jako miara witalności danej osoby, przedmiotu czy sytuacji. Jeśli Qi jakiegoś pokarmu jest dobrej jakości, wtedy będzie on smakował lepiej i dostarczy więcej Qi osobie, która go spożywa. U człowieka dobra Qi wyraża się jako zdolność do realizowania postawionych celów, brak zablokowań w ciele, lepsze funkcjonowanie narządów wewnętrznych itd. Lepszemu zrozumieniu Qi, która przejawia w sobie cechy Yang, pomaga zrozumienie jej odpowiednika o charakterze Yin, czyli krwi. Krew ma cechy Yin oraz jest „matką Qi”, ponieważ składniki odżywcze zawarte w krwi wspierają i odżywiają Qi. Równocześnie Qi kieruje i porusza krew. Poza tym aby krew mogła być wytwarzana i wprawiana w ruch, potrzebna jest wystarczająca ilość Qi trawiennej oraz Qi podtrzymującej krążenie.

Każda cecha danej osoby znajduje swój wyraz dzięki odpowiedniemu rodzajowi lub stanowi Qi. Na przykład ktoś, kto jest pełen wdzięku, posiada harmonijną Qi; słabym ludziom brakuje Qi; osoby silne mają obfitość Qi; osoby z czystym, bystrym umysłem mają bardzo „przejrzystą” Qi, która stanowi przeciwieństwo „mętnej” Qi. Tak więc Qi jest nie tyle energią kryjącą się za tymi stanami istnienia, ile nieodłączną i wrodzoną energią/substancją tych stanów. Zatem koncepcja Qi dostarcza nam metody, dzięki której możemy opisać każdy aspekt życia.

Z terapeutycznego punktu widzenia istnieje kilka funkcjonalnych aspektów Qi. Ma ona zdolność ogrzewania oraz stanowi źródło wszelkiego ruchu; chroni ciało, płynie przez kanały akupunkturowe oraz podtrzymuje czynności układów i narządów ciała. W organizmie znajdujemy trzy źródła Qi: 1) z pożywienia, 2) z powietrza, którym oddychamy, oraz 3) z esencji nerek, która po części jest nam wrodzona.

To, jak dobrze potrafimy wykorzystać Qi pochodzącą z tych źródeł, zależy od naszego stylu życia oraz od nastawienia naszego umysłu. Qi jest ponadto przekazywana pomiędzy ludźmi podczas wszelkiego rodzaju wzajemnych kontaktów. Qi kucharza przenika wszystkie przygotowywane przez niego potrawy. Ćwiczenia fizyczne, receptury ziołowe, akupunktura oraz praktyki rozwijania świadomości, takie jak medytacja, są tradycyjnymi sposobami usuwania zablokowań i zwiększenia przepływu Qi.

Qi, która ulega zastojowi, doprowadza do powstania nagromadzeń przejawiających się jako otyłość, guzy, cysty, nowotwory oraz liczne choroby o podłożu wirusowym lub grzybiczym, które są zmorą ludzi prowadzących siedzący tryb życia oraz stosujących wysokokaloryczną, pełną rafinowanych produktów dietę.

Qi całego ciała może zostać dokładnie zmierzona i wyregulowana za pomocą licznych metod diagnostycznych i leczniczych medycyny chińskiej. W dietetyce terapeutycznej podstawowym zadaniem jest wzmocnienie „trawiennej” Qi śledziony-trzustki, co zostanie przedstawione w rozdziale Element Ziemi. W pozostałych rozdziałach będziemy omawiać Qi „ochronną” jako aspekt układu odpornościowego, niedobory Qi różnych narządów, zastój Qi wątroby oraz praktyki, które wzmacniają lub uszkadzają Qi zawartą w pokarmach i organizmie.

Sześć Kategorii Yin i Yang

Ponieważ pojęcia Yin i Yang są niezwykle szerokie, w medycynie chińskiej już od wieków istnieje precyzyjniejszy system diagnozowania. Niezwykle rzadko można jakiekolwiek zaburzenie u danej osoby zdefiniować jako wyłącznie Yin lub Yang. System „Sześciu Kategorii” został rozwinięty w celu umożliwienia lepszego wyjaśnienia wzorców, które leżą u podstaw dynamicznej natury oraz często sprzecznych objawów zaburzeń. Kiedy sześć podanych dalej wzorców (trzy pary przeciwieństw) wykorzystuje się do opisu objawów o charakterze Yin i Yang, wtedy noszą one miano „Sześciu Kategorii Yin i Yang”.

Osiem przewodnich zasad

Yin

Yang

Sześć Kategorii

Zimno

Gorąco

Wewnętrzny

Zewnętrzny

Niedobór

Nadmiar

Na podstawie tego zestawienia widać wyraźnie, że określenie, na ile dany stan można opisać jako Yang, jest uzależnione od tego, jak dalece dany stan charakteryzuje gorąco, nadmiar i zewnętrzna lokalizacja. Analogicznie stan Yin można określić na podstawie intensywności zimna, niedoboru i lokalizacji wewnętrznej. Kiedy natomiast Yin i Yang stanowią podsumowanie tych Sześciu Kategorii, całość określa się jako „Osiem Zasad”.

Chociaż nazwy Sześciu Kategorii są proste i mają powszechnie znane znaczenia, ich definicje w chińskich sztukach leczniczych są ściśle określone i wiążą się z dosyć specyficznym znaczeniem. Z tego powodu zawsze kiedy będziemy używać owych terminów w tym szczególnym kontekście, będą one zaznaczane kursywą. Większość z tych definicji pozostaje jednak zgodna z potocznym rozumieniem ich nazw. Tak więc definicja gorąca jako chińskiej koncepcji medycznej obejmuje na przykład informacje, w jaki sposób człowiek będzie doświadczał ciepła w swoim ciele (subiektywne odczucie gorąca i suchości, chęć picia zimnych płynów itd.).

Niezależnie od tego, czy dane zaburzenie da się precyzyjnie zdiagnozować za pomocą współczesnej medycyny, system Sześciu Kategorii opisuje istotne parametry każdego stanu: głębokość poziomu, na którym występuje (wewnętrzny/zewnętrzny), jego naturę termiczną (gorąco/zimno) oraz jego siłę (niedobór/nadmiar). Posiadając te informacje, możemy ustalić podstawowe zalecenia dotyczące diety i stylu życia.

4. Ciepło/zimno: Termiczna natura pokarmów i ludzi

W tradycyjnej medycynie chińskiej dwie najważniejsze cechy pożywienia stosowanego w celach leczniczych to ciepło i zimno. Chociaż określenia te nie prezentują się zbyt okazale w porównaniu do wyszukanych terminów medycznych, są jednak wynikiem obserwacji trwających przez wiele pokoleń, a w ich prostocie tkwi wielka wartość diagnostyczna, której brakuje złożonym opisom mechanizmów patologii.

Ciepło i zimno to fundamentalne właściwości, charakteryzujące środowisko naturalne, a także człowieka i wszelkie inne rzeczy. Kiedy jakiś nieożywiony przedmiot – na przykład skała – zostanie poddany działaniu „zimna”, stanie się zimny; w obecności „gorąca” stanie się gorący. Z kolei rośliny i zwierzęta przeciwnie – w gorącym otoczeniu reagują na wpływ gorąca poprzez uruchomienie mechanizmów chłodzenia, jakim jest na przykład pocenie, natomiast na zimne otoczenie reagują przesyłaniem ogrzanej krwi i/lub płynów ustrojowych z naczyń obwodowych w kończynach do wnętrza ciała. Ewolucja wyposażyła organizmy w mechanizm „termostatu”, będący łącznikiem i regulatorem związku pomiędzy organizmem a jego otoczeniem, do którego u ludzi zaliczyć można ubrania, domostwa oraz pożywienie. Wpływ czynników zimna i ciepła na człowieka jest na Zachodzie przeważnie znany, dziwi jednak pominięcie w tym kontekście wpływu pożywienia. Kaloryczność produktów – jeden z wielu sposobów, w jaki dieta może zmieniać temperaturę ciała – może być obliczona przy użyciu metod naukowych. Kiedy jednak robią to zwykli ludzie, „liczenie kalorii” nie wydaje się służyć niczemu innemu, jak tylko wykonywaniu ezoterycznych pomiarów, które mają zapewnić poczucie praktykowania „naukowej” dietetyki.

Ogrzewające i ochładzające właściwości pokarmów zależą od wielu różnych cech. Oddziaływanie termiczne zmienia się w zależności od części rośliny lub ciała zwierzęcia, które zastosowano do przygotowania posiłku, w zależności od sposobu przyrządzania potraw, a nawet od tego, jak i gdzie roślina była uprawiana i zbierana.

Ponadto duża ilość roślin wydaje się obdarzona pewnego rodzaju inteligencją, gdyż wykazuje odmienne jakości termiczne w różnych okolicznościach. Na przykład żeń-szeń syberyjski potrafi obniżać nadmierne ciśnienie krwi lub podnosić ciśnienie zbyt niskie; stroiczka (lobelia) pomaga wydalić martwy płód lub utrzymać ciążę, jeśli płód jest żywy; niektóre rośliny z dużą zawartością skrobi (takie jak mniszek lekarski) potrafią obniżać poziom cukru we krwi, gdy ten jest za wysoki, lub też podnosić go, gdy jest zbyt niski. Wiele rodzajów pokarmów również pomaga regulować temperaturę ciała, podwyższając ją lub obniżając w pewnym zakresie.

Kwestią pierwszorzędnej wagi jest również to, w jaki sposób ogrzewający lub ochładzający wpływ pokarmów roślinnych czy zwierzęcych zmienia się wraz z upływem czasu. Na przykład sól jest początkowo ochładzająca, lecz jest także ważną substancją pokarmową w bardzo wietrznym i niezwykle zimnym klimacie. Szerpowie, którzy pomagają dźwigać bagaże turystom uprawiającym wspinaczkę górską w Himalajach, często przez większą część drogi idą boso. Oprócz bagaży niosą oni także swoje własne jedzenie – ziarna, sól i być może trochę warzyw. Nawet w większości obszarów klimatycznych Stanów Zjednoczonych ludzie nabierają ochoty na bardziej treściwe i słone potrawy w chłodniejszych porach roku. Inne właściwości soli omówiono dalej w rozdziale zatytułowanym Sól.

Fizjologia pokarmów rozgrzewających i ochładzających

Kiedy spożywa się pokarmy o naturze ochładzającej, energia oraz płyny ustrojowe kierowane są do wewnątrz i w dół (Yin), dlatego zewnętrzna i górna część ciała zostają ochłodzone w pierwszej kolejności. Proces ten dobrze obrazuje spływanie w dół do korzeni soków drzew w chłodnych porach roku.

I na odwrót, pokarmy rozgrzewające wypychają energię i krew do góry i ku zewnętrznym częściom ciała. Najbardziej gorące produkty, takie jak pieprz kajeński, wywołują ekstremalną reakcję: po ich spożyciu na początku czujemy się przez chwilę rozgrzani, lecz niedługo potem, gdy ciepło ujdzie już na zewnątrz, czujemy się ochłodzeni. Taki krótkotrwały efekt nie jest odpowiedni dla kogoś, kto jest głęboko i przewlekle wyziębiony. Alkohol rozgrzewa w bardzo podobny sposób. Jednakże większość rozgrzewających produktów, takich jak suszony korzeń imbiru, owies, pasternak, masło i sardele (anchois), wywołują bardziej długotrwały efekt rozgrzania. Różne smaki i dynamika pożywienia, dostrajającego organizm człowieka do poszczególnych pór roku, zostały wymienione w rozdziale zatytułowanym Pięć Elementów.

Wiele różnych teorii opisuje ogrzewające i ochładzające właściwości produktów. Niektóre z najszerzej uznawanych dowodzą, że:

Rośliny, które rosną dłużej (marchew, brukiew, pasternak, kapusta oraz żeń-szeń, potrzebujący aż sześciu lat wegetacji), są bardziej ogrzewające niż te, które rosną szybko (sałata, kabaczek, rzodkiewka i ogórek).

Chemicznie nawożone rośliny, które są pobudzane do szybkiego wzrostu, są często bardziej ochładzające. Dotyczy to większości przemysłowo uprawianych warzyw i owoców.

Surowe pokarmy są bardziej ochładzające niż ugotowane.

Potrawy spożywane na zimno są bardziej wychładzające.

Produkty, które mają barwę zieloną, niebieską lub liliową, są zazwyczaj bardziej ochładzające niż podobne produkty, które są czerwone, pomarańczowe lub żółte (na przykład zielone jabłka są bardziej ochładzające niż czerwone).

Sposób przygotowania posiłku, który polega na wydłużeniu czasu gotowania, stosowaniu wyższej temperatury, większego ciśnienia i który odbywa się na sucho lub wymaga przepływu powietrza (jak na przykład w piekarniku z zamkniętym obiegiem gorącego powietrza), wzmacnia rozgrzewającą jakość produktów. Czas i temperatura łączą się w następujący sposób: gotowanie przez dłuższy czas na małym ogniu sprawia, że pokarm jest bardziej rozgrzewający, niż gdy jest gotowany przez krótki czas na dużym ogniu. W zależności od wysokości temperatury i zastosowanego ciśnienia kolejność metod od najbardziej do najmniej ogrzewającej jest następująca: smażenie w głębokim tłuszczu lub tempura, pieczenie, prażenie lub smażenie, gotowanie ciśnieniowe, gotowanie na wolnym ogniu, gotowanie na parze oraz blanszowanie (przetrzymywanie w parze nad gorącą wodą poniżej temperatury wrzenia). Spośród „zimnych” metod przerabiania i przyrządzania pokarmów w kolejności od najcieplejszej do najchłodniejszej wymienić można: fermentowanie, marynowanie i kiełkowanie.

Austriacki filozof Rudolf Steiner, a także i inni, twierdzili, że ilość i jakość dostępnej z pożywienia energii zależy częściowo od rodzaju opału używanego podczas gotowania. Różne rodzaje opału ułożone w porządku od dającego najlepszą jakość energii do najniższej to: słoma, drewno, węgiel, gaz i elektryczność. Gotowanie na kuchenkach elektrycznych nie jest zalecane, szczególnie dla ludzi osłabionych. Zarówno z powodów subiektywnych, jak i czysto naukowych, możemy potwierdzić słuszność teorii Steinera, szczególnie w odniesieniu do wpływu elektryczności.

Gotowanie w kuchenkach mikrofalowych, czyli „postęp”, jaki uczyniliśmy od czasów Steinera, wydaje się niszczyć molekularną integralność produktów w nich przyrządzanych, co osłabia ich subtelną Qi. Eksperymenty, o których donoszono w prestiżowym brytyjskim czasopiśmie medycznym „The Lancet”(09.12.1989), wykazały, że gotowanie w kuchenkach mikrofalowych tak bardzo degenerująco wpływa na budowę cząsteczkową produktów, że po ich zjedzeniu mogą występować „zmiany strukturalne, funkcjonalne oraz immunologiczne” w organizmie. Raport stwierdza następnie, że kuchenki mikrofalowe przekształcają aminokwas L-prolinę w D-prolinę, czyli toksynę, której szkodliwość dla układu nerwowego, wątroby i nerek już dawno została dowiedziona.

Przerabianie produktów spożywczych w różny sposób – np. drobne krojenie, rozcieranie i ubijanie (jak podczas przygotowywania mochi), mielenie, miażdżenie (jak przy przyrządzaniu sałatek) oraz mieszanie – rozpoczyna proces rozkładania pokarmu na mniejsze cząstki i dostarcza organizmowi więcej energii i ciepła. Co więcej, niektóre doświadczenia pokazały, że drobniejsze krojenie produktów przyczynia się do podniesienia poziomu cukru we krwi, co z kolei silnie wpływa na nasz sposób myślenia.

Dokładniejsze przeżuwanie pokarmów wytwarza ciepło. Nawet pokarmy, które są spożywane na zimno, będą cieplejsze, jeśli zostaną dokładnie przeżute. Przeżuwanie nie tylko rozdrabnia pokarmy, ale w przypadku węglowodanów działanie śliny inicjuje także wydzielanie enzymów trawiennych, ułatwiając w ten sposób wchłanianie składników odżywczych i wytwarzanie ciepła. Złożone węglowodany, takie jak zboża, rośliny strączkowe i warzywa, powinny być przeżuwane tak długo, aż nabiorą płynnej konsystencji, aby zapewnić najlepsze ich wchłanianie i wytwarzanie największej ilości ciepła.

W większości obszarów świata pożywienie, które zapewnia pożądane w danym klimacie działanie ogrzewające lub ochładzające, jest tam w naturalny sposób dostępne w postaci produktów roślinnych lub zwierzęcych.

* * *

Ze wszystkich sposobów obróbki pokarmów, najważniejszy wpływ ma gotowanie. Podstawową sprawą jest więc zrozumienie, w jaki sposób gotowanie wzmaga ogrzewające właściwości pożywienia. Ogrzewanie pomaga rozłożyć strukturę pokarmów na mniejsze cząstki, dzięki czemu zwiększa się dostęp do składników odżywczych. Przy stosowaniu umiarkowanych metod gotowania, stosunkowo niewiele składników zostaje utraconych, natomiast te, które pozostają, są łatwiej przyswajalne. Organizm nie musi wtedy zużywać tak dużo energii do procesu trawienia, więc może być ona wykorzystana w inny sposób, na przykład do osiągnięcia wyższych stanów świadomości lub na potrzeby działalności twórczej. Ponadto uzyskany wraz z poprawieniem trawienia większy dostęp do składników odżywczych umożliwia lepsze podtrzymywanie ciepła ciała i innych funkcji organizmu. Większość medytujących w Azji Wschodniej uważa, że surowe pokarmy są bardziej pobudzające. Z tego powodu, aby wesprzeć dążenia do osiągnięcia bardziej oczyszczonej świadomości, zaleca się spożywanie krótko gotowanych potraw.

Oto cytat z nauk tradycyjnej dietetyki chińskiej:

„Dla osób, które mają zbyt dużo ciepła, zaleca się ochładzające pokarmy i takież sposoby ich przygotowania; dla osób zbytnio wychłodzonych – pokarmy ogrzewające i takież sposoby przygotowania”.

Aby wywołać żądane rozgrzewające lub ochładzające działanie, należy dobierać odpowiednie pod względem termicznym produkty. Już po dokonaniu wyboru składników w dalszym ciągu można w znacznym stopniu wpływać na ich jakość termiczną, dostosowując ją do swoich potrzeb. Nawet przy ograniczonej liczbie produktów zręczny kucharz potrafi z pożywienia uzyskać szeroki wachlarz możliwych efektów leczniczych, wykorzystując w tym celu rozmaite ochładzające lub rozgrzewające metody przygotowania.

Kiedy po raz pierwszy zapoznajemy się z leczeniem za pomocą diety, możemy nie rozpoznać właściwie wielkiej siły ogrzewania czy ochładzania, jaka wiąże się z zastosowaniem pewnych pokarmów czy metod przyrządzania. W rezultacie możemy stosować nadmierne ich ilości w celu zrównoważenia nawet nieznacznego zaburzenia. Kiedy żywność ogrzewająca czy ochładzająca zostanie zastosowana w bardzo dużych ilościach, może przynieść skutek odwrotny do zamierzonego.

Ważne jest, aby znając przyczyny zaburzeń równowagi termicznej w organizmie, starać się im zapobiec.

Wzorce gorąca oraz ich przyczyny

Patologiczny nadmiar ciepła, czyli gorąco w organizmie może być spowodowany przez: spożycie za dużej ilości pokarmów rozgrzewających lub za małej ilości ochładzających; zbyt dużą ilość aktywności fizycznej lub pracy; narażenie na wpływ gorąca lub innych ekstremalnych warunków pogodowych (nawet zimny klimat może być przyczyną nadmiaru gorąca); lub zablokowanie krążenia w narządach wewnętrznych. Gorąco może dotyczyć całego ciała albo jakiejś jego części.

Jak dotąd, gorąco w ciele określaliśmy na podstawie tego, jak ktoś subiektywnie odczuwa je w sobie. Jednak występują także inne objawy, chociaż nie wszystkie na raz muszą być obecne, aby stwierdzić istnienie stanu gorąca. Można stworzyć obraz diagnostyczny gorąca, opierając się na ilości oraz intensywności istniejących objawów. (W taki sam sposób tworzy się diagnostyczny obraz zimna oraz pozostałych spośród Sześciu Kategorii).

Przedstawione poniżej objawy opisują działanie gorąca w różnych częściach ciała. Według fizjologii medycyny chińskiej, gorąco mocno wpływa na serce, umysł i układ naczyniowy – z tego powodu większość przytoczonych dalej objawów dotyczy właśnie tych obszarów.

Objawy gorąca

Główna charakterystyka: gorąco wznosi się oraz wysusza płyny.

Główne objawy: osoba czuje się bardzo rozgrzana, nie lubi gorąca lub czuje przed nim obawę, pragnie się ochłodzić.

Głowa (gorąco się wznosi): jasnoczerwony język, żółty nalot na języku, zaczerwieniona twarz i oczy, krwawienia z nosa, zgorzelinowe owrzodzenia, „zgniły” zapach z ust.

Serce, umysł i tkanki ciała: wysokie ciśnienie krwi, krwotoki, niespokojna lub splątana mowa, drgawki, delirium, szybki i pełny puls na tętnicy promieniowej (powyżej sześciu uderzeń na pełny cykl oddechowy, czyli wdech i wydech), nasilone gorąco odczuwane w całym ciele (gorączka). Objawy, które mogą świadczyć o obecności gorąca, jeśli towarzyszy im zaczerwienienie lub odczucie gorąca: miejscowe stany zapalne, obrzmienia, wysypki skórne, wypryski i owrzodzenia.

Trawienie i wydalanie (gorąco wysusza płyny):zaparcia, suchy i cuchnący stolec, ciemnożółty lub czerwony mocz, obecność krwi w stolcu lub moczu, pragnienie dużej ilości zimnych napojów, nagłe i silne parcie na wydalanie (moczu, stolca, śluzu), śluz i plwocina są gęste oraz żółte lub zielone.

Zalecenia dla stanu przewlekłego gorąca

Postaraj się nauczyć słuchania innych i utrzymywania mniej agresywnego nastawienia. Jeśli to się uda, często łatwiej jest zmniejszyć pragnienie spożywania mięsa oraz innych wzmagających agresję rodzajów pożywienia.

Ważne jest także jadanie pokarmów w mniejszej ilości i dbanie o odpowiednią ilość przyjmowanych napojów. Szczególnie należy unikać czerwonego mięsa, kurczaków, alkoholu, kawy i papierosów. Jeśli pojawi się potrzeba zastosowania produktów zwierzęcych, zalecane jest kozie mleko. Inne produkty zwierzęce, posiadające naturę neutralną (n) lub ochładzającą (o), jak jogurt (o), nabiał z mleka krowiego (n), jajka (n) oraz małże (o) i kraby (o), powinny być używane z ostrożnością, ponieważ mogą doprowadzić do zablokowania, które nasila objawy gorąca. Niewielka ilość migdałów, sezamu lub świeżo łuskanych pestek słonecznika może być wskazana, choć nie są to produkty o naturze ochładzającej, ale za to dostarczają cennych składników odżywczych, jak na przykład wapnia potrzebnego dla naczyń krwionośnych.

„Jeśli choroba z gorąca wykazuje lekką poprawę, a zacznie się jeść mięso, nastąpi nawrót choroby.

Jeśli je się za dużo pożywienia, przynosi to długotrwałe skutki”.

Klasyk medycyny wewnętrznej

Metody gotowania: unikać gotowania ciśnieniowego, pieczenia oraz smażenia w głębokim tłuszczu. Można gotować na parze, dusić na małym ogniu, a także zwiększyć liczbę produktów surowych. Należy też ograniczyć produkty wytwarzające w ciele gorąco (zob. tutaj), natomiast stosować więcej rozmaitych produktów ochładzających.

Uwaga: Następujące produkty, które posiadają neutralną energię, także można spożywać przy stanach gorąca, ponieważ nie powodują one dalszego rozgrzania: ryż, żyto, kukurydza, groszek, soczewica oraz wszystkie fasole oprócz soi, fasolki mung (wymienionych w tabeli) oraz czarnej fasoli (która jest rozgrzewająca). Kilka powszechnie dostępnych warzyw i owoców o właściwościach rozgrzewających przedstawiono tutaj. Większość warzyw i owoców jest albo ochładzająca (patrz tabelka), albo neutralna. (Omówienie ich właściwości można znaleźć w części poświęconej przepisom w rozdziałach Owoce i Warzywa).

10. Oleje i tłuszcze

Tłuszcze, łącznie z olejami (tłuszczami w stanie płynnym), stanowią bardzo ważną część każdej diety. Zmniejszanie lub eliminowanie z diety pożywienia pochodzenia zwierzęcego oraz produktów nabiałowych wywołuje zazwyczaj silny apetyt na duże ilości dobrego gatunku tłuszczów roślinnych i olejów. Ma to na celu zaspokojenie potrzeb smakowych i zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.

Niektórzy ludzie potrzebują więcej tłuszczów niż inni. W zimnych klimatach dieta o wysokiej zawartości tłuszczów jest lepsza niż dieta oparta na węglowodanach, ponieważ dostarcza głębokiego, wewnętrznego ciepła*. Tłuszcze są trawione wolniej niż inne rodzaje pożywienia. Przyczyniają się do tworzenia tłuszczu organicznego, który służy izolacji i ochronie narządów wewnętrznych oraz utrzymaniu ich na swoim miejscu. Dodatkowo tłuszcze są niezbędne dla przyswojenia witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, a mianowicie witamin A, D, E oraz K.

Niemniej jednak wiele problemów zdrowotnych wiąże się z nadmiernym spożywaniem tłuszczów niskiej jakości. Tłuszcze stanowią 30–40% diety Amerykanów. Pomimo że kilka państwowych organizacji zdrowia zaleca spożywanie 20% tłuszczów, zrównoważona dieta wegetariańska często zawiera około 10% w odniesieniu do całej ilości przyjmowanych kalorii. Jeśli chodzi o zalecane normy, odpowiednie spożycie tłuszczu, podobnie jak jakiegokolwiek innego składnika, będzie uzależnione od indywidualnego zapotrzebowania danego człowieka. Ogólnie mówiąc, najczęściej przekraczana jest górna granica spożycia tłuszczu. Dieta o wysokiej zawartości tego składnika sprzyja rozwojowi guzów, nowotworów, otyłości, chorób serca, zaburzeń pęcherzyka żółciowego oraz wątroby i może przyczynić się do powstania cukrzycy oraz innych chorób zwyrodnieniowych1,2,3.

Pod wpływem nadmiernego spożywania tłuszczów mogą się ujawnić istotne problemy, powstałe na skutek zaburzeń równowagi umysłowej i emocjonalnej: uzależnienie od używek lub pokarmów, przesadne przywiązanie do wrażeń zmysłowych, przytłumiony umysł, osłabiona percepcja, emocjonalne przywiązanie, rozwiązłość seksualna oraz ekstremalne stany zapalne, takie jak gniew, konwulsje i zapalenie stawów. Kiedy prześledzimy pochodzenie większości problemów obejmujących występowanie bólu, skurczy i drgawek, doprowadzi nas to ostatecznie do stwierdzenia nadmiaru tłuszczu w diecie. Zaburzenia te po części są wywołane wpływem tłuszczów na wątrobę**. Ponieważ energia, jaka zostaje uwolniona do organizmu na skutek spalania tłuszczów, ponad dwukrotnie przekracza ilość energii uzyskiwanej z jakiegokolwiek innego źródła pokarmowego, z łatwością można zrozumieć, dlaczego tłuszcze stają się przyczyną powstania nadmiarów i stanów zapalnych. Aby pomóc w zapamiętaniu skutków oddziaływania nadmiernego spożycia tłuszczów na umysł, można posłużyć się skojarzeniem lepkiego i zaklejającego charakteru tłuszczu z mglistym i lgnącym (pełnym przywiązania) rodzajem mentalności.

Dla większości ludzi zdrowsze jest stopniowe ograniczanie ilości przyjmowanego tłuszczu. Jeśli wątroba jest przyzwyczajona do wielkich dawek tłuszczu, nagłe przerwanie jego dostaw może spowodować okresowe odczucie niezaspokojenia, które z kolei może w konsekwencji doprowadzić do nadmiernego obżarstwa. Kiedy już zmniejszy się spożycie tłuszczu, wątroba sama zacznie się oczyszczać i w końcu ciało przestanie tak bardzo „domagać się” tego składnika. Jednak pożądanie tłuszczów może nie mijać przez długi czas. Zapamiętane przez wątrobę przyzwyczajenie do tłuszczów często trwa już od wczesnego dzieciństwa, dlatego przezwyciężenie ciągot do tłustego pożywienia może zabrać kilka lat.

Ograniczenie spożywania soli pomaga zmniejszyć pragnienie tłuszczów – tak właśnie działa dieta oparta na pełnowartościowej żywności.

*Zarówno 1 g białka, jak i węglowodanów dostarcza 4 kalorie, podczas gdy 1 g tłuszczu dostarcza aż 9 kalorii.

**Wątroba odgrywa główną rolę w przebiegu metabolizmu. Według fizjologii tradycyjnej medycyny chińskiej wątroba jest również postrzegana jako ośrodek emocji i narząd ściśle związany ze stanem oczu, ścięgien i wiązadeł. Ponadto akupunkturowy meridian wątroby przebiega przez głowę i otacza obszar genitaliów. Do bólu i skurczów dochodzi wtedy, gdy wątroba traci zdolność do zapewniania swobodnego przepływu energii Qi (dalsze związki zostały omówione w rozdziale Element Drzewa).

Natura tłuszczów

Kluczem do określenia, jaką ilość tłuszczów rzeczywiście należy spożywać, jest zrozumienie natury tłuszczów według tradycyjnych wschodnioazjatyckich przekazów, które mówią, że spożycie tłuszczów wspiera zasadę Yin, przyczynia się do powstania poczucia bezpieczeństwa i ociężałości, ma wpływ spowalniający i ugruntowujący. Tłuszcze są materiałem budulcowym tkanek, wzmagają metabolizm płynów organicznych i kierują składniki odżywcze do układu nerwowego. Przeważający aspekt Yin tłuszczów stopniowo przemienia się w Yang, czyli jakość ogrzewającą i fizycznie energetyzującą. Właśnie dlatego tłuszcze – czy pochodzące z olejów, orzechów, nasion czy produktów zwierzęcych – są tak wysoko cenione: ludzie lubią stan, kiedy czują się pewnie i bezpiecznie, zwalniają tempo pośpiesznego życia i posiadają obfite zasoby energii i ciepła.

Z terapeutycznego punktu widzenia przyjmowanie umiarkowanych ilości tłuszczów jest korzystniejsze dla osób, które są szczupłe, nerwowe, bezproduktywne lub którym brakuje mocnego poczucia ugruntowania. Według niektórych azjatyckich tradycji leczniczych faktycznie zaleca się, żeby zioła zapisywane osobom o nieustatkowanej i suchej konstytucji były wymieszane z jakimś olejem, na przykład sezamowym.

Ostrzeżenie: Tłuszcze i oleje powinny być stosowane w bardzo umiarkowanych ilościach przez osoby, które mają nadwagę, są spowolniałe, ociężałe fizycznie lub umysłowo, nadmiernie materialistyczne, przegrzane (co przejawia się przez zaczerwienienie twarzy, przekrwienie oczu, żółty nalot na języku, niektóre rodzaje nadciśnienia krwi, skłonność do odczuwania nadmiernego gorąca) albo u których występują objawy wilgoci (wzrost drożdży, obrzęki, guzy, torbiele, nadmierna masa ciała). Uwagi te nie odnoszą się jednak do stosowania olejów z zawartością kwasów tłuszczowych omega 3 i GLA, o czym będzie mowa w dalszej części tego rozdziału.

Tradycyjna charakterystyka tłuszczów i ich zastosowanie zdrowotne są bardzo przydatnymi wskazówkami, zwłaszcza w połączeniu z przedstawionymi dalej poglądami zaczerpniętymi ze współczesnej wiedzy o odżywianiu.

Związek pomiędzy tłuszczami nasyconymi a cholesterolem

Niektóre oleje zawierają kwasy tłuszczowe omega 3, które pomagają zmniejszyć szkodliwe skutki nagromadzenia tłuszczów i cholesterolu (kwasy tłuszczowe są składnikami tłuszczów i odpowiadają za ich smak, konsystencję oraz temperaturę topnienia). Aby zrozumieć znaczenie kwasów omega 3 i innych właściwości olejów, trzeba lepiej poznać związek między tłuszczami a cholesterolem w organizmie.

Produkty pochodzenia zwierzęcego zazwyczaj zawierają dużą ilość zarówno tłuszczów, jak i cholesterolu (podobnej do tłuszczu substancji, która jest niezbędna dla zachowania zdrowia). Cholesterol jest albo samodzielnie wytwarzany przez organizm, albo spożywany wraz z produktami zwierzęcymi. Występuje w mózgu i układzie nerwowym, w wątrobie, krwi i w niewielkim stopniu także w innych tkankach ciała. Organizm wykorzystuje go do wytwarzania hormonów płciowych, hormonów nadnerczy, witaminy D oraz żółci, która jest niezbędna do prawidłowego trawienia tłuszczów.

Jasne jest, że główna przyczyna wysokiego poziomu cholesterolu w ciele tkwi w jego nadmiernym spożyciu, ale istnieją również inne powody tego stanu, na przykład przyjmowane w pożywieniu tłuszcze nasycone znacznie zwiększają wytwarzanie cholesterolu krążącego we krwi. Inne ważne czynniki przyczyniające się do podwyższonej ilości cholesterolu to stres, palenie papierosów, picie kawy i spożywanie rafinowanego cukru. Przewlekle utrzymujący się stan podwyższonego poziomu cholesterolu we krwi prowadzi do miażdżycy naczyń krwionośnych (czyli stwardnienia i pogrubienia ścianek naczyń), jak również do innych zaburzeń krążenia, które obejmują: chorobę niedokrwienną serca, nadciśnienie tętnicze krwi i ryzyko nadmiernej krzepliwości (powstawania skrzepów).

Dwa razy więcej ludzi umiera z powodu miażdżycy (czyli choroby serca i naczyń krwionośnych) niż z powodu wszelkich zsumowanych razem rodzajów raka. Według doktora Williama Castellego, kierownika Framingham Heart Study4, prowadzącego badania stanowiące punkt zwrotny w nauce, poziom cholesterolu jest bezpośrednią miarą choroby niedokrwiennej serca: „Na każdy procent, o jaki obniżysz zawartość cholesterolu w swoim osoczu, wskaźnik prawdopodobnego wystąpienia zawału serca obniży się o 2%”. Zwróćmy uwagę na to, że rodzimy się z poziomem cholesterolu we krwi na poziomie około 70 mg/dl, a między 1. a 17. rokiem życia poziom ten przeciętnie wynosi około 150 mg/dl, co stanowi 75% poziomu spotykanego pośród populacji osób dorosłych na całym świecie.

Tłuszcze nasycone i cholesterol w popularnych produktach pochodzenia zwierzęcego

Kalorie uzyskiwane z tłuszczów nasyconych zostały wyrażone w procentach kalorii uzyskiwanych z całości danego produktu.

Zawartość cholesterolu podano w mg przypadających na 1 g danego produktu.

Produkty zwierzęce

Cholesterol

Tłuszcz

Sposoby zminimalizowania gromadzenia tłuszczu i cholesterolu

Żółtko jaja

6

24%

Unikaj lub znacznie ogranicz spożycie jaj i masła – pożywienia o wysokiej zawartości tłuszczu nasyconego i cholesterolu.

Zauważ, że ilość tłuszczu nasyconego w narządach jadalnych jest względnie niska.

Ogromna ilość tłuszczu i cholesterolu występująca w jajach jest w pewien sposób neutralizowana przez obecność lecytyny, chociaż nadal panuje pogląd, że jadanie jajek może znacząco przyczynić się do odkładania płytek miażdżycowych w naczyniach.

Całe jajo

5,5

19%

Wątróbka kurczaka

4,4

9%

Wątroba wołowa

3

9%

Masło

2,2

63%

Homar

2

9%

Krewetki

1,5

4%

Serca kurze

1,3

16%

Mięczaki

1,2

10%

Krab

1

9%

\

Twaróg

0,96

46%

Unikaj spożywania sera albo stosuj go bardzo oszczędnie; chociaż nie jest to powszechnie znany fakt, ser zawiera dużo cholesterolu i jest jednym z pokarmów o największej zawartości tłuszczu nasyconego (tłuszcz nasycony powoduje podwyższenie poziomu cholesterolu we krwi).

Mleko w proszku

0,96

30%

Makrela

0,95

11%

Ser żółty

0,93

42%

Ser feta

0,89

50%

Śledź

0,85

9%

Kurczak

(ciemne mięso)

0,81

19%

\

Sardynka

0,71

23%

Większość mięs czerwonych, włączając w to tutaj wymienione, zawiera umiarkowane ilości cholesterolu, za to wielkie ilości tłuszczu nasyconego – unikaj ich lub stosuj je oszczędnie.

W rybach i jasnym mięsie kurczaka z tej grupy występuje względnie niska ilość tłuszczu nasyconego. Ryby zawierają oleje z kwasami omega 3 i dlatego są jednymi z najbezpieczniejszych produktów pochodzenia zwierzęcego. Poziom tłuszczu można zmniejszyć poprzez obkrojenie możliwego do oddzielenia tłuszczu z takich mięs, jak pieczeń czy stek, przez usuwanie skóry z drobiu oraz odpowiednie metody przyrządzania, na przykład pieczenie na ruszcie. „Delikatesowe” gatunki czerwonych mięs zazwyczaj zawierają mniej tłuszczu niż ogólnodostępne i tańsze jego rodzaje.

Mielona wołowina

0,67

35%

Boczek wieprzowy

0,67

34%

Tuńczyk

0,65

13%

Łosoś

0,60

20%

Łupacz

0,60

1%

Kotlet jagnięcy

0,59

42%

Kurczak

0,58

15%

Szynka

0,57

16%

Stek

0,57

39%

Pstrąg

0,55

11%

\

Ostrygi

0,50

12%

Niektóre ryby – łupacz, halibut, dorsz i małż – zalicza się do produktów zwierzęcych o najniższej zawartości tłuszczu nasyconego i cholesterolu. Wartość procentowa kaloryczności tłuszczu nasyconego w produktach mlecznych wskazuje na istotne przyczynianie się nabiału do odkładania tłuszczu w organizmie. Informacja ta jest szczególnie przydatna, zważywszy na to, że mleko i inne produkty nabiałowe są powszechnie stosowane w niemal każdym posiłku we współczesnej amerykańskiej diecie.

Halibut

0,50

1%

Dorsz

0,50

1%

Małże

0,35

1%

Mleko krowie

0,13

30%

Jogurt

0,13

30%

Mleko kozie

0,11

34%

Bardzo rzadko dochodzi do wystąpienia chorób serca przy poziomie wynoszącym 150 mg/dl. Chociaż publikowane niedawno pisma medyczne za niebezpieczny zazwyczaj uznawały poziom cholesterolu sięgający 250 mg/dl, według danych dostarczanych przez Framingham Heart Study i inne ostatnio przeprowadzone badania, ogromna liczba zawałów serca dosięga osób, u których poziom cholesterolu mieści się w zakresie 200–250 mg/dl.

Każdy, kto w przeszłości przez długi czas spożywał pokarmy o wysokiej zawartości tłuszczu, powinien zbadać poziom cholesterolu. Jeśli poziom ten przekracza 200 mg/dl, to najwyższa pora, aby przedsięwziąć środki zapobiegawcze.

Pożywienie roślinne – zboża, warzywa, wodorosty, owoce, rośliny strączkowe, orzechy i nasiona – nie zawierają cholesterolu i na ogół charakteryzują się niskim poziomem tłuszczów nasyconych. (Kilka popularnych roślin o dużej ilości tłuszczów nasyconych zostało wymienionych dalej w tym rozdziale w części Tłuszcze nasycone). Z pewnością najprostszym dietetycznym sposobem poradzenia sobie z problemem nadmiaru tłuszczu i cholesterolu jest zwiększenie w diecie ilości pożywienia pochodzenia roślinnego, a zmniejszenie produktów zwierzęcych. Wyjątkiem są tłuszcze uzyskiwane z ryb, zawierające kwasy tłuszczowe omega 3, choć nawet je można zastąpić pewnymi olejami roślinnymi. Jednak który z produktów roślinnych najskuteczniej obniża poziom tłuszczu i cholesterolu?

Oczyszczanie serca i naczyń krwionośnych

Specyficzne składniki odżywcze, które zmniejszają ilość cholesterolu i tłuszczu we krwi i naczyniach to lecytyna, witaminy E i C oraz niacyna. Kiedy składniki te przyjmuje się wraz z pełnowartościowym pożywieniem, bardzo skutecznie oczyszczają naczynia krwionośne. Lecytyna występuje w większości roślin strączkowych, a szczególnie w soi. Stosowanie soi, jak i fasoli mung jest zalecane przez medycynę chińską w celu oczyszczenia naczyń krwionośnych, chociaż podobne korzystne działanie wykazują niemal wszystkie fasole, grochy i soczewice. Wynika to między innymi z faktu, że rośliny strączkowe stanowią bogate źródło choliny, lipotroficznego czynnika, który kontroluje metabolizm. Cholina jest również głównym składnikiem lecytyny.

Kiedy problemom z naczyniami towarzyszą objawy gorąca, bardzo przydadzą się ochładzające właściwości kiełków z soi i fasoli mung. Kiełki te można kupić w sklepach spożywczych o rozszerzonym asortymencie (zob. Kiełki w części poświęconej przepisom). Kiełki są również doskonałym źródłem witaminy C, tak samo jak kapusta, pietruszka, słodka papryka i owoce cytrusowe. Spożywanie wewnętrznych części papryki, głąbu kapusty oraz niewielkiej ilość miąższu i wewnętrznej skórki cytrusów dostarcza organizmowi bioflawonoidów, które działają synergistycznie z witaminą C, wzmacniając ścianki naczyń krwionośnych.

Błonnik roślinny, szczególnie ten obecny w pełnych zbożach, pomaga obniżyć poziom tłuszczu we krwi i zapobiega stwardnieniu naczyń. Ponieważ wiedza o jego właściwościach stała się dziś bardzo popularna, wiele osób zaczęło dodawać do posiłków więcej błonnika w postaci otrąb. Jednak zbyt duża ilość odizolowanych otrąb może nie sprzyjać zdrowiu z innego powodu (zob. rozdział Element Metalu). Spożywanie pełnego, nienaruszonego ziarna wraz z całym jego błonnikiem i innymi składnikami przynosi lepsze rezultaty niż spożywanie samych otrąb. W oczyszczeniu naczyń krwionośnych najbardziej pomocne są zboża o lekko gorzkim smaku: żyto (dawniej w Europie remedium na płytki miażdżycowe w naczyniach), quinoa, amarantus i owies; ale wszelkie inne zboża również są tutaj przydatne. Nieprzetworzone ziarna zbóż są także doskonałym źródłem niacyny, a w ich olejach zawarty jest najświeższy rodzaj witaminy E.

Wpływ kwasów omega 3 na choroby serca, obniżenie odporności, rozwój mózgu i niedożywienie

Jeśli z diety nie zostanie usunięty cholesterol i tłuszcz nasycony albo jeśli proces obniżania poziomu cholesterolu przebiega zbyt wolno, korzystne może być spożywanie kwasów tłuszczowych omega 3. EPA (kwas eikosapentaenowy) oraz DHA (kwas dokosaheksaenowy), będące dwoma głównymi przykładami kwasów tłuszczowych omega 3, w dużej ilości występują w rybach. Kwasy omega 3, a zwłaszcza EPA, często włącza się do diety w celu oczyszczenia układu krążenia z nadmiaru cholesterolu i złogów tłuszczowych. Te i inne kwasy omega 3 zmniejszają lepkość krwi i krzepliwość, obniżają poziom lipidów i ciśnienie krwi oraz pomagają zapobiegać niedokrwieniu (uszkodzeniu tkanek ciała na skutek zakłócenia przepływu krwi, jak na przykład zawał serca czy udar mózgu). Kwasy omega 3 nie tylko zmniejszają ryzyko wystąpienia zaburzeń krążenia, ale także pobudzają przepływ krwi w tkankach uszkodzonych w wyniku braku prawidłowego krążenia.

DHA a odnowa mózgu i nerwów

DHA i EPA wspierają się nawzajem w spełnianiu funkcji odnowy naczyniowej. DHA pełni również inne istotne funkcje. Kwas ten stanowi główny strukturalny składnik mózgu5, spotykany jest też w siatkówce oka i nasieniu.

Wydaje się, że DHA jest istotnym czynnikiem rozwoju i wzrostu mózgu, a w konsekwencji wpływa na zdolność uczenia się6,7,8. Pięćdziesiąt procent DHA zawartego w mózgu kształtuje się podczas życia płodowego, pozostałe pięćdziesiąt gromadzi się do roku po narodzinach lub nieco dłużej. Dane naukowe potwierdzające niski poziom DHA9 u wielu kobiet sugerują, że ich dzieci mogą być pozbawione możliwości pełnego rozwoju umysłowego. Badania wykazują, że mleko matki jest odpowiednim źródłem DHA dla niemowląt i że poziom DHA wzrasta najszybciej dzięki przyjmowaniu wstępnie ukształtowanego DHA, takiego jaki występuje w mięsie i oleju z ryb10. Pożywienie bogate w kwas alfa-linolenowy (przykłady zostaną podane dalej) również podwyższa poziom DHA. Jedną z przyczyn, dla których współczesne matki są pozbawione wystarczającej ilości DHA, jest rozpowszechnione spożycie popularnych wielonienasyconych olejów roślinnych. Większość z tych olejów zawiera głównie kwas linolowy, który może zahamować tworzenie się DHA z kwasu alfa-linolenowego11. I tak właśnie zazwyczaj się dzieje, ponieważ większość olejów roślinnych jest zjełczała i rafinowana.

Rola DHA i innych kwasów tłuszczowych w niedożywieniu

Ponieważ brakuje badań laboratoryjnych dotyczących wpływu olejów z zawartością kwasów omega 3 na niedożywienie i wynikające z niego uszkodzenia mózgu, w tej dziedzinie powołamy się na doświadczenie człowieka, który wyspecjalizował się w leczeniu osób niedożywionych. Doktor John McMillin z Edmonds w stanie Waszyngton ponad 50 lat pracował w obozach dla głodujących w różnych dotkniętych spustoszeniem regionach świata, rozpoczynając tę działalność jako pomocnik swojego ojca pod koniec lat 30. minionego wieku. Po drugiej wojnie światowej zaangażował się w niesienie pomocy wygłodzonym Żydom z obozów koncentracyjnych, a później pracował przy ratowaniu głodujących ludzi w Afryce, Ameryce Południowej i Azji Wschodniej.

Dosyć wcześnie McMillinowie odkryli, że zarówno spirulina, jak i ryby są bardzo pomocne w przypadkach krańcowego niedożywienia. O ryby można było zazwyczaj postarać się na miejscu, natomiast spirulina była zbierana z obfitujących w nią zbiorników wodnych, takich jak jezioro Czad w Afryce. W Peru już w 1941 roku McMillinowie rozpoczęli hodowlę spiruliny w jeziorach. Problem z wygłodzeniem polega na tym, że w końcu dochodzi do całkowitej utraty łaknienia. Według doktora McMillina pewne oleje roślinne oraz oleje pochodzące z ryb pomagają pobudzić apetyt o wiele szybciej niż jakiekolwiek inne remedium, które wypróbowywał.

Obecnie doktor McMillin w kwasach tłuszczowych omega 3: EPA i DHA, jakie zawierają ryby, jak również w kwasie alfa- i gamma-linolenowym (para kwasów omega 3 i omega 6 zawartych w spirulinie) upatruje kluczowy czynnik swojego sukcesu w przywracaniu do życia wygłodzonych ludzi i ponownym aktywowaniu funkcji ich mózgów. Po podaniu papki z ryby i spiruliny możliwe jest ustąpienie zaburzeń uczenia się, szczególnie u niedożywionych dzieci. Zapytany o to, czy ryby można zastąpić innym rodzajem mięsa, doktor McMillin odpowiedział, że jeśli zbyt wcześnie podano by wołowinę lub inne czerwone mięsa, zawarte w nich tłuszcze nasycone mogłyby wywołać silne skurcze, które dosłownie podarłyby na strzępy mocno nadwątlony układ pokarmowy wygłodzonych ludzi. Jednakże zasugerował, że pozytywne rezultaty może również przynieść zastosowanie wątroby wołowej lub pochodzącej od innych ssaków, ponieważ narząd ten posiada stosunkowo małą ilość tłuszczów, a poza tym zawiera pokaźne ilości kwasów omega 3 i kwasu gamma-linolenowego. Dotyczy to zwłaszcza narządów zwierząt, które żywiły się na pastwiskach, a tego rodzaju hodowlę często spotyka się w biedniejszych krajach.

Możliwe, że już samo zastosowanie spiruliny wystarczy do leczenia mniej poważnych przypadków niedożywienia, jak wykazały badania dzieci osłabionych z powodu nieodpowiedniej diety przeprowadzone w Meksyku i Chinach12. Brzmi to całkiem logicznie, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że rozmaite mikroalgi bogate w kwasy omega 3 prawdopodobnie stanowią podstawowe źródło kwasów omega 3 zawartych w tłuszczach ryb.

W krajach rozwiniętych, w któryvh do głębokich niedoborów składników pokarmowych dochodzi w wyniku spożywania mocno rafinowanego pożywienia, używek i nadmiaru produktów pochodzenia zwierzęcego, mikroalgi takie jak spirulina, sinice (Aphanizomenon flos-aquae) i chlorella, stosowane w połączeniu z nierafinowanymi pokarmami roślinnymi, stanowią nieocenioną pomoc w leczeniu wielu powszechnie występujących zaburzeń układu nerwowego i mózgu.

Źródła kwasów tłuszczowych omega 3

Ryby o największej zawartości kwasów omega 3 EPA i DHA to łosoś, makrela i sardynka. Innymi dobrymi źródłami tych kwasów są śledzie, sardele (anchovies), sardynka europejska, ryba maślana, pstrąg rzeczny lub tęczowy oraz tuńczyk. Oczywiście jeden ze sposobów uzyskiwania kwasów omega 3 polega na spożywaniu ryb – w tym celu powinno wystarczyć przyjmowanie od 200 do 300 g ryb tygodniowo. Inna postać kwasu omega 3 to kapsułki zawierające kwasy tłuszczowe pochodzące z tłuszczu ryb. Sklepy z suplementami dietetycznymi zazwyczaj mają w ofercie tego rodzaju środki.

Kolejnym źródłem kwasów omega 3 jest kwas alfa-linolenowy, znajdujący się w olejach pewnych gatunków roślin. Przewaga olejów roślinnych nad rybami polega na tym, że aby je wytworzyć na użytek człowieka, nie trzeba zabijać żadnego zwierzęcia. Oleje roślinne zawierają mniej zanieczyszczeń – natomiast w tłuszczach ryb często stwierdza się obecność niebezpiecznych poziomów pestycydów i PCB (polichlorków bifenoli). Jednak w przypadkach niedożywienia, kiedy istnieje potrzeba zastosowania dużych ilości kwasów omega 3 w celu uzupełnienia niedoborów w mózgu i układzie nerwowym, tłuszcze ryb działają skuteczniej13, ponieważ przekształcenie przez organizm kwasu alfa-linolenowego w EPA i DHA zachodzi wolniej.

Zalecane źródła kwasu alfa-linolenowego obejmują siemię lniane (53% oleju lnianego to kwas alfa-linolenowy), nasiona chia* (30%), nasiona konopi (20%), nasiona dyni (15%), nasiona rzepaku (10%), soję i jej produkty, typu tofu i tempeh (8%), oraz orzechy włoskie (5%). Ciemnozielone warzywa, takie jak kapusta włoska, jarmuż, pietruszka i trawy zbożowe (produkty z młodych pędów pszenicy i jęczmienia) – to również całkiem dobre źródła tego cennego składnika, ponieważ wszelkie zielone (bogate w chlorofil) pokarmy zawierają kwas alfa-linolenowy w swoich chloroplastach.

Mleko krów, które pasą się na łąkach, lub mięso wypasanego swobodnie bydła albo dziko żyjących roślinożernych zwierząt zawiera duże ilości kwasów tłuszczowych omega 3, jakich nie znajdzie się w produktach uzyskiwanych z hodowanych na skalę przemysłową zwierząt tucznych. Jagnięcina należy do jednych z nielicznych spośród powszechnie dostępnych rodzajów mięsa, które pochodzi od wypasanych swobodnie zwierząt hodowanych bez stosowania hormonów i codziennej dawki antybiotyków. Zarówno owce, jak i kozy przeważnie wyszukują sobie do jedzenia dziko rosnące trawy i zioła, dlatego nabiał uzyskiwany z mleka tych zwierząt jest zazwyczaj najwyższej jakości. W specjalistycznych sklepach lub stoiskach z serami często oferowanych jest kilka rodzajów europejskich i amerykańskich serów zrobionych z mleka owczego lub koziego. Te rodzaje serów, które są przygotowane z surowego mleka, zachowują wartościowe składniki odżywcze i dlatego są uważane za zdrowsze. Informacje na temat właściwości, etycznego wykorzystania i przygotowania produktów pochodzenia zwierzęcego można znaleźć w rozdziale Białko i witamina B12 .

Rośliny rosnące w chłodniejszym klimacie zawierają stosunkowo więcej kwasów omega 3 – można do nich zaliczyć twardą czerwoną pszenicę ozimą i wszelkie występujące w zimnym klimacie orzechy, nasiona, zboża i rośliny strączkowe. Kwasy tłuszczowe omega 3 są czasami porównywane do środków odmrażających, ponieważ utrzymują krew we względnym rozrzedzeniu, co sprawia, że krąży ona dobrze również w zimnym otoczeniu – niemniej jednak liczne eksperymenty kliniczne nigdy nie wykazały, że kwasy omega 3 mogą przyczynić się do powstania krwotoku lub go wywołać8.

Za wyjątkiem nasion rzepaku, wszystkie wcześniej wymienione pokarmy o dużej zawartości kwasów omega 3 są powszechnie dostępne w sklepach spożywczych, sklepach ze zdrową żywnością lub zielarniach i mogą być przyjmowane regularnie przez osoby cierpiące na zaburzenia krążenia z powodu podwyższonego poziomu cholesterolu i tłuszczu. Mięso i tłuszcze ryb można wprowadzić do diety ludzi, u których występuje nasilona potrzeba dostarczenia wstępnie ukształtowanego DHA i EPA. Zazwyczaj dobrze tolerowany jest również nabiał z surowego mleka uzyskiwanego od pasących się swobodnie kóz. Natomiast nabiał podobnej jakości uzyskiwany z mleka owiec i krów oraz mięsa od żywiących się trawą zwierząt to najodpowiedniejsze pokarmy dla osób niedoborowych i osłabionych. Nawet najwyższej jakości produkty pochodzące od ssaków powinny być przyjmowane tylko w niewielkich ilościach przez osoby z podwyższonym poziomem tłuszczu we krwi. Co więcej, produkty te należy odpowiednio przygotować, ponieważ nadal zawierają dosyć spore ilości tłuszczów i cholesterolu.

Stosowanie pokarmów bogatych w kwas alfa-linolenowy to rozsądna metoda zapobiegawcza, dobra niemal dla każdego, ponieważ u większości ludzi występują poważne niedobory tej substancji, nawet jeśli nie mają oni problemów z krążeniem krwi. Szacuje się, że ilość kwasów omega 3 spożywanych przez współczesnych ludzi Zachodu wynosi jedną piątą poziomu spożycia tych kwasów spotykanego w tradycyjnych dietach14.

Kiedy zachodzi potrzeba zastosowania leczniczych dawek kwasów omega 3, można użyć świeżego oleju z siemienia lnianego, który został wyprodukowany w niskich temperaturach bez wystawienia na działanie tlenu lub światła i który przez cały czas od momentu wytłoczenia był przechowywany w lodówce. Tego rodzaju olej staje się coraz szerzej dostępny w sklepach prowadzących sprzedaż nierafinowanych produktów żywnościowych. Nie wolno stosować popularnego oleju lnianego ze zdenaturowanych nasion lnu – olej ten jest wysoko oczyszczony i jego spożywanie zamiast przynieść pożytek, może spowodować szkody.

Dawkowanie produktów z lnu: 4 łyżki stołowe mielonego siemienia lnianego przyjmowanego wraz z posiłkiem raz dziennie; lub 4 łyżki namoczonego siemienia lnianego raz dziennie (namaczaj siemię lniane w wodzie przez cztery do ośmiu godzin, po czym odcedź – ponieważ siemię jest z natury śliskie, należy dokładnie je przeżuwać jako odrębny pokarm, bez żadnego innego pożywienia w ustach); lub 1 łyżka stołowa świeżego oleju lnianego przyjmowanego wraz z posiłkiem raz dziennie. Dawkowanie może być inne w przypadku ostrych procesów chorobowych albo podczas wczesnego etapu powracania do zdrowia przy stanach przewlekłych. Wówczas zazwyczaj co najmniej podwaja się podaną wyżej dawkę albo spożywjąc zwiększoną ilość produktów lnianych za jednym razem, albo przyjmując je częściej niż tylko raz dziennie. Osoby nadmiarowe (o mocnym ciele i ekstrawertycznym typie osobowości, zaczerwienionej cerze i grubym nalocie na języku) z reguły potrzebują większej dawki niż osoby, u których nie występują takie oznaki. Siemię lniane powinno być świeżo zmielone (najlepiej sprawdzają się tu młynki do kawy lub nasion) lub kupione w szczelnie zamkniętych pojemnikach, trzymanych w chłodzie, na przykład w lodówce. Zarówno całe, jak i zmielone siemię lniane nawilża jelita i dlatego jest przydatne w leczeniu zaparć.

*Chia, inaczej szałwia argentyńska lub hiszpańska (Salvia columbariae), to roślina rosnąca w Ameryce Środkowej i Południowej, od tysiącleci znana zamieszkującym te regiony tubylczym plemionom. Jej nasiona były i są nadal stosowane jako skondensowane źródło odżywczego oleju i cukrów, zmniejszające odczucie głodu i zapewniające wytrzymałość podczas długich wędrówek (przyp. tłum.).

Inne korzystne cechy kwasów omega 3

W latach 50. minionego stulecia biochemik Johanna Budwig i badacz chorób nowotworowych Maks Gerson niezależnie odkryli zalety zastosowania olejów omega 3 w leczeniu raka i innych chorób zwyrodnieniowych. Okazało się, że w takich przypadkach oleje z kwasami omega 3 pochodzenia roślinnego, takie jak zawarte w siemieniu lnianym, działają równie dobrze, jak oleje pochodzące z ryb. Gerson odkrył, że guzy znikały o wiele szybciej, kiedy do swojej kuracji leczniczej chorób nowotworowych włączał olej lniany. Od tego czasu oleje zawierające kwasy omega 3 zaczęły być stosowane do odbudowywania odporności na poziomie komórkowym, polegającego na wzmocnieniu błon zdrowych komórek i jednoczesnym niszczeniu komórek rakowych guza15.

Oprócz leczenia raka i chorób serca, zdolność kwasów omega 3 do zwiększania odporności sprawia, że są one przydatne w leczeniu AIDS, reumatoidalnym zapaleniu stawów i kości oraz innych chorób zwyrodnieniowych obejmujących stan obniżonej odporności. Ponadto stosuje się je do leczenia chorób nerek, wrzodziejącego zapalenia okrężnicy, depresji, astmy oskrzelowej, pokrzywki, łuszczycy, przerostu prostaty i migreny8,16,17,18,51