Niezwykli klienci Temidy - Stanisław Milewski - ebook

Niezwykli klienci Temidy ebook

Stanisław Milewski

3,0

Opis

Sprzedawczyk książę Adam Poniński, aferzystka z dworu króla Stasia – Dogrumowa, spadkobiercy Chopina, hrabina Janina Potocka procesująca się o wiślane piaski, hrabia August („Gucio”) Potocki handryczący się z koleją o spóźniony pociąg, Władysław Reymont dochodzący na sądowej sali odszkodowania za kolejowy wypadek, pierwsi lekarze przed sądem, Wincenty Pol i Aleksander Fredro – ofiary austriackiego wymiaru sprawiedliwości, Józef Ignacy Kraszewski skazany za szpiegostwo na rzecz Francji przez sąd Rzeszy, szewc Stanisław Hiszpański, hrabia Ronikier i baron Bisping skazani za zabójstwo – oto niektórzy bohaterowie z XVIII, XIX i początków XX wieku tego historycznego pitawalu.

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
czytnikach certyfikowanych
przez Legimi
czytnikach Kindle™
(dla wybranych pakietów)
Windows
10
Windows
Phone

Liczba stron: 372

Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:

Androidzie
iOS
Oceny
3,0 (17 ocen)
4
3
3
3
4
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.

Popularność




Opra­co­wa­nie gra­ficz­ne: ‌Ja­nusz ‌Ba­rec­ki

Re­dak­cja: ‌Ma­ria Mag­da­le­na ‌Ma­tu­siak

Ko­rek­ta: ‌Jo­lan­ta Spodar

Zdję­cie au­to­ra ‌na ob­wo­lu­cie ‌

Co­py­ri­ght © ‌by Wol­fgang Spro­gies

Co­py­ri­ght ‌© by Sta­ni­sław ‌Mi­lew­ski ‌2011

Co­py­ri­ght ‌© by Wy­daw­nic­two ‌Iskry, War­sza­wa 2011

ISBN ‌978-83-244-0256-4

Wy­daw­nic­two ISKRY

ul. Smol­na ‌11,00-375 War­sza­wa

[email protected]

www.iskry.com.pl

Skład wersji ‌elektronicznej:

Virtualo Sp. ‌z o.o.

Od autora

Nie­zwy­kli klien­ci ‌Te­mi­dy: ‌sprze­daw­czyk ksią­żę Adam Po­niń­ski, ‌afe­rzyst­ka ‌z dwo­ru kró­la Sta­sia ‌– Do­gru­mo­wa, spad­ko­bier­cy ‌Cho­pi­na, hra­bi­na Ja­ni­na Po­toc­ka ‌pro­ce­su­ją­ca ‌się o wi­śla­ne pia­ski, ‌hra­bia Au­gust („Gu­cio”) Po­toc­ki ‌han­dry­czą­cy się z ko­le­ją ‌o spóź­nio­ny po­ciąg, ‌Wła­dy­sław Rey­mont ‌do­cho­dzą­cy na są­do­wej ‌sali od­szko­do­wa­nia za ‌ko­le­jo­wy wy­pa­dek, pierw­si ‌le­ka­rze przed są­dem, ‌Win­cen­ty Pol i Alek­san­der Fre­dro ‌– ‌ofia­ry au­striac­kie­go wy­mia­ru ‌spra­wie­dli­wo­ści, Jó­zef Igna­cy Kra­szew­ski ‌ska­za­ny za szpie­go­stwo na ‌rzecz Fran­cji przez Sąd ‌Rze­szy, szewc ‌Sta­ni­sław Hisz­pań­ski, hra­bia ‌Ro­ni­kier ‌i ba­ron ‌Bi­sping ska­za­ni ‌za za­bój­stwo ‌– oto ‌nie­któ­rzy bo­ha­te­ro­wie z XVIII, XIX ‌i po­cząt­ków ‌XX wie­ku tego hi­sto­rycz­ne­go pi­ta­va­la.

Na­stęp­ni nie mniej gło­śni sta­wa­li już przed są­da­mi Pol­ski mię­dzy­wo­jen­nej, a po­tem ko­mu­ni­stycz­nej. Pro­ce­sy z tego ostat­nie­go okre­su, bar­dziej zna­ne, któ­re ob­ro­sły li­te­ra­tu­rą, zo­sta­ły w tym zbio­rze po­mi­nię­te.

Au­tor sta­rał się przed­sta­wić róż­no­rod­ne spra­wy są­do­we: za­rów­no cy­wil­ne, jak i po­li­tycz­ne oraz kry­mi­nal­ne. Miał przy tym na­dzie­ję, że wła­śnie dzię­ki tej róż­no­rod­no­ści osób i spraw, a tak­że roz­strzy­gnięć są­do­wych, uda mu się po­ka­zać funk­cjo­no­wa­nie wy­mia­ru spra­wie­dli­wo­ści w róż­nych okre­sach. Pro­ce­sy te wy­da­wa­ły mu się jako wie­lo­let­nie­mu spra­woz­daw­cy są­do­we­mu o za­cię­ciu hi­sto­rycz­nym fra­pu­ją­ce ze wzglę­dów oby­cza­jo­wych, ju­ry­dycz­nych czy też po pro­stu god­ne przy­po­mnie­nia jako nie­zwie­trza­łe do dziś sen­sa­cje sprzed lat.

Nie jest to by­najm­niej ja­kiś ca­ło­ścio­wy pi­ta­val, wy­bór pro­ce­sów jed­no­rod­nych czy zbli­żo­nych te­ma­tycz­nie. Jest to po pro­stu pi­ta­val cał­ko­wi­cie su­biek­tyw­ny. Nie­któ­re pro­ce­sy au­tor ob­ser­wo­wał z pra­so­wej ławy; więk­szość zo­sta­ła zre­kon­stru­owa­na na pod­sta­wie cza­so­pism fa­cho­wych, ta­kich jak „Ga­ze­ta Są­do­wa War­szaw­ska” (1872-1914), co­dzien­nych ga­zet lub hi­sto­rycz­nych opra­co­wań. Je­śli ten wy­bór rów­nież Czy­tel­ni­ko­wi wyda się traf­ny i in­te­re­su­ją­cy sa­tys­fak­cja bę­dzie obu­stron­na.

CZĘŚĆ ICzasy przedrozbiorowe

Facjendy Xięcia Pana

ZA CZA­SÓW STA­RO­POL­SKICH – jesz­cze nim żar­łocz­ni są­sie­dzi roz­gra­bi­li mię­dzy sie­bie na­sze zie­mie i po­dzie­li­li się jak tłu­stym ką­skiem sła­bą we­wnętrz­nie Rze­czą­po­spo­li­tą – naj­gło­śniej­szą i naj­bar­dziej sen­sa­cyj­ną uciecz­ką z wię­zie­nia po­pi­sał się Adam ksią­żę Po­niń­ski. Jego schwy­ta­nie, a póź­niej pro­ces przed Są­dem Sej­mo­wym dłu­go trzy­ma­ły w na­pię­ciu całą War­sza­wę.

Był to ma­gnat od­po­wie­dzial­ny za pod­ży­ro­wa­nie przez nasz sejm aktu pierw­sze­go roz­bio­ru, dzię­ki nie­mu i in­nym sprze­daw­czy­kom po­zor­nie przy­najm­niej na­brał on zna­mion le­gal­no­ści. Czło­wiek cał­ko­wi­cie za­prze­da­ny ob­cym dwo­rom; to dzię­ki księ­ciu i po­dob­nym mu kre­atu­rom – czę­sto zwer­bo­wa­nym z jego wła­śnie po­rę­ki – re­ali­zo­wa­ły one w War­sza­wie wła­sną po­li­ty­kę i krok po kro­ku do­pro­wa­dzi­ły do ta­kiej anar­chii w Pol­sce, że mo­gły ją otrzy­mać po­da­ną nie­mal na zło­tym pół­mi­sku.

Po­niń­ski tra­fił do wię­zie­nia w do­bie Sej­mu Wiel­kie­go zwa­ne­go in­a­czej Czte­ro­let­nim. Wte­dy to wła­śnie na co świa­tlej­szych Po­la­ków przy­szło opa­mię­ta­nie – je­den z po­słów mógł wresz­cie do­no­śnie za­wo­łać na se­sji 4 czerw­ca 1789 r. przed ob­ra­du­ją­cy­mi Naj­ja­śniej­szy­mi Sta­na­mi: „Już przy­szła mi­nu­ta, że złość i wy­stęp­ki na jaw wy­cho­dzą i że mo­żem po­ka­zać, jaką mają za­pła­tę zdraj­cy oj­czy­zny”.

Za­nim to na­stą­pi­ło, żył so­bie ja­śnie oświe­co­ny ksią­żę jak pą­czu­szek w ma­śle w zbied­nia­łym i sła­bo­wi­tym kra­ju. Im go­rzej żyło się wszyst­kim, tym on miał się le­piej, żył bo­ga­ciej i barw­niej; rzecz jak­że czę­sta w la­tach kry­zy­sów, cha­osu i ano­mii, gdy czło­wiek ob­da­rzo­ny spry­tem, a po­zba­wio­ny wszel­kich skru­pu­łów, za­czy­na ro­bić śmia­łe i ry­zy­kanc­kie in­te­re­sy. For­tu­nę zdo­był ogrom­ną, ale uzy­ska­ne dro­gą róż­nych „fa­cjend” pie­nią­dze top­nia­ły mu w rę­kach jak śnie­gi pod mar­co­wym słoń­cem.

To on nie­wąt­pli­wie do­star­czył Fry­de­ry­ko­wi II – któ­re­go my przy­najm­niej nie po­win­ni­śmy na­zy­wać Wiel­kim – naj­bar­dziej wy­ra­zi­ste­go przy­kła­du do uogól­nie­nia, że Po­la­cy „go­to­wi są do­pu­ścić się naj­więk­szej pod­ło­ści, aby do­stać du­ka­ta, a za­raz po­tem tego du­ka­ta wy­rzu­cą przez okno”. Tacy wła­śnie jak on da­wa­li mu też asumpt do afo­ry­stycz­nej wręcz kon­sta­ta­cji, iż „za zło­to moż­na wszyst­ko w Pol­sce zdzia­łać” i ten sta­ry ku­twa w ko­ro­nie, z któ­re­go skner­stwa śmia­ła się cała Eu­ro­pa, że ro­sół od go­to­wa­nych ja­jek zwykł był roz­da­wać ubo­gim, dla księ­cia pod­skar­bie­go kil­ka­krot­nie po­trzą­snął sa­kiew­ką i wy­su­płał zło­te du­ka­ty, bo ra­cho­wać jed­nak po­tra­fił i wie­dział, że ta in­we­sty­cja – aku­rat w tego czło­wie­ka – w przy­szło­ści opła­ci się sto­krot­nie. Nie miał dla nie­go jed­nak­że ani wzglę­dów, ani nie czuł sym­pa­tii, bo gdy Po­niń­skie­mu za­czął się w ro­dzin­nym kra­ju pa­lić grunt pod no­ga­mi i czy­nił pew­ne kro­ki, by zo­stać pru­skim pod­da­nym, umknął mu swej ła­ski, mimo że aku­rat w tym cza­sie ksią­żę ob­wieś był przy spo­rej go­tów­ce i ma­jąt­kach.

„Jest toto je­dy­na oso­bi­stość w War­sza­wie, któ­rą się brzy­dzę” – taką opi­nię o Ada­mie Po­niń­skim zo­sta­wił w swych Dzien­ni­kach Er­nest von Lehn­dorff, szam­be­lan dwo­ru pru­skie­go czę­sto prze­by­wa­ją­cy w Pol­sce. Nie wszy­scy wszak­że byli o nim tak złe­go zda­nia, bo choć pod­skar­bi zwiódł wie­lu i dla pie­nię­dzy go­tów był się pod­jąć naj­więk­sze­go świń­stwa, nie ba­cząc na wcze­śniej­sze zo­bo­wią­za­nia, je­den z re­zy­den­tów ca­ry­cy przy dwo­rze Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta wy­sta­wił jak naj­lep­sze świa­dec­two jego sta­ło­ści, pod­kre­śla­jąc z uzna­niem, że in­te­re­sów ro­syj­skich nie za­wiódł ani razu. Pła­co­no mu więc z tam­tej stro­ny mie­sięcz­nie pen­sję w zło­tych du­ka­tach i oko­licz­no­ścio­we gra­ty­fi­ka­cje za róż­ne zle­ce­nia eks­tra bez żad­nej zwło­ki i skru­pu­lat­nie, od cza­su gdy am­ba­sa­dor Sol­dem uzy­skał od nie­go Cy­ro­graf bez­względ­ne­go po­słu­szeń­stwa z datą 8 czerw­ca 1772 r. W wie­lu przy­pad­kach te wła­śnie pie­nią­dze – gdy ksią­żę prze­grał w kar­ty lub prze­fry­mar­czył w inny spo­sób po­sia­da­ne pa­ła­ce, ma­jąt­ki i inne klej­no­ty – były je­dy­nym jego „spo­so­bem do ży­cia”. Mógł więc z czy­stym su­mie­niem mó­wić, że uczci­wie za­ro­bił te du­ka­ty, bo uczci­wie mu je wy­pła­co­no.

Ro­da­cy wszak­że nie byli tego zda­nia i gdy tyl­ko na­sta­ły spo­sob­ne do ta­kich roz­ra­chun­ków dni, ksią­żę Adam tra­fił do wię­zie­nia. My­lił­by się jed­nak ten, kto by przy­pusz­czał, że za­mknię­to go w wię­zie­niu „praw­dzi­wym”. War­sza­wa nie mia­ła w tych la­tach za­kła­du kar­ne­go god­ne­go tak wy­so­kie­go do­stoj­ni­ka, choć mi­tra ksią­żę­ca, któ­rą się szczy­cił, była jesz­cze cał­kiem zie­lo­na, bo do­stał ją do­pie­ro od sej­mu roz­bio­ro­we­go w „uzna­niu za­sług”, któ­re wów­czas po­ło­żył. W Domu Po­pra­wy, czy­li Cuch­thau­zie przy ul. Po­kor­nej, za­my­ka­no wte­dy ów­cze­snych pa­so­ży­tów, ale bied­nych; do Pro­chow­ni przy ul. Mo­sto­wej tra­fia­ły głów­nie miej­skie szu­mo­wi­ny; w ra­tu­szu trzy­ma­no róż­nych kry­mi­na­li­stów po­śled­niej­sze­go for­ma­tu, a wie­ża mar­szał­kow­ska prze­zna­czo­na dla szlach­ty była zruj­no­wa­na. Po­niń­ski był więź­niem sta­nu i mógł zo­stać za­mknię­ty albo w Zam­ku, albo w pa­ła­cu Kra­siń­skich, bo tam, na dole, po pra­wej stro­nie, miał swe lo­ka­le De­par­ta­ment Ju­rys­dyk­cji Mar­szał­kow­skiej.

Tak oto pod­skar­bi ko­ron­ny ze swe­go pa­ła­cu prze­niósł się do Pa­ła­cu Rze­czy­po­spo­li­tej, bo tak po­wszech­nie na­zy­wa­no pa­łac Kra­siń­skich, gdy zo­stał od­ku­pio­ny na po­trze­by in­sty­tu­cji rzą­do­wych. Nie tyl­ko do­stał tu miesz­ka­nie; Rzecz­po­spo­li­ta, któ­rą przez całe lata ogra­biał i łu­pił, aż w koń­cu za­prze­dał część jej te­ry­to­riów, da­wa­ła mu – nie­wąt­pli­wie do­sko­na­ły i god­ny ran­gi – wikt, cho­ciaż wo­bec po­spo­li­tych kry­mi­na­li­stów sto­so­wa­no za­sa­dę, że w wię­zie­niu mu­sie­li się utrzy­my­wać wła­snym sump­tem.

Nie było to pierw­sze uwię­zie­nie Ada­ma Po­niń­skie­go; w 1778 r. aresz­to­wa­no go w Ber­li­nie i za­mknię­to w wię­zie­niu za dłu­gi. Był to jego chud­szy okres, gdy za­cią­gnął tyle zo­bo­wią­zań fi­nan­so­wych wśród swo­ich i ob­cych, że mimo ogrom­nej in­wen­cji, je­śli cho­dzi o wy­ci­ska­nie ze­wsząd pie­nię­dzy, w sto­li­cy Prus do­pa­dli go tam­tej­si wie­rzy­cie­le.

Lata naj­więk­szej pro­spe­ri­ty miał już wła­ści­wie za sobą. Uro­dzo­ny w 1732 r. ka­rie­rę fi­nan­so­wą i po­li­tycz­ną za­czął przed trzy­dziest­ką; wte­dy to zo­stał po­słem na sejm i tak od po­cząt­ku pil­no­wał swo­ich in­te­re­sów, że za stra­ty po­nie­sio­ne „z ty­tu­łu prze­mar­szu ob­cych wojsk” wy­ci­snął od sej­mu cał­kiem okrą­głą sum­kę. Na­wet na swym ożen­ku zro­bił zu­peł­nie nie­zły in­te­res, po­nie­waż po­ślu­bie­nie pan­ny z do­brze usta­wio­nej ro­dzi­ny po­zwo­li­ło mu do­stać się mię­dzy dy­gni­ta­rzy, uzy­skać ty­tuł kuch­mi­strza ko­ron­ne­go. Wkrót­ce zo­stał wy­na­gro­dzo­ny or­de­rem Orła Bia­łe­go, a jego dal­sza ka­rie­ra przed­sta­wia­ła się bar­dzo obie­cu­ją­co, bo za po­słusz­ne wy­ko­ny­wa­nie roz­ka­zów ko­lej­nych mo­co­daw­ców i pa­tro­nów – a zmie­niał ich dość czę­sto – szedł co­raz wy­żej. Do­chra­pał się na­wet funk­cji pod­skar­bie­go ko­ron­ne­go, a więc mi­ni­stra skar­bu, co przy jego pa­zer­no­ści sta­ło się na­tych­miast eg­zem­pli­fi­ka­cją po­rze­ka­dła o wpusz­cze­niu wil­ka do owczar­ni. Sejm cią­gle go „ob­da­ro­wy­wał” ja­ki­miś do­bra­mi „w uzna­niu za­sług”, choć już w la­tach 60. – jak od­no­to­wa­ła au­tor­ka jego bio­gra­fii – „fi­gu­ru­je jako je­den z naj­po­waż­niej­szych jur­gielt­ni­ków” Rep­ni­na.

W po­ło­wie na­stęp­nej de­ka­dy – gdy wy­da­wa­ło się, że zy­skał już na za­wsze wzglę­dy for­tu­ny – wy­sta­wił na Fa­wo­rach kosz­tow­ny pa­ła­cyk przy ul. Czuj­nej, an­ga­żu­jąc do za­pla­no­wa­nia tego sze­ścio­bocz­ne­go bu­dyn­ku jed­ne­go z bar­dziej wzię­tych ów­cze­śnie ar­chi­tek­tów – Efra­ima Schro­ege­ra. Już samą na­zwą tego obiek­tu: Sans Gêne (bez skrę­po­wa­nia, bez że­na­dy), za­ak­cen­to­wał wła­ści­ciel jego cha­rak­ter; tu za­miesz­ki­wa­ła jego ko­chan­ka, Pie­kar­czan­ka, któ­rą wy­dał za jed­ne­go ze swych fa­ga­sów; tu też urzą­dzał gło­śne w ca­łym mie­ście hu­lan­ki.

Jesz­cze bar­dziej niż ziom­kom im­po­no­wał od­wie­dza­ją­cym War­sza­wę cu­dzo­ziem­com. Jo­hann Ber­no­ul­li, uczo­ny Szwaj­car, taki po­zo­sta­wił opis tego pa­ła­cu: „Na dole. Je­śli się nie mylę, ni­żej po­zio­mu zie­mi na­okół domu znaj­du­je się wiel­ka, niby to dzi­ka gro­ta, dzie­lą­ca dwa ślicz­ne po­ko­je, z któ­rych je­den ma ła­zien­kę i ozdo­bio­ny jest kosz­tow­ny­mi musz­la­mi i mor­ski­mi ro­śli­na­mi. Nad gro­tą mie­ści się okrą­gły sa­lon, któ­ry dzię­ki wi­szą­cym tu per­spek­ty­wicz­nie ma­lo­wa­nym kra­jo­bra­zom i przy­cię­tym drze­wom spra­wia wra­że­nie na­der przy­jem­ne­go ga­iku. Wi­dzia­łem w nim kil­ka pięk­nych mar­mu­ro­wych po­pier­si, kil­ka urn i dwie rzeź­bio­ne gru­py. Nad jed­nym z dwóch ma­łych dol­nych po­koi znaj­du­je się sy­pial­nia w kształ­cie tu­rec­kie­go na­mio­tu, nad dru­gim – rów­nież sy­pial­nia, cała wy­ło­żo­na zwier­cia­dła­mi ozdo­bio­ny­mi li­ść­mi i za­bez­pie­czo­ny­mi po­ma­lo­wa­ny­mi na zie­lo­no krat­ka­mi. Z okrą­głe­go, wy­obra­ża­ją­ce­go gaik po­ko­ju pro­wa­dzą w górę scho­dy do znaj­du­ją­cej się nad nim ni­szy czy ga­le­rii dla or­kie­stry, a stąd jesz­cze bar­dziej w górę, aż na bla­sza­ny dach domu, z któ­re­go obej­rzeć moż­na ogród i pięk­ną oko­li­cę”.

W tym sa­mym cza­sie stał się Po­niń­ski wła­ści­cie­lem Wiel­kiej Woli; przy oka­zji tej trans­ak­cji moc­no nad­we­rę­żył skarb ko­ron­ny. Miał też pa­łac na No­wym Świe­cie, dwo­rek przy Mo­ko­tow­skiej i jesz­cze ja­kieś nie­ru­cho­mo­ści. W związ­ku z ty­lo­ma „lo­kal­no­ścia­mi” var­sa­via­ni­ści pod­kre­śla­ją jed­ną przy­najm­niej za­słu­gę tego ma­gna­ta: oto chcąc wy­twor­nie ume­blo­wać swe domy, spro­wa­dził z Neu­wied w Nad­re­nii kil­ku zna­ko­mi­tych sto­la­rzy, któ­rzy dali po­czą­tek naj­bar­dziej wzię­tym fir­mom me­blar­skim w mie­ście. Jak więc wi­dzi­my, cza­sem i z ego­izmu i roz­rzut­no­ści może mi­mo­wol­nie wy­nik­nąć coś po­ży­tecz­ne­go.

Po­niń­skie­go cią­gle nie za­do­wa­lał stan po­sia­da­nia, wzniósł więc na Woli jesz­cze je­den pa­łac, za­pro­jek­to­wa­ny przez zna­ne­go bu­dow­ni­cze­go i mi­strza sztu­ki ogrod­ni­czej – Szy­mo­na Zuga. By przy­spo­rzyć so­bie do­cho­dów, wy­naj­mo­wał ten pa­łac na eli­tar­ne przy­ję­cia. Tu ulo­ko­wał na ja­kiś czas wra­ca­ją­ce­go z Pe­ters­bur­ga gło­śne­go al­che­mi­ka i szar­la­ta­na – Jó­ze­fa Bal­sa­mo, zna­ne­go jako hr. Ca­glio­stro, roz­sła­wio­ne­go w póź­niej­szych la­tach przez Alek­san­dra Du­ma­sa (ojca). W tym cza­sie, a był to rok 1780, Po­niń­ski moc­no cier­piał na brak go­tów­ki, ła­two więc dał się zła­pać na obiet­ni­cę wy­ro­bu sztucz­ne­go zło­ta. „Ca­glio­stro – drwił po­tem An­to­ni Ma­gier – smer­glił w ty­giel­kach z pa­nem; sam wy­je­chał z pie­niędz­mi, a panu bo­gactw na­dzie­ję zo­sta­wił”. Moż­na so­bie wy­obra­zić, jak śmia­ła się War­sza­wa, gdy wło­ski na­cią­gacz wy­je­chał do Pa­ry­ża, wy­cią­gnąw­szy od miej­sco­we­go na­cią­ga­cza parę ty­się­cy praw­dzi­wych zło­tych du­ka­tów.

Pierw­sza po­ło­wa lat 70. to lata naj­buj­niej­sze­go roz­kwi­tu jego po­dej­rza­nych in­te­re­sów. Wy­my­ślił wte­dy, jak moż­na prze­czy­tać w Pa­mięt­ni­ku aneg­do­tycz­nym z cza­sów Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta L. Ciesz­kow­skie­go – nowy spo­sób „han­dlo­wa­nia do­bra­mi i ku­po­wa­nia ma­jąt­ków bez pie­nię­dzy, na fa­cjen­dy”. To ta­jem­ni­czo brzmią­ce sło­wo do dziś zna­ne jest w prze­stęp­czym slan­gu, do któ­re­go tra­fi­ło z ła­ci­ny przez ję­zyk wło­ski i ozna­cza zło­dziej­ską zdo­bycz; w tym sa­mym sen­sie było uży­wa­ne już za cza­sów sta­ro­pol­skich i naj­le­piej okre­śla cha­rak­ter in­te­re­sów księ­cia, któ­ry po­słu­gi­wał się na rów­ni pod­stę­pem, jak i oszu­stwem.

„Był to – za­pi­sał inny kro­ni­karz war­szaw­skiej co­dzien­no­ści, cy­to­wa­ny tu już An­to­ni Ma­gier – wy­raz wy­ni­kły z tech­no­lo­gii ks. Po­niń­skie­go, pod­skar­bie­go ko­ron­ne­go, zna­ne­go ze swej do­ści­gło­ści, do­świad­czo­nej w zwy­kle przez sie­bie uży­wa­nym han­dlu na do­bra, sumy i inne po­sia­dło­ści bez żad­nej hi­po­te­ki, bo w cu­dzych na­wet rę­kach jesz­cze zo­sta­ją­cych, z któ­rych to w za­mian zra­zu dla obu stron po­wab­nych ta­ko­we póź­niej wzra­sta­ły za­wi­kła­ne spra­wy, iż by­wał to czę­sto nie­wy­sno­wa­ny wę­zeł dla bie­głych na­wet praw­ni­ków”. Nic więc dziw­ne­go, że jak za­świad­cza inny już au­tor, ksią­żę był jed­nym z naj­częst­szych klien­tów sta­ro­pol­skiej Te­mi­dy – tyle miał róż­nych pro­ce­sów i tylu z nie­go żyło pa­tro­nów, jak ów­cze­śnie na­zy­wa­no ad­wo­ka­tów.

Do­brze mieć u Pa­nów wzglę­dy

gład­ko idą fa­cjen­dy

co nie­daw­no był go­ło­tą,

świe­ci się w kie­sze­ni zło­to

– przy­ci­nał w jed­nej z sa­tyr Ka­je­tan Wę­gier­ski, przy­glą­da­jąc się naj­pew­niej ka­rie­rze tego wła­śnie czło­wie­ka. Ów na pew­no nie przej­mo­wał się po­dob­ny­mi przy­cin­ka­mi, cie­sząc się, iż może im­po­no­wać war­szaw­skiej so­cje­cie, co wprost uwiel­biał.

Po­niń­ski czer­pał do­cho­dy i z łyż­wo­we­go mo­stu, któ­ry wy­sta­wił wła­snym sump­tem na Wi­śle w za­mian za pra­wo po­bie­ra­nia przez 10 lat opłat (2 gro­sze od pie­sze­go, 20 od ła­dow­ne­go po­jaz­du) za prze­jazd i prze­cho­dze­nie. Do­sta­wał też ja­kieś sumy jako udzia­ło­wiec mo­no­po­lu te­atral­ne­go. Wcho­dził nad­to do spół­ki, któ­ra za­ło­ży­ła klub gier ha­zar­do­wych w pa­ła­cu Ra­dzi­wił­łow­skim – tu jed­nak jego do­cho­dy były nie­wąt­pli­wie o wie­le niż­sze niż wy­dat­ki, grał bo­wiem w kar­ty nie­zwy­kle ostro i był na­zy­wa­ny po­wszech­nie „kró­lem fa­ra­ona” od jed­nej z naj­po­pu­lar­niej­szych gier tam­te­go cza­su. W sa­mym tyl­ko lip­cu 1782 r. prze­grał do in­ne­go księ­cia ob­wie­sia, tak­że nie­prze­cięt­ne­go ha­zar­dzi­sty, Mar­ci­na Lu­bo­mir­skie­go, o wie­le wię­cej, niż brał rocz­nie od Stac­kel­ber­ga, am­ba­sa­do­ra ca­ry­cy.

Czyż wi­dząc taką roz­rzut­ność, miał się nie zży­mać Fry­de­ryk II? W War­sza­wie opo­wia­da­no o po­dob­nych fak­tach ra­czej z nut­ką za­wist­ne­go po­dzi­wu niż z przy­ga­ną; je­dy­nie bi­skup Kra­sic­ki, chłosz­czą­cy ostrą sa­ty­rą współ­cze­snych, choć i sam nie był bez grzesz­ków, przy­pa­dek Po­niń­skie­go wy­ko­rzy­stał do na­uki ro­da­ków, drwiąc z nie­go bez­li­to­śnie:

W ta­kie go fa­cjen­dy wpra­wił kunszt ło­trow­ski,

że w rok po­szły in­tra­ty, i sumy, i wio­ski.

Od 1782 r. – jak czy­ta­my w ży­cio­ry­sie księ­cia w Pol­skim słow­ni­ku bio­gra­ficz­nym – „nie­wy­pła­cal­ność Po­niń­skie­go, dłuż­ni­ka wie­lu szla­chec­kich i se­na­tor­skich ro­dzin, a tak­że ban­kie­rów pol­skich i ho­len­der­skich, sta­no­wi­ła je­den z waż­niej­szych pro­ble­mów eko­no­micz­nych Rzpli­tej”.

W sierp­niu 1785 r. przy­szły na ja­śnie oświe­co­ne­go afe­rzy­stę ostat­nie ter­mi­ny: oto Ko­mi­sja Skar­bo­wa, któ­ra do tej pory ogra­ni­cza­ła się do na­kła­da­nia aresz­tu na róż­ne jego pen­sje i re­kwi­ro­wa­ła nie­któ­re do­cho­dy, ogło­si­ła ban­kruc­two Po­niń­skie­go; ode­bra­no mu nad­to ad­mi­ni­stra­cję mo­stu.

Ob­wo­ła­nie ban­kru­tem mia­ło i wte­dy bar­dzo przy­kre kon­se­kwen­cje dla de­li­kwen­ta, wią­za­ło się bo­wiem z wie­lo­ma uciąż­li­wo­ścia­mi, unie­moż­li­wia­ją­cy­mi nie­kie­dy po­now­ne „sta­nię­cie na nogi” na­wet czło­wie­ko­wi uczci­we­mu, nie mó­wiąc już o pro­wa­dzą­cym swe in­te­re­sy w spo­sób po­dej­rza­ny czy wręcz nie­uczci­wy. Jak kie­dyś pod­czas kon­trak­tów, czy­li zjaz­dów han­dlo­wych – co od­no­to­wał pa­mięt­ni­karz Jan Du­klan Ochoc­ki – „wiel­ki był na­cisk u księ­cia, tak szlach­ta nio­sła mu pie­nią­dze”, tak te­raz rzu­ca­no się tłum­nie, by od­zy­skać choć mar­ne reszt­ki po­wie­rzo­nych oszczęd­no­ści.

Po roku z górą wy­sta­wio­no Po­niń­skie­mu fi­nan­so­wy na­gro­bek – oto Try­bu­nał Lu­bel­ski (w sto­li­cy tego typu spraw nie roz­pa­try­wa­no) swo­im de­kre­tem wy­zna­czył zjazd po­dzia­ło­wy jego ma­jęt­no­ści. Parę na­stęp­nych lat trwa­ła pro­ce­du­ra po­dzia­ło­wa i po­rząd­ko­wa­nie za­wi­kła­nych spraw ma­jąt­ko­wych księ­cia.

Fi­nan­so­wo był skoń­czo­ny. Ry­chło mia­ło się oka­zać, że nie tyl­ko in­tra­ty i pa­ła­ce, ale stra­cić może znacz­nie wię­cej, bo gło­wę. Choć wie­le jego spra­wek kwa­li­fi­ko­wa­ło się przed try­bu­na­ły, nikt przed­tem nie śmiał go po­zwać i wsz­cząć pro­ce­su, a z urzę­du w owych cza­sach po­stę­po­wa­nia są­do­we­go nie pro­wa­dzo­no. We­dług pra­wa sta­ro­pol­skie­go de­la­tor, czy­li oskar­ży­ciel, ry­zy­ko­wał ma­ją­tek, a na­wet gło­wę, je­śli spra­wa była gar­dło­wa, gdyż w ra­zie unie­win­nie­nia, co w tam­tych cza­sach i są­dach za­wsze było moż­li­we, wy­mie­rza­no mu taką karę, jaka gro­zi­ła oskar­żo­ne­mu, a już na pew­no nie oby­ło­by się bez kary wie­ży.

Gdy pa­trzy się na ko­le­je losu księ­cia pod­skar­bie­go, do­strzec moż­na wy­raź­nie, jak ra­zem z pie­niędz­mi tra­ci się i wpły­wy, i po­par­cie moż­nych pro­tek­to­rów, zwłasz­cza gdy oni sami mają kło­po­ty lub chcą ich po pro­stu unik­nąć, nie an­ga­żu­jąc się w obro­nę czło­wie­ka, któ­rym na do­da­tek gar­dzą. Ksią­żę od­da­wał ogrom­ne usłu­gi ościen­nym dwo­rom i mógł li­czyć na ich wzglę­dy, naj­bar­dziej ze stro­ny re­zy­den­tów ro­syj­skich. Jed­nak­że ci mie­li więk­sze zmar­twie­nia bio­rą­ce się stąd, iż wo­bec za­an­ga­żo­wa­nia się po­li­tycz­ne­go Ro­sji na in­nych te­re­nach za­czął się moc­no chwiać jej pro­tek­to­rat nad Rze­czą­po­spo­li­tą i Pol­ska się co­raz bar­dziej eman­cy­po­wa­ła, dą­żąc jed­no­cze­śnie do prze­pro­wa­dze­nia re­form i wzmoc­nie­nia swej siły.

Poza tym, gdy­by to nie było ana­chro­ni­zmem, bo przy­sło­wie o Mu­rzy­nie, któ­ry zro­bił swo­je, po­wsta­ło znacz­nie póź­niej – moż­na by tak wła­śnie po­wie­dzieć o Po­niń­skim. Naj­więk­sze usłu­gi od­dał on w cza­sie pierw­sze­go roz­bio­ru i tuż po nim; wte­dy też ce­nio­no go i chro­nio­no naj­bar­dziej. Otto Ma­gnus Stac­kel­berg, Nie­miec w służ­bie dy­plo­ma­tycz­nej Ro­sji, gdy prze­pro­wa­dzał ra­ty­fi­ka­cję roz­bio­ru – za co od Jó­ze­fa II otrzy­mał ty­tuł hra­biow­ski, a od Ka­ta­rzy­ny II za­znał wie­lu łask – nie po­ża­ło­wał świe­żo upie­czo­ne­mu księ­ciu po­nad 2000 du­ka­tów mie­sięcz­nie na prze­ku­pie­nie po­słów i przy­dzie­lił mu na­wet sta­ły od­dział do ochro­ny oso­bi­stej. Te­raz my­ślał przede wszyst­kim o so­bie, bo wy­raź­nie tra­cił na zna­cze­niu u ca­ry­cy.

Po­niń­ski zo­stał moc­no za­ata­ko­wa­ny na fo­rum sej­mo­wym już w 1776 r. Na­ci­ski ościen­nych państw, któ­re nie chcia­ły do­pu­ścić do żad­nych roz­li­czeń sta­wia­ją­cych pod zna­kiem za­py­ta­nia le­gal­ność za­bo­ru na­szych ziem, oka­za­ły się jed­nak tak sil­ne, że ksią­żę nie tyl­ko nie po­niósł żad­ne­go szwan­ku, ale zo­stał wy­bra­ny przez ten­że sejm do Rady Nie­usta­ją­cej, co zdu­mia­ło wszyst­kich, a wro­gom dało do my­śle­nia.

Krył go tak­że król, przej­mu­jąc na­wet gdzie się tyl­ko dało sej­mo­we zo­bo­wią­za­nia na jego rzecz. Ksią­żę pod­skar­bi cią­gle zresz­tą wy­cią­gał od Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta ja­kieś sumy, być może szan­ta­żu­jąc mo­nar­chę ujaw­nie­niem wsty­dli­wych ta­jem­nic. Rzecz cał­kiem moż­li­wa, je­śli się zwa­ży, że de­pu­ta­cja re­wi­zyj­na wy­zna­czo­na do przej­rze­nia pa­pie­rów am­ba­sa­dy ro­syj­skiej po­zo­sta­wio­nych przez Igel­ströma po wy­bu­chu in­su­rek­cji – zna­la­zła i „Imci Kró­la” w „re­ge­strze” pen­sji „bra­nych od Mo­skwy”.

Na po­cząt­ku 1789 r. Po­niń­ski za­ata­ko­wa­ny zo­stał w sej­mie sku­tecz­niej niż przed laty. Te­raz jego spra­wa dłu­gi czas ab­sor­bo­wa­ła ob­ra­du­ją­ce sta­ny; nie­któ­rzy aż się zży­ma­li, że za bar­dzo, gdyż ha­mo­wa­ło to na­wet re­for­my, a uwa­ga po­wszech­na od­cią­ga­na była od pro­ble­mów sto­kroć waż­niej­szych. Wy­mie­rze­nie mu spra­wie­dli­wo­ści uzna­no jed­nak za ko­niecz­ne, ce­lem oczysz­cze­nia at­mos­fe­ry i od­cię­cia się od ko­rup­cji i zgni­li­zny mo­ral­nej, jaką uosa­biał pod­skar­bi i po­dob­ni mu lu­dzie ze spo­łecz­ne­go świecz­ni­ka.

Po­czą­tek dał Woj­ciech Su­cho­rzew­ski, po­seł cheł­miń­ski, po­ru­sza­jąc na se­sji 4 czerw­ca nie­ja­sną spra­wę skryp­tu dłuż­ne­go, któ­ry spła­cić miał skarb pań­stwa za­ko­no­wi mal­tań­skie­mu (Po­niń­ski był jego „prze­orem”). W dniu na­stęp­nym wy­szło na jaw, że skrypt ten spo­rzą­dził Po­niń­ski, bę­dą­cy w 1775 r. jed­no­cze­śnie mar­szał­kiem sej­mu i pod­skar­bim, a uczy­nił to bez zgo­dy po­słów i bez ich wie­dzy wpi­sał to zo­bo­wią­za­nie do sej­mo­wych uchwał. Był to przy­sło­wio­wy ka­myk, któ­ry po­ru­szył la­wi­nę; pod­skar­bie­go oskar­żo­no o zdra­dę i ko­rup­cję, żą­da­jąc za­wie­sze­nia go w peł­nie­niu urzę­du mi­ni­stra, a tak­że uwię­zie­nia, jako że ksią­żę nie był w sta­nie dać za­bez­pie­cze­nia ma­jąt­ko­we­go. Zna­lazł się na­to­miast de­la­tor, któ­ry ta­kie za­bez­pie­cze­nie da­wał od stro­ny oskar­ża­ją­cej.

Gdy na po­cząt­ku dnia sta­nę­ła spra­wa za­sto­so­wa­nia wo­bec Po­niń­skie­go aresz­tu pre­wen­cy­ne­go, za­nim sta­nie on przed są­dem, naj­ener­gicz­niej prze­ciw temu opo­no­wał Sta­ni­sław Au­gust. Po­wo­łał się na za­sa­dę ne­mi­nem cap­ti­va­bi­mus nisi iure vic­tum („nikt nie może być wię­zio­ny, je­śli nie jest pra­wem prze­ko­na­ny”), do­wo­dząc, że na­ru­sze­nie przy­wi­le­ju nie­ty­kal­no­ści oso­bi­stej stać by się mo­gło nie­bez­piecz­nym pre­ce­den­sem. Wte­dy też, na se­sji 8 czerw­ca 1789 r., gdy wał­ko­wa­ła się już trze­ci dzień ta bu­dzą­ca tyle kon­tro­wer­sji i na­mięt­no­ści spra­wa, wy­ra­ził prze­ko­na­nie: „Gdy­by się wy­gna­niu sam ob­wi­nio­ny pod­dał, spra­wie­dli­wość sta­ła­by się wy­rów­nu­ją­cą wy­stęp­ko­wi”. „Rzad­ko mó­wię w sta­nach – wo­łał da­lej król – acz bym się nie zdał chcieć krę­po­wać zdań sej­mu­ją­cych. Ale są ta­kie oko­licz­no­ści, w któ­rych gdy­bym mil­czał, nie do­peł­nił­bym po­win­no­ści kró­lew­skich w prze­ko­na­niu moim. Niech to każ­dy wy­obra­zi so­bie, co za źró­dło nie­chę­ci i zemst mię­dzy oby­wa­te­la­mi i okrop­nych kon­se­kwen­cji i na jak dłu­gie cza­sy wy­nik­nąć może z tego kro­ku, któ­ry wam, prze­zac­ne sta­ny, od­ra­dzam!”.

Po­sło­wie byli świa­do­mi, że opo­wia­da­jąc się za wsz­czę­ciem kro­ków praw­nych prze­ciw pod­skar­bie­mu, otwie­ra­ją przy­sło­wio­wą pusz­kę Pan­do­ry, w tym du­chu bo­wiem co król prze­ma­wia­li i inni po­sło­wie. Mimo to pod­ję­to de­cy­zję o wy­sła­niu war­ty pod drzwi domu Po­niń­skie­go przy ul. Dłu­giej. Ran­kiem 9 czerw­ca od­wie­dzi­li go mar­szał­ko­wie sej­mo­wi i po trzech dniach przy­szli po­now­nie. Wśród osób wta­jem­ni­czo­nych mó­wi­ło się, że na­ma­wia­li go do uciecz­ki, on jed­nak­że nie chciał o tym sły­szeć. Pro­sił na­to­miast o wy­zna­cze­nie obroń­ców z urzę­du, gdyż ża­den z miej­sco­wych pa­tro­nów nie chciał sta­wać w jego spra­wie, co – jak chcą nie­któ­rzy – mo­gło świad­czyć o ubó­stwie księ­cia i oczy­wi­sto­ści jego zbrod­ni, a może też – co rów­nież jest praw­do­po­dob­ne – był to wy­raz po­tę­pie­nia dla tej mar­nej po­sta­ci i nikt nie chciał z jego na­zwi­skiem ze­sta­wiać swo­je­go. Spra­wę tę roz­strzy­gnię­to, wy­zna­cza­jąc pię­ciu obroń­ców z urzę­du na trze­ciej se­sji Sądu Sej­mo­we­go pod ko­niec sierp­nia 1789 r.

Ale nie uprze­dzaj­my wy­pad­ków, bo jesz­cze nim ten try­bu­nał za­czął swe czyn­no­ści w spra­wie księ­cia Po­niń­skie­go, ów czmych­nął z pa­ła­cu Kra­siń­skich, gdzie go za­mknię­to pod stra­żą, oba­wia­jąc się wi­docz­nie, że z wła­sne­go domu na Dłu­giej ksią­żę ła­two może uciec.

Prze­by­wał tu Po­niń­ski nie­ca­ły mie­siąc, ocze­ku­jąc pro­ce­su i łu­dząc się po­cząt­ko­wo, że może do nie­go nie doj­dzie; wie­dział prze­cież, że może li­czyć na strach osób współ­win­nych. Roz­bu­dzał go zresz­tą świa­do­mie i pod­sy­cał. „Je­śli mam wi­sieć – oświad­czył z wła­ści­wym so­bie cy­ni­zmem – po­wi­nie­nem być po­wie­szo­ny mię­dzy tro­nem i in­fu­łą”. Była to alu­zja zbyt czy­tel­na, by nie mia­ła dać do my­śle­nia kró­lo­wi i jego bra­tu Mi­cha­ło­wi – pry­ma­so­wi – temu, któ­ry póź­niej, już za cza­sów in­su­rek­cji, „zwą­chał linę” i otruł się sam. Dała też do my­śle­nia wie­lu in­nym do­stoj­ni­kom świec­kim i ko­ściel­nym.

Sąd Sej­mo­wy zo­stał wy­bra­ny 12 czerw­ca dro­gą lo­so­wa­nia; na­zwi­ska 4 mi­ni­strów, 6 se­na­to­rów i 24 po­słów wy­cią­gnął chło­piec z sie­ro­ciń­ca przy szpi­ta­lu Dzie­ciąt­ka Je­zus uży­wa­ny do cią­gnię­cia lo­sów przez kan­tor lo­te­ryj­ny. Iro­nia losu spra­wi­ła, że w skła­dzie sądu zna­lazł się het­man Ksa­we­ry Bra­nic­ki, łotr wca­le nie mniej­szy niż były pod­skar­bi. Był on prze­ciw­ni­kiem re­form i za­usz­ni­kiem Ka­ta­rzy­ny II; ob­da­rzo­ny cię­tym ję­zy­kiem Fran­ci­szek Za­błoc­ki skwi­to­wał to na­tych­miast uda­ną sa­ty­rą:

Cud Bo­ski! Ksa­wer z ło­tra dziś mści­ciel oj­czy­zny

Choć ich wprzód jed­ną było moż­na mie­rzyć pię­dzią,

Dziś nie tak – Adam więź­niem, a Ksa­we­ry sę­dzią!

Je­śli Po­niń­ski li­czył na wzglę­dy daw­ne­go ko­mi­li­to­na, to szyb­ko zo­stał wy­pro­wa­dzo­ny z błę­du, gdy do­szło do jego uszu to, co het­man oświad­czył kil­ka dni po wy­bo­rze w skład sądu: „Niech Po­niń­ski ucie­cze, je­śli może, póki ja nie wy­ko­nam z dru­gi­mi sę­dziow­skiej przy­się­gi, bo jak tyl­ko przy­się­gnę, to sam pierw­szy będę się tego do­ma­gał, żeby Po­niń­ski zo­stał oku­ty w kaj­da­ny”. Pod­skar­bi zro­zu­miał, że jego spra­wa przed­sta­wia się mar­nie i może za­pła­cić na­wet gar­dłem, bo ta­kie za­gro­że­nie prze­wi­dy­wa­ły pra­wa Rze­czy­po­spo­li­tej za jego zbrod­nie.

W nocy z 2 na 3 lip­ca 1789 r. sta­ło się wresz­cie to, cze­go pra­gnę­ło i spo­dzie­wa­ło się wie­lu, a co uwi­docz­ni­ło wszyst­kim, że czło­wie­ka, któ­re­go uwię­zie­nie jest dla jed­nych nie­wy­god­ne, a dla in­nych nie­bez­piecz­ne, nie spo­sób utrzy­mać pod stra­żą na­wet wzmoc­nio­ną. Na­stęp­ne­go dnia gło­śno już było w mie­ście, a wkrót­ce i w ca­łym kra­ju oraz po ościen­nych dwo­rach, że Adam Po­niń­ski uciekł z wię­zie­nia. „Ga­ze­ta War­szaw­ska” do­no­si­ła, że „pil­nu­ją­cy ofi­ce­ro­wie zo­sta­ją­ce­go pod stra­żą księ­cia imci Po­niń­skie­go pod­skar­bie­go wiel­kie­go ko­ron­ne­go, wi­dząc, że po­mie­nio­ny ksią­żę dłu­żej niż za­zwy­czaj łóż­kiem się bawi, gdy do sy­pial­ne­go jego po­ko­ju we­szli, na­leź­li ufor­mo­wa­ne tyl­ko po­do­bień­stwo czło­wie­ka, sa­me­go zaś księ­cia nie na­leź­li”.

Król za­raz po­śpie­szył po­in­for­mo­wać o tym fak­cie An­to­nie­go De­bo­le­go, mi­ni­stra peł­no­moc­ne­go Rze­czy­po­spo­li­tej w Pe­ters­bur­gu, cie­sząc się, że „mniej bę­dzie po­wo­ły­wa­nia i uniesz­czę­śli­wia­nia lu­dzi wie­lu”, ów zaś ze swej stro­ny do­no­sił Ma­ła­chow­skie­mu i Po­toc­kie­mu, że fakt ten wy­wo­łał wśród dwo­ra­ków ca­ry­cy zdu­mie­nie i po­dziw, a samo uwię­zie­nie Po­niń­skie­go było ko­men­to­wa­ne jako do­wód du­żej ak­tyw­no­ści obo­zu re­for­ma­tor­skie­go.

Naj­barw­niej­szy i chy­ba naj­bar­dziej szcze­gó­ło­wy opis uciecz­ki Po­niń­skie­go za­wie­ra­ją Pa­mięt­ni­ki, czy­li Hi­sto­ria pol­ska Ję­drze­ja Ki­to­wi­cza.,W po­ko­ju jego sy­pial­nym – czy­ta­my tam – w gło­wach łóż­ka była szaf­ka na kształt bi­blio­te­ki, za tą szaf­ką było okno za­mu­ro­wa­ne w jed­ną ce­głę, wy­cho­dzą­ce do dru­gie­go po­ko­ju, nie­miesz­kal­ne­go, szaf­ka ta nie przy­ty­ka­ła do sa­me­go muru, ale była co­kol­wiek od­sta­wio­na, tak iż się za nią mógł czło­wiek wci­snąć. W tym tedy oknie, po­wo­li pra­cu­jąc, któ­ryś z jego lu­dzi wy­świ­dro­wał w mu­rze na wy­lot dziu­rę. Gdy już ro­bo­ta była go­to­wa, tego dnia, gdy miał ucho­dzić, Po­niń­ski po­szedł spać za­wcza­su, ro­ze­bra­no go jak za­zwy­czaj i za­sło­nio­no fi­ran­ka­mi. Ofi­cer, któ­ry tego dnia war­tę trzy­mał, wi­dząc, że się Po­niń­ski po­ło­żył, usiadł przy sto­le i wspar­ty na łok­ciu, usnął; prze­drze­maw­szy się tro­chę, wstał, zaj­rzał w łóż­ko, i wi­dząc w nim le­żą­ce­go pod koł­drą, od­szedł do sto­łu. Tak przez cała noc do­cho­dząc do łóż­ka, wi­dział za każ­dą razą śpią­ce­go. Na­za­jutrz, gdy już było oko­ło go­dzi­ny 8 z rana, przy­szedł ja­kiś gość chcą­cy Po­niń­skie­mu od­dać wi­zy­tę; ofi­cer, za­trzy­maw­szy go­ścia w przed­po­ko­ju, po­szedł obu­dzić Po­niń­skie­go, mnie­ma­niem jego śpią­ce­go; a gdy na za­wo­ła­nie raz i dru­gi nie ode­zwał się mu, ofi­cer, przy­stą­piw­szy do łóż­ka, po­cią­gnął za koł­drę, lecz bar­dzo się zmie­szał, gdy za­miast Po­niń­skie­go zo­ba­czył bał­wan z chust i po­du­szek na for­mę czło­wie­ka zro­bio­ny, szlaf­my­cą gło­wę przy­kry­tą ma­ją­cy. Do­pie­ro wów­czas do­my­ślił się spoj­rzeć za ową sza­fę, a wi­dząc za nią dziu­rę w mu­rze otwar­tą, nie wąt­pi­li, iż nią Po­niń­ski uszedł. Ofi­cer na­tych­miast po­szedł w łań­cusz­ki, szyl­dwa­chy wszyst­kie pod war­tę, a Po­niń­ski w swo­ją dro­gę”.

„Wy­lazł Po­niń­ski dziu­rą – kon­ty­nu­uje Ki­to­wicz swo­ją re­la­cję – wsiadł do ka­re­ty fia­kra na­ję­te­go, już na to cze­ka­ją­ce­go, usiadł na tyle. We­dle nie­go syn, a na Po­niń­skim usiadł Ku­ku­mus, jego fa­wo­ryt i rząd­ca domu, aby pana sobą za­sło­nił; za ka­re­tą sta­nę­li słu­żą­cy. Tak prze­je­chał przez most na Pra­gę mimo wart na mo­ście sto­ją­cych. U lądu pod Pra­gą cze­ka­ła na nie­go kry­pa na­ję­ta u pi­sa­rza mo­sto­we­go pod zmy­ślo­nym imie­niem (…) Po­niń­ski, wsiadł­szy w kry­pę z ludź­mi swy­mi i sy­nem, pły­nął ci­chut­ko. Szu­ka­no go po wszyst­kich szla­kach na lą­dzie, a na wo­dzie szu­kać go ni­ko­mu do gło­wy nie przy­szło”.

Jest bar­dzo moż­li­we, iż ksią­żę dla­te­go wy­brał szlak wi­śla­ny, że miał – z ra­cji za­wia­dy­wa­nia mo­stem – ro­ze­zna­nie wśród lu­dzi ży­ją­cych nad Wi­słą i z Wi­sły. Miał się te­raz prze­ko­nać na wła­snej skó­rze o za­wod­no­ści wszel­kich wy­li­czeń, gdy w grę wcho­dzi żą­dza zło­ta.

Het­man wiel­ki li­tew­ski Mi­chał Ka­zi­mierz Ogiń­ski od­po­wie­dzial­ny przed sej­mem za pil­no­wa­nie więź­nia obie­cał bo­wiem ty­siąc czer­wo­nych zło­tych temu, kto przy­czy­ni się do schwy­ta­nia zbie­ga. W ten spo­sób chciał od­da­lić od sie­bie wszel­kie po­dej­rze­nia, gdyż przez parę go­dzin krył fakt uciecz­ki, co mo­gło być in­ter­pre­to­wa­ne jako wspól­nic­two. Dzię­ki tej wła­śnie pie­nięż­nej po­ku­sie po­goń wpa­dła na ślad księ­cia, żona bo­wiem jed­ne­go z wy­na­ję­tych przez nie­go wod­nia­ków do­nio­sła, iż mąż – za­nim po­pły­nął kry­pą – po­dzie­lił się z nią po­dej­rze­nia­mi, z kim uda­je się w po­dróż do Gdań­ska.

Zbie­gów schwy­ta­no pod To­ru­niem, gdzie jak twier­dzi Ję­drzej Ki­to­wicz, Po­niń­skie­mu „jako pi­ja­ko­wi ogni­ste­mu za­chcia­ło się wód­ki gdań­skiej i pier­ni­ków to­ruń­skich, dla cze­go, nie słu­cha­jąc od­ra­dza­nia swo­jej kom­pa­nii, wy­siadł z ło­dzi z sy­nem i lau­frem swo­im fa­wo­ry­tem”.

Sa­ty­ry­cy, z uwa­gą śle­dzą­cy wszyst­kie eta­py afe­ry księ­cia pod­skar­bie­go, by re­ago­wać na­tych­miast dłuż­szy­mi lub krót­szy­mi wier­sza­mi sku­tecz­nie po­grą­ża­ją­cy­mi go w opi­nii pu­blicz­nej, nie mo­gli też przejść do po­rząd­ku nad fak­tem tej nie­uda­nej uciecz­ki. Je­den z nich, czy­niąc alu­zję do her­bu Po­niń­skie­go – Ło­dzia – na­tych­miast spro­ku­ro­wał frasz­kę, z któ­rej śmia­ło się całe mia­sto:

Adam Ło­dzia Po­niń­ski, spo­so­bem jak zło­dziej,

Wy­lazł dziu­rą i uciekł za po­mo­cą ło­dzi.

Nie fra­suj się o jego osta­tecz­nym zgo­nie,

Komu jest prze­zna­czo­ne wi­sieć – nie uto­nie.

Schwy­ta­nie Po­niń­skie­go moc­no zmar­twi­ło tych, któ­rych przed­tem ucie­szy­ła jego uciecz­ka. Król tra­pił się na nowo, „aby dwo­ry za­gra­nicz­ne nie my­śla­ły, że chce się oba­lić całe usta­wo­daw­stwo Sej­mu 1773-1775”. Czy­nio­no wszyst­ko, co moż­li­we, by nie do­pu­ścić do ob­ję­cia pro­ce­sem in­nych osób, po­li­ty­ków z okre­su sej­mu roz­bio­ro­we­go, do cze­go zresz­tą skwa­pli­wie zmie­rzał sam oskar­żo­ny.

Sąd Sej­mo­wy ma­ru­dził przy roz­wa­ża­niu spraw po­rząd­ko­wych i pro­ce­du­ral­nych, ale dłu­żej nie da­wa­ło się pro­ce­su od­wle­kać. Wresz­cie 24 sierp­nia try­bu­nał pod prze­wod­nic­twem kró­la roz­po­czął swo­je czyn­no­ści; na­tych­miast też roz­go­rzał pierw­szy spór: w ja­kim po­rząd­ku mają za­sia­dać sę­dzio­wie. Fakt ten naj­le­piej ilu­stru­je nie­chęć, z jaką wie­lu pod­cho­dzi­ło do tej nie­wy­god­nej spra­wy, i spo­so­by, ja­kich się chwy­ta­no, by rzecz jak naj­dłu­żej prze­wle­kać.

W po­zwie do­rę­czo­nym Po­niń­skie­mu – prócz wie­lu in­nych za­rzu­tów – oskar­żo­no księ­cia przede wszyst­kim o to, iż wa­żył się „udać do po­stron­nych i usług są­sied­nim mo­car­stwom prze­ciw­ko wła­snej oj­czyź­nie za­pew­niw­szy, za to zaś na­gro­dy pie­nięż­nej otrzy­maw­szy, zmu­szał in­nych po­słów do pod­pi­sa­nia aktu roz­bio­ro­we­go, a po­nad­to brał nie­go­dzi­we pen­sje”.

Oskar­żo­ny wy­stą­pił na­tych­miast z tzw. po­zwem re­kon­wen­cjo­nal­nym – prze­ciw swe­mu de­la­to­ro­wi, któ­rym był Woj­ciech Tur­ski, a tak­że wniósł o wy­łą­cze­nie ze skła­du sę­dziow­skie­go het­ma­na Bra­nic­kie­go jako współ­win­ne­go. Na po­cząt­ku grud­nia jego brat Ka­likst wy­stą­pił z de­la­cją prze­ciw 60 wspól­ni­kom księ­cia Ada­ma Po­niń­skie­go, czo­ło­wym „ak­to­rom ha­nieb­ne­go sej­mu”; wnio­ski te zo­sta­ły od­rzu­co­ne.

Da­lej rzecz szła nor­mal­nym ów­cze­śnie są­do­wym try­bem; roz­strzy­gnię­to wszyst­kie tzw ak­ce­so­ria, po­tem za­ję­to się me­ri­tum; na­stą­pi­ły in­duk­ta, ust­ne oskar­że­nie de­la­to­ra, oskar­żo­ny wy­gło­sił re­pli­kę, znów głos za­brał oskar­ży­ciel i po­now­nie oskar­żo­ny.

Pod ko­niec mar­ca 1790 r. Po­niń­ski zo­stał uwol­nio­ny z aresz­tu za po­rę­ką ma­jąt­ko­wą bra­ta i in­nej jesz­cze oso­by; od­tąd od­po­wia­dać miał „z wol­nej nogi”. Gdy od­zy­skał wol­ność, raz jesz­cze pró­bo­wał uciecz­ki – tym ra­zem trak­tem lu­bel­skim – jed­nak­że i tym ra­zem nie miał szczę­ścia, bo zo­stał roz­po­zna­ny i do­sta­wio­ny na nowo do ko­szar ar­ty­le­rii, gdzie był wię­zio­ny po pierw­szej uciecz­ce.

Pro­ces tym­cza­sem to­czył się da­lej w śli­ma­czym wręcz tem­pie. Stro­nę oskar­ży­ciel­ską po­par­ło po­nad 30 świad­ków, oskar­żo­ny na­to­miast – wzy­wa­ny do przed­sta­wie­nia re­ge­stru swo­ich świad­ków – cią­gle zwle­kał, co opóź­nia­ło bieg rze­czy, aż wresz­cie zre­zy­gno­wał z nich w ogó­le, co osta­tecz­nie roz­strzy­gnę­ło jego winę.

Pod ko­niec sierp­nia Po­niń­ski wy­gło­sił swe „ostat­nie sło­wo”. Owszem – przy­znał – brał pie­nią­dze, bo nie było praw­ne­go za­ka­zu przyj­mo­wa­nia ich od ob­cych dwo­rów. Obec­ny sejm wpraw­dzie uchwa­lił ta­kie pra­wo, ale prze­cież – do­wo­dził – nie może dzia­łać ono wstecz.,Wol­nym się wi­dzę – za­koń­czył dra­ma­tycz­nie – od trwo­gi na swo­im su­mie­niu”.

Wy­rok zo­stał ogło­szo­ny 1 wrze­śnia; jak czy­ta­my u Ki­to­wi­cza – oskar­żo­ny „tyl­ko o jed­ną kre­skę nie stra­cił gło­wy”.

De­kret try­bu­na­łu uznał Po­niń­skie­go za win­ne­go nie­le­gal­ne­go zdo­by­cia man­da­tu po­sel­skie­go i przy­własz­cze­nia przez gwałt la­ski mar­szał­ka sej­mu w 1773 r. Uzna­no w nim też bez­praw­ność dzia­ła­nia sa­mo­zwań­cze­go mar­szał­ka wo­bec Rey­ta­na, bra­nie pen­sji za­gra­nicz­nych i dzia­ła­nie na szko­dę oj­czy­zny, po­peł­nia­nie zbrod­ni prze­ciw wy­mia­ro­wi spra­wie­dli­wo­ści, m.in. przez uchy­la­nie za ła­pów­ki wy­ro­ków są­do­wych. De­kret ob­wo­ły­wał go zbrod­nia­rzem sta­nu i nie­przy­ja­cie­lem oj­czy­zny oraz od­są­dzał od god­no­ści, urzę­dów, or­de­rów, ksią­żę­ce­go ty­tu­łu, szla­chec­twa, wresz­cie i na­zwi­ska, po­zo­sta­wia­jąc mu tyl­ko imię.

„Kie­dy czy­ta­no de­kret Po­niń­skie­mu – na­pi­sał w Pa­mięt­ni­kach Ki­to­wicz – naj­przód wspo­mnia­no go ja­śnie oświe­co­nym ksią­żę­ciem, po­tem ja­śnie wiel­moż­nym, po­tem tyl­ko uro­dzo­nym, po­dług stop­niów, z któ­rych go zrzu­ca­no; a na ostat­ku, gdy go od­są­dza­no od szla­chec­twa i od imie­nia Po­niń­skich, nie mia­no­wa­no go, tyl­ko czło­wie­kiem Ada­mem. To tak go upodlo­no w War­sza­wie, a za ro­gat­ka­mi ty­tu­ło­wa­no go i ja­śnie oświe­co­nym, i pod­skar­bim, i ge­ne­ra­łem, i prze­orem mal­tań­skim, i róż­nych or­de­rów ka­wa­le­rem, i Po­niń­skim, i tym wszyst­kim, czym był przed de­kre­tem”.

Po­niń­ski nie­zbyt prze­jął się tym wy­ro­kiem; rad był, że wy­niósł cało gło­wę – w mun­du­rze ro­syj­skim wy­je­chał z War­sza­wy. Za cza­sów Tar­go­wi­cy wy­rok Sądu Sej­mo­we­go zo­stał uchy­lo­ny; przy­wró­co­no mu szla­chec­two i wszyst­kie ty­tu­ły oraz od­zna­cze­nia. Nie do­szedł już jed­nak nig­dy do więk­szych pie­nię­dzy, a na­wet cier­piał bie­dę. Zmarł w 1798 r. w War­sza­wie, po­dob­no w rynsz­to­ku. Ano­ni­mo­wa frasz­ka, któ­rą ktoś na­pi­sał jako jego „na­gro­bek”, koń­czy­ła się sło­wa­mi:

Po­niń­ski się na­zy­wam, Adam mi z imie­nia,

Szu­bie­ni­cę mam ło­żem i gła­zem wspo­mnie­nia.

Afera trucicielska Dogrumowej

W CZA­SACH STA­NI­SŁA­WOW­SKICH naj­więk­szym skan­da­lem, ja­kim żyła War­sza­wa – a na­wet cała Pol­ska i ościen­ne dwo­ry – była afe­ra tru­ci­ciel­ska spro­ku­ro­wa­na przez zwy­kłą awan­tur­ni­cę, ma­jo­ro­wą Do­gru­mo­wą. Wy­war­ła też ona ne­ga­tyw­ny wpływ na po­li­ty­kę we­wnętrz­ną, co udo­wod­nił bar­dzo prze­ko­nu­ją­co Adam Da­nie­lak w nie­zwy­kle wni­kli­wym stu­dium Afe­ra Do­gru­mo­wej a kon­so­li­da­cja opo­zy­cji an­ty­kró­lew­skiej 1785-1786, opu­bli­ko­wa­nym w „Kwar­tal­ni­ku Hi­sto­rycz­nym” w 2004 roku (nr 4).

24 stycz­nia 1785 roku ze­brał się Sąd Mar­szał­kow­ski Ko­ron­ny Kry­mi­nal­ny w swej sie­dzi­bie w pa­ła­cu Kra­siń­skich – zwa­nym od 1764 roku pa­ła­cem Rze­czy­po­spo­li­tej, jako że rząd od­ku­pił go na naj­waż­niej­sze urzę­dy. Sąd miał roz­pa­trzyć spra­wę ma­jo­ro­wej Do­gru­mo­wej, a wła­ści­wie cały splot skarg i wza­jem­nych oskar­żeń, któ­re wią­za­ły się z pro­ce­sem tej za­gad­ko­wej ko­bie­ty.

O wa­dze tego ka­zu­su naj­le­piej świad­czy skład owe­go są­dow­ni­cze­go gre­mium pod pre­zy­den­cją sa­me­go mar­szał­ka wiel­kie­go ko­ron­ne­go Mi­cha­ła Wan­da­li­na Mnisz­cha. Prócz nie­go za sę­dziow­skim sto­łem za­sie­dli: mar­sza­łek na­dwor­ny li­tew­ski, wo­je­wo­da ma­zo­wiec­ki, wo­je­wo­da raw­ski, kasz­te­lan czer­ski, kasz­te­lan ma­zo­wiec­ki, ko­niu­szy ko­ron­ny, pod­sto­li ko­ron­ny, pi­sarz po­lny ko­ron­ny i pi­sarz po­lny li­tew­ski. Byli to więc sami urzęd­ni­cy wy­so­kiej ran­gi i na­le­że­li w więk­szo­ści do zwo­len­ni­ków kró­la.

Za­nim po­zna­my dra­ma­tis per­so­nae, war­to już na wstę­pie za­zna­czyć – w ślad za XVIII-wiecz­ny­mi au­to­ra­mi, któ­rzy pi­sa­li o tym wiel­ce za­gma­twa­nym ka­zu­sie – o ja­kie zbrod­nie oskar­ża­ły się wza­jem­nie oso­by uczest­ni­czą­ce w pro­ce­sie. A więc: ksią­żę Adam Czar­to­ry­ski, ge­ne­rał ziem po­dol­skich, za­po­zwał Fran­cisz­ka Ryk­sa, sta­ro­stę pia­se­czyń­skie­go, ka­mer­dy­ne­ra kró­lew­skie­go, o chęć otru­cia go bądź za­bi­cia że­la­zem. Ten­że ksią­żę przy­po­zwał Jana Ko­ma­rzew­skie­go, ge­ne­rał-ma­jo­ra przy boku Jego Kró­lew­skiej Mo­ści, nie oskar­ża­jąc go, a je­dy­nie żą­da­jąc, aby spra­wie był przy­tom­ny jako do niej przy­łą­czo­ny. Z ko­lei Ryx za­po­zwał ge­ne­ra­ła Czar­to­ry­skie­go o „uczy­nie­nie so­bie nie­win­nie za­rzu­tu”. Ko­ma­rzew­ski za­po­zwał księ­cia o przy­łą­cze­nie go do tej spra­wy. Ko­ma­rzew­ski i Ryx ra­zem obaj – za­po­zwa­li Do­gru­mo­wą o rzu­ce­nie na nich po­twa­rzy, a wraz z nią kup­ca an­giel­skie­go Tay­lo­ra „o wpły­wa­nie do spra­wy po­twa­rzy”. Na ko­niec Ryx, już sam, oskar­żył Tay­lo­ra o na­pad z bro­nią w ręku i przy­aresz­to­wa­nie go, mimo iż był szlach­ci­cem, któ­re­mu nie do­wie­dzio­no winy. Sta­ni­sła­wa Po­toc­kie­go zaś o zmo­wę z Tay­lo­rem „i przy­ło­że­nie się do po­wyż­sze­go Tay­lo­row­skie­go pod­stę­pu”.

Jak z tego wi­dać, sąd miał mnó­stwo ro­bo­ty i wkro­czył na za­mi­no­wa­ne pole. Rzecz to­czy­ła się prze­cież mię­dzy naj­zna­mie­nit­szy­mi ów­cze­śnie pro­mi­nen­ta­mi. W tle stał jesz­cze sam Król Je­go­mość, któ­ry rze­ko­mo w ca­łej tej tru­ci­ciel­skiej afe­rze miał być przy­czy­ną spraw­czą. Do­gru­mo­wa zło­ży­ła bo­wiem oświad­cze­nie, w któ­rym na­pi­sa­ła, że ge­ne­rał Ko­ma­rzew­ski w obec­no­ści Ryk­sa „za­czął ze mną roz­mo­wę od tego, abym go uwa­ża­ła jak sa­me­go kró­la, że mnie pro­si o pew­ną waż­ną przy­słu­gę, za któ­rą mieć będę we­ksel na ty­siąc czer­wo­nych zło­tych od pana Tep­pe­ra [ów­cze­sny ban­kier – S.M.] i kom­pa­nii, któ­ry po­ka­zał, a przy tym pen­sję pięć­set czer­wo­nych zło­tych i wieś”.

„Gdym się za­py­ta­ła – kon­ty­nu­owa­ła swój do­nos Do­gru­mo­wa – ja­kiej po­słu­gi ode mnie żą­dał i że chy­ba pod­jąć się nie mogę po­dob­nej rze­czy, koń­czył Ko­ma­rzew­ski swo­ją roz­mo­wę, po­wia­da­jąc, że idzie o złu­dze­nie księ­cia Ada­ma Czar­to­ry­skie­go, ge­ne­ra­ła po­dol­skie­go, i zgła­dze­nie go ze świa­ta; po czym po­dał pa­pier z prosz­kiem, mó­wiąc do mnie: Daj mu to po­łknąć”. Ryx zaś – cią­gle cy­tu­je­my tu sło­wa Do­gru­mo­wej – w spo­sób na­stę­pu­ją­cy uzu­peł­nił za­chę­tę Ko­ma­rzew­skie­go: „Je­że­li ksią­żę nie ze­chce ani jeść, ani pić, to go prze­bij pu­gi­na­łem; nie­ład­nie być bar­dzo bo­jaź­li­wą; gdy­bym ja miał tę spo­sob­ność, co pani, za­raz bym go prze­bił. Moja ko­chan­ko, miej tyl­ko ser­ce, two­je szczę­ście na całe ży­cie przy­go­to­wa­ne; a po­tem weź­mie­my cię do dwo­ru i ukry­je­my”.

Kim była Ma­ria Te­re­sa Do­gru­mo­wa? Ty­po­wa XVIII-wiecz­na awan­tur­ni­ca; na­wet jej po­cho­dze­nie i ro­do­we na­zwi­sko nie zo­sta­ły nig­dy do koń­ca wy­ja­śnio­ne (po­dob­no z domu na­zy­wa­ła się de Neri, a z pierw­sze­go męża – Le Cle­rq). Jed­ni utrzy­my­wa­li, że wy­wo­dzi­ła się z Ho­lan­dii, inni mó­wi­li o Wied­niu, a jesz­cze inni o Wło­szech. Nie mia­ło to zresz­tą więk­sze­go zna­cze­nia, bo i tak do­mo­we pie­le­sze opu­ści­ła we wcze­snej mło­do­ści, za­bie­ra­jąc jako wia­no na nowe, sa­mo­dziel­ne ży­cie bi­żu­te­rię mat­ki.

Aby unik­nąć licz­nych wie­rzy­cie­li, bo dłu­gów za­wsze mie­wa­ła spo­ro, zmie­nia­ła czę­sto miej­sce po­by­tu. W War­sza­wie, owym raju dla wszel­kich hochsz­ta­ple­rów, w su­mie spę­dzi­ła dość dłu­gi okres swe­go burz­li­we­go ży­cia. „Zna­no ją i za gra­ni­cą – pi­sze o Do­gru­mo­wej au­tor pierw­sze­go pol­skie­go pi­ta­va­la, L. T. Trip­plin – gdzie dla zy­sków i nie­rząd­ne­go ży­cia i oszu­ki­wa­nia lu­dzi, przy­bie­ra­jąc naj­zna­ko­mit­szych ro­dzin na­zwi­ska, po­dró­że od­by­wa­ła; aby pod tymi po­zo­ra­mi do li­to­ści nad sobą, jako uci­śnio­na przy­pad­ka­mi, a ozdo­bio­na wiel­kie­go rodu za­cno­ścią, obłą­ka­ne ser­ca po­bu­dzi­ła”.

Do sto­li­cy Pol­ski po raz pierw­szy tra­fi­ła w 1767 roku; na­tych­miast też sta­ło się tu gło­śno o jej „mi­ło­snych ko­nek­sjach” z wie­lo­ma oso­bi­sto­ścia­mi z naj­lep­sze­go to­wa­rzy­stwa. Bio­gra­fo­wie z tru­dem od­twa­rza­ją jej za­wi­kła­ne losy; wkrót­ce wy­je­cha­ła na sie­dem lat do Ro­sji i po­wró­ci­ła stam­tąd w 1782 roku jako żona ma­jo­ra Ugriu­mo­wa. Z tego okre­su za­cho­wał się jej li­te­rac­ki por­tret: „ni­ska, chu­da, bla­da, nos po­cią­gły, oczy czar­ne i żywe, brew gę­sta, pod­sta­rza­łe wdzię­ki”.

Tem­pe­ra­ment pchał ją cią­gle do in­tryg; ostrze­ga­ła np. kró­la Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta, że w Grod­nie zo­sta­nie otru­ty przez spi­skow­ców. Obie­cy­wa­ła na­wet bliż­sze szcze­gó­ły, oczy­wi­ście nie­be­zin­te­re­sow­nie. Nie zdo­ła­ła jed­nak przy­cią­gnąć uwa­gi mo­nar­chy; na od­czep­ne­go dano jej wpraw­dzie ja­kąś kwo­tę, ale gdy po­now­nie usi­ło­wa­ła do­brać się do kró­lew­skiej kie­sy, spo­tka­ła się ze sta­now­czą od­pra­wą.

Przez na­stęp­ne pół­to­ra roku Do­gru­mo­wa znów żyła w cie­niu, „kon­ten­tu­jąc się zwy­kłym swo­im rze­mio­słem”, jak to ele­ganc­ko okre­ślił je­den z jej bio­gra­fów. Mia­ła jed­nak­że pe­cha: oto fran­cu­ski ku­piec, jej ów­cze­sny pro­tek­tor, nie dość, że prze­pu­ścił w War­sza­wie cały swój ma­ją­tek, to jesz­cze mu­siał ucie­kać przed wie­rzy­cie­la­mi, zo­sta­wia­jąc ją bez gro­sza i z dłu­ga­mi na kar­ku.

W tej roz­pacz­li­wej sy­tu­acji awan­tur­ni­cza żył­ka pchnę­ła ją do dru­giej in­try­gi „tru­ci­ciel­skiej”. Od­nio­sła w niej więk­szy suk­ces, ale tyl­ko chwi­lo­wy. Wkrót­ce bo­wiem sta­nę­ła przed są­dem kry­mi­nal­nym mar­szał­kow­skim oskar­żo­na o wy­my­śle­nie ca­łej afe­ry, któ­ra po­dzie­li­ła ma­gna­te­rię na dwa obo­zy.

Po­cząt­ko­wo od­po­wia­da­ła „z wol­nej nogi”, miesz­ka­jąc w do­mach moż­nych przy­ja­ciół. Czę­sto zmie­nia­ła ze­zna­nia, więc od razu na pierw­szej se­sji sądu w dniu 24 stycz­nia 1785 roku za­mknię­to ją w wię­zie­niu, mimo in­ter­wen­cji re­zy­den­ta au­striac­kie­go dwo­ru, Be­ne­dic­ta de Ca­ché. Wy­ka­zy­wał on w ogó­le nad­zwy­czaj­ną ak­tyw­ność, bo – jak przy­znał po­tem – jego dwór tak go­rą­co za­le­cał mu całą tę spra­wę, „jak­by cho­dzi­ło o zdo­by­cie wiel­kiej pro­win­cji”.

O afe­rze, któ­rej była bo­ha­ter­ką, wspo­mi­na­ją mniej lub bar­dziej szcze­gó­ło­wo nie­mal wszy­scy hi­sto­ry­cy zaj­mu­ją­cy się cza­sa­mi Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta. Nie­któ­rzy przy­rów­nu­ją Do­gru­mo­wą do fran­cu­skiej afe­rzyst­ki – hra­bi­ny de la Mot­te, upa­mięt­nio­nej na kar­tach po­pu­lar­nej po­wie­ści Alek­san­dra Du­ma­sa Na­szyj­nik kró­lo­wej. Nie ma w tym prze­sa­dy: i w jed­nym, i w dru­gim przy­pad­ku za­dzi­wia miał­kość in­try­gi nie­współ­mier­na do wy­wo­ła­nych re­per­ku­sji.

W du­żym uprosz­cze­niu in­try­ga przed­sta­wia­ła się tak, że Do­gru­mo­wa wspól­nie ze swym przy­ja­cie­lem, an­giel­skim kup­cem Wil­lia­mem Tay­lo­rem, zło­ży­ła ro­dzi­nie Czar­to­ry­skich – jak już była o tym mowa na wstę­pie – po­uf­ne do­nie­sie­nie, że Ryx i ge­ne­rał Ko­ma­rzew­ski zwró­ci­li się do niej, by otru­ła księ­cia Ada­ma. Obie­cać jej mie­li za to nada­nie wsi, 500 du­ka­tów rocz­nej pen­sji i ty­siąc du­ka­tów jed­no­ra­zo­wej gra­ty­fi­ka­cji. Prze­ka­za­li jej do tego celu – jak twier­dzi­ła – ja­kiś ta­jem­ni­czy pro­szek. Dość ła­two dano jej wia­rę, zwłasz­cza że gdy ów pro­szek po­da­no w je­dze­niu psu – zwie­rzę na­tych­miast do­sta­ło śmier­tel­nych kon­wul­sji.

Czar­to­ry­scy za­żą­da­li jed­nak do­wo­dów. Do­gru­mo­wa za­pro­si­ła więc do sie­bie Ryk­sa, z któ­rym od lat łą­czy­ły ją róż­ne kon­szach­ty. Tay­lor wraz ze Sta­ni­sła­wem Kost­ką Po­toc­kim ukry­li się w są­siedz­twie, by sły­szeć roz­mo­wę, któ­rą prze­bie­gła in­try­gant­ka mia­ła po­kie­ro­wać w ten spo­sób, by za­miar otru­cia zo­stał wy­raź­nie po­twier­dzo­ny przez kró­lew­skie­go ka­mer­dy­ne­ra.

Nie było po­tem ja­sno­ści co do tego punk­tu, bo roz­mów­cy klu­czy­li w spo­sób na­strę­cza­ją­cy licz­ne wąt­pli­wo­ści. Po­więk­szy­ła je in­ter­wen­cja Tay­lo­ra, któ­ry – nie cze­ka­jąc na fi­nał roz­mo­wy – wpadł do po­ko­ju i gro­żąc Ryk­so­wi pi­sto­le­tem oraz pu­gi­na­łem, od­pro­wa­dził go do re­zy­den­cji księż­nej Lu­bo­mir­skiej, te­ścio­wej Sta­ni­sła­wa Po­toc­kie­go.

Stam­tąd Ryk­sa prze­wie­zio­no do wię­zie­nia, a Do­gru­mo­wej ro­dzi­na Czar­to­ry­skich za­pła­ci­ła żą­da­ne 500 du­ka­tów. Ta w za­mian mu­sia­ła pod­pi­sać urzę­do­wą skar­gę, któ­rą spo­rzą­dził dru­gi zięć księż­nej Lu­bo­mir­skiej – Igna­cy Po­toc­ki. Do­ku­ment ów przed­ło­żył w urzę­dzie mar­szał­ka wiel­kie­go ko­ron­ne­go. Spo­dzie­wa­no się, oskar­ża­jąc Ryk­sa, pierw­sze­go ka­mer­dy­ne­ra kró­lew­skie­go, ude­rzyć w sa­me­go mo­nar­chę. W ta­kim zaś celu wszy­scy nie­chęt­ni Sta­ni­sła­wo­wi Au­gu­sto­wi, a było ich wca­le nie­ma­ło, skwa­pli­wie po­da­li so­bie ręce.

Ryx, któ­re­go cała urzę­do­wa służ­ba po­le­ga­ła na wkła­da­niu wstę­gi or­de­ro­wej na kró­la, gdy star­szy ka­mer-lo­kaj Hof­f­man koń­czył ubie­ra­nie i za­pi­na­nie gu­zi­ków – nad­zwy­czaj do­brze pa­so­wał do rze­ko­mej roli, jaką mu przy­pi­sy­wa­no. Wszy­scy do­brze wie­dzie­li, że za­ła­twiał dla swe­go pana naj­bar­dziej po­uf­ne i draż­li­we zle­ce­nia.

Prze­ciw­ni­cy Po­nia­tow­skie­go są­dzi­li, że dzię­ki pro­ce­so­wi skom­pro­mi­tu­ją, a przy­najm­niej do­brze spla­mią znie­na­wi­dzo­ne­go „Cioł­ka” – jak kró­la po­gar­dli­wie okre­śla­no od jego her­bu. Tym­cza­sem ostrze in­try­gi zwró­ci­ło się na nie­mo­gą­cą do­wieść swej wer­sji Do­gru­mo­wą. Taką przy­najm­niej ewen­tu­al­ność przyj­mu­ją hi­sto­ry­cy. A jak było na­praw­dę?

W każ­dym ra­zie po­cząt­ko­wy bieg spra­wy wska­zu­je, że taki cel wła­śnie był za­mie­rzo­ny. Cho­ciaż­by po­trak­to­wa­nie Ryk­sa, któ­ry – jak pi­sze Trip­plin – „sie­dział na zam­ku, ra­czej le­żał cho­ry na nogi, lecz nie pod bla­chą, ale w stan­cyi na od­wa­chu, a po­tem na gó­rze w osob­nym i od­da­lo­nym miej­scu, z po­słu­gą jed­ne­go tyl­ko chłop­ca, pod war­tą po­dwój­ną; za­bro­nio­no mu wszel­kiej z krew­ny­mi i przy­ja­ciół­mi roz­mo­wy, tak da­le­ce, że obroń­cy jego, bez oso­by od sądu przy­da­nej, na­ra­dzać się z nim nie mo­gli, i że na­wet pió­ra i ka­ła­ma­rza do pi­sa­nia mu nie po­zwo­lo­no. Słu­ga i miesz­ka­niec zam­ko­wy, do tego szlach­cic osia­dły, na go­rą­cym uczyn­ku nie­uję­ty, nie po­wi­nien być wię­zio­ny przed za­czę­ciem spra­wy i ja­kie­go­kol­wiek prze­ko­na­nia, a to po­dług prze­pi­sów ów­cza­so­we­go pra­wa obo­wią­zu­ją­ce­go”.

Z ko­lei Tay­lor, za któ­re­go dał po­rę­cze­nie ksią­żę Adam Czar­to­ry­ski, od­po­wia­dał z wol­nej sto­py. Wsta­wiał się za nim po­tem, po­dob­nie jak za Do­gru­mo­wą, dość na­tręt­nie, a na­wet na­chal­nie am­ba­sa­dor au­striac­ki de Ca­ché. Mar­sza­łek wiel­ki ko­ron­ny Mi­chał Je­rzy Mni­szech czuł się zmu­szo­ny dać mu od­pra­wę: „pra­wo i do­wo­dy są dla sądu, w któ­rym on pre­zy­du­je, je­dy­nym pra­wi­dłem, a że po ukoń­cze­niu pro­ce­su ob­ja­wio­ne będą wszel­kie akta i de­kre­ta tej spra­wy do­ty­czą­ce, wten­czas prze­to spo­dzie­wa się prze­ko­nać wszyst­kich o spra­wie­dli­wo­ści Sądu Mar­szał­kow­skie­go”. Nig­dy tej obiet­ni­cy zresz­tą nie speł­nio­no.

Cho­ciaż sąd zło­żo­ny był z wy­so­kich urzęd­ni­ków i w więk­szo­ści ze zwo­len­ni­ków kró­la, dał on – co do tego wszy­scy są zgod­ni – przy­kład od­por­nej na wszel­kie wpły­wy i na­ci­ski, bez­stron­nej spra­wie­dli­wo­ści. Roz­pra­wy przy­cią­ga­ły tłu­my cie­kaw­skich. Do­gru­mo­wą, oskar­żo­ną o wy­my­śle­nie i spro­ku­ro­wa­nie ca­łej in­try­gi, po­trak­to­wa­no nie­zwy­kle su­ro­wo. De­kre­tem z 15 mar­ca 1785 roku orze­czo­no pu­blicz­ne spa­le­nie jej ze­znań zło­żo­nych przed są­dem (szło o pie­częć „wiecz­ne­go mil­cze­nia” nad afe­rą), ją na­to­miast ska­za­no na do­ży­wot­nie wię­zie­nie.

Wy­mie­rzo­no jej rów­nież bar­dzo do­tkli­wą karę do­dat­ko­wą: sąd ka­zał na­zna­czyć ją pięt­nem szu­bie­ni­cy wy­pa­lo­nej na ło­pat­ce jako oso­bie „na żad­ną cześć i wia­rę nie­za­słu­gu­ją­cej”, oraz – jak twier­dzi Niem­ce­wicz, bo inni au­to­rzy o tym nie wspo­mi­na­ją – na chło­stę pod prę­gie­rzem. Jest to o tyle praw­do­po­dob­ne, że na ogół obie te kary do­dat­ko­we orze­ka­no łącz­nie. Tay­lor zaś za sa­mo­wol­ne przy­aresz­to­wa­nie Ryk­sa za­pła­cić mu­siał 60 grzy­wien i od­po­ku­to­wać pół roku w wie­ży.

Ce­re­mo­nia pu­blicz­ne­go pięt­no­wa­nia Do­gru­mo­wej od­by­ła się 22 kwiet­nia na Ryn­ku Sta­re­go Mia­sta pod wy­sta­wio­nym tam prę­gie­rzem. Na­zna­cze­nie pięt­nem naj­więk­szej in­try­gant­ki cza­sów sta­ni­sła­wow­skich było we­dług Es­te­ty­ki mia­sta sto­łecz­ne­go War­sza­wy An­to­nie­go Ma­gie­ra ostat­nią taką eg­ze­ku­cją w tym miej­scu; wkrót­ce bo­wiem prę­gierz ten ro­ze­bra­no.

Spra­wa mię­dzy księ­ciem Ada­mem Czar­to­ry­skim a Ryk­sem i Ko­ma­rzew­skim, któ­re­mu ci – jak pa­mię­ta­my – wy­to­czy­li pro­ces z po­wo­du da­nia wia­ry in­try­gant­ce, za­koń­czy­ła się dla po­zwa­ne­go nie­po­myśl­nie. We wspo­mnie­niach se­na­to­ra i kasz­te­la­na Le­ona Dem­bow­skie­go moż­na się do­czy­tać, że dwaj naj­zna­ko­mit­si ów­cze­śni pa­tro­ni war­szaw­scy, Ka­sper­ski i Chrza­now­ski, od­mó­wi­li jego obro­ny przed są­dem na sku­tek na­ci­sków dwo­ru. Ksią­żę Adam mimo prze­ciw­dzia­łań „Fa­mi­lii” zlek­ce­wa­żył „po­wiast­kę” (tak! już wte­dy uży­wa­no tego wy­da­wa­ło­by się Wie­chow­skie­go okre­śle­nia) i nie sta­wił się na ter­min roz­pra­wy. Do­pu­ścił więc do tzw za­ocz­no­ści wy­ro­ku, co w tym przy­pad­ku rów­na­ło się prze­gra­nej. Nie­któ­rzy au­to­rzy po­da­ją, że pro­ces kosz­to­wał ła­two­wier­ne­go księ­cia bli­sko czte­ry mi­lio­ny zło­tych pol­skich; suma ta wy­da­je się moc­no prze­sa­dzo­na.

Bliż­szy praw­dy jest chy­ba Wa­le­rian Ka­lin­ka, któ­ry w Ostat­nich la­tach pa­no­wa­nia Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta po­da­je, że ra­zem „wy­rzu­co­no na tak mar­ną spra­wę i któ­ra wstyd tyl­ko przy­nio­sła, pół­trze­cią mi­lio­na zło­tych, to jest bli­sko siód­mą część tego, co Rzecz­po­spo­li­ta mia­ła wów­czas do­cho­dów”. Au­tor ten twier­dzi, że księż­na Lu­bo­mir­ska po­nio­sła kosz­ty w wy­so­ko­ści 70 000 du­ka­tów, ge­ne­rał Czar­to­ry­ski 36 000, het­man Bra­nic­ki stra­cił na tej spra­wie 46 000 du­ka­tów, a het­ma­no­wa Ogiń­ska – 46 000; są to wszyst­ko sza­cun­ki opar­te na ów­cze­snych ra­por­tach.

Ksią­żę Adam Czar­to­ry­ski tak się po­noć prze­jął całą tą spra­wą, że nie­ba­wem wy­je­chał do Karls­ba­du, a po­tem prze­niósł się ze sto­li­cy do Pu­ław.

Jó­zef Igna­cy Kra­szew­ski w dzie­le Pol­ska w cza­sie trzech roz­bio­rów, opar­tym na bo­ga­tej ba­zie źró­dło­wej, pi­sze, że ta „ciem­na i brud­na spra­wa” kró­la, już po­róż­nio­ne­go z Lu­bo­mir­ski­mi, Czar­to­ry­ski­mi i Po­toc­ki­mi – osta­tecz­nie i na dłu­go z nimi roz­bra­ta­ła. Twier­dzi też, że nie ma naj­mniej­szych wąt­pli­wo­ści, iż ksią­żę Adam nig­dy nie wie­rzył w za­mach na swe ży­cie. Bę­dąc jed­nak wplą­ta­ny w ową afe­rę, nie mógł się już po­tem wy­co­fać i tyl­ko ce­lem oczysz­cze­nia się przed opi­nią pu­blicz­ną usi­ło­wał nadać spra­wie ce­chy praw­do­po­do­bień­stwa.

Mar­szał­ko­wa Lu­bo­mir­ska z ko­lei pra­gnę­ła owo praw­do­po­do­bień­stwo wzmoc­nić. Oli­wi­ła więc głów­ne sprę­ży­ny afe­ry Do­gru­mo­wej, prze­ku­pu­jąc głów­nych świad­ków w tej spra­wie, wro­gów kró­la, m.in. bra­ci Sta­ni­sła­wa i Igna­ce­go Po­toc­kich. Ten ostat­ni do­stał od niej po­noć pa­łac ce­nio­ny na 30 000 du­ka­tów.

Winą za spro­ku­ro­wa­nie „afe­ry do­gru­mow­skiej” nie­któ­rzy hi­sto­ry­cy obar­cza­ją nie tyl­ko „fa­mi­lij­ny” obóz Czar­to­ry­skich i Lu­bo­mir­skich, ale i sa­me­go kró­la. Hen­ryk Schmitt w Dzie­jach Pol­ski XVIII i XIX wie­ku osno­wa­nych prze­waż­nie na nie­wy­da­nych do­tąd źró­dłach pi­sze np., że „Król i jego ulu­bień­cy za­wi­ni­li cięż­ko w tej spra­wie, po­nie­waż nie by­ło­by przy­szło do tego skan­da­licz­ne­go pro­ce­su, gdy­by byli pod­czas sej­mu gro­dzień­skie­go nie­cną tę wsze­tecz­ni­cę, któ­ra im do­nio­sła o spi­skach na ży­cie kró­lew­skie, pod sąd od­da­li, nie słu­cha­jąc jej obrzy­dli­wych do­no­sów. Lecz że chcie­li wi­docz­nie do­ku­czyć nie­któ­rym oso­bom, a szcze­gól­niej Czar­to­ry­skie­mu, za­wi­chrzy­li całą Rzpli­tą. Wszy­scy bo­wiem prze­ciw­ni­cy dwo­ru wy­sta­wia­li w naj­gor­szym świe­tle całą tę spra­wę nie­szczę­sną, wma­wia­jąc w zie­mian, że gdy­by sąd nie był w zbyt­nie ba­wił się for­mal­no­ści, by­ły­by się cie­ka­we po­wy­kry­wa­ły rze­czy”.

Sąd bo­wiem – co trze­ba jesz­cze raz moc­no pod­kre­ślić – nie dał się wcią­gnąć we wszyst­kie te mię­dzy­obo­zo­we roz­gryw­ki. Prze­ja­wił w pro­ce­sie chwa­leb­ną bez­stron­ność, bio­rąc pod uwa­gę tyl­ko fak­ty i god­nie prze­ciw­sta­wia­jąc się na­ci­skom z wie­lu stron, tak­że dwo­rów ob­cych. W spra­wę wdał się bo­wiem nie tyl­ko Au­striak de Ca­ché.

Nie­któ­rzy ma­gna­ci na naj­bliż­szym sej­mie ro­bi­li, co mo­gli, aże­by ich na­zwi­ska zo­sta­ły wy­ma­za­ne z kom­pro­mi­tu­ją­ce­go wy­ro­ku; w paru przy­pad­kach ich sta­ra­nia od­nio­sły na­wet po­zy­tyw­ny sku­tek, zwłasz­cza gdy po­par­ła je Ka­ta­rzy­na II.

Wro­gom ze­wnętrz­nym tak­że ta afe­ra była na rękę. W chwi­li gdy w Pol­sce jak nig­dy po­trzeb­na była jed­ność, skut­kiem afe­ry było roz­bi­cie na nie­na­wi­dzą­ce się wza­jem­nie obo­zy. We­dług hi­sto­ry­ka Ema­nu­ela Ro­stwo­row­skie­go ta pro­wo­ka­cyj­na, jak ją okre­ślił, spra­wa przy­czy­ni­ła się do kon­so­li­da­cji opo­zy­cji ma­gnac­kiej i wzro­stu wśród niej na­stro­jów ro­ko­szo­wych. „Re­we­la­cje tej awan­tur­ni­cy – pi­sze ów au­tor w książ­ce pt. Ostat­ni król Rze­czy­po­spo­li­tej – wy­wo­ła­ły bu­rzę po­li­tycz­ną. Sze­rzo­no po­gło­ski, że król i pry­mas przy­go­to­wa­li tru­ci­ciel­ską li­stę pro­skryp­cyj­ną, któ­rej pierw­szą je­dy­nie ofia­rą miał paść ksią­żę Adam”.

Da­lej E. Ro­stwo­row­ski przy­ta­cza bar­dzo wy­mow­ny list, któ­ry „je­den z głów­niej­szych nie­gdyś de­tro­ni­za­to­rów w bar­skiej ge­ne­ral­no­ści” Mi­chał Dzier­ża­now­ski na­pi­sał do Se­we­ry­na Rze­wu­skie­go; jego frag­ment brzmiał na­stę­pu­ją­co: „Te­raz by to na­le­ża­ło kon­fe­de­ra­cy­ją zro­bić i po­wo­ła­nych do tak szka­rad­ne­go pro­jek­tu od wszyst­kich urzę­dów od­sa­dzić i z kra­ju wy­pę­dzić”. I da­lej: „Już nie masz in­ne­go spo­so­bu dla spo­koj­ne­go ży­cia oby­wa­te­lom cno­tli­wym, jak się w ku­ra­te­lę moc­ne­mu ja­kie­mu mo­nar­sze od­dać”. Czyż po­trze­ba lep­szej ilu­stra­cji dla uka­za­nia za­mę­tu my­ślo­we­go, jaki uda­ło się Do­gru­mo­wej wy­wo­łać w pew­nych krę­gach spo­łe­czeń­stwa?

Pe­wien czas po wy­ro­ku Do­gru­mo­wa spę­dzi­ła w war­szaw­skiej Pro­chow­ni; nie jest na­to­miast praw­dą, jak po­da­ją nie­któ­rzy au­to­rzy, że na­tych­miast ode­sła­no ją do Cuch­thau­zu w Gdań­sku. Z liczb cy­to­wa­nych przez Jó­ze­fa Ra­fa­cza w mo­no­gra­fii do­ty­czą­cej Pro­chow­ni moż­na wnio­sko­wać, że okres po­by­tu w tym wię­zie­niu nie był tak krót­ki, by mó­wić tyl­ko o ocze­ki­wa­niu na prze­trans­por­to­wa­nie do Gdań­ska.

Kosz­ty bo­wiem, ja­kie po­nio­sła na nią ju­rys­dyk­cja mar­szał­kow­ska, są za­dzi­wia­ją­ce i dają wie­le do my­śle­nia; ich ogól­na suma – bli­sko 6000 złp. – sta­wia pod zna­kiem za­py­ta­nia su­ge­stię, że pie­nią­dze te po­cho­dzi­ły z kie­sy mar­szał­ka wiel­kie­go ko­ron­ne­go. Kasa ju­rys­dyk­cji w tym cza­sie chro­nicz­nie świe­ci­ła dnem i bra­ko­wa­ło pie­nię­dzy na nie­zbęd­ne wy­dat­ki. Mu­siał więc ktoś inny po­kry­wać eks­tra­wa­ganc­kie wy­dat­ki Do­gru­mo­wej; trud­no je in­a­czej okre­ślić, sko­ro na same pach­ni­dła dla niej wy­asy­gno­wa­no w 1785 roku 300 zło­tych pol­skich!

W Pro­chow­ni – gdzie ko­biet w tym cza­sie ra­czej nie wię­zio­no – dano tej nie­zwy­kłej więź­niar­ce spe­cjal­nie dla niej urzą­dzo­ne osob­ne miesz­ka­nie, ku­po­wa­no też jej róż­ne me­dy­ka­men­ty w sto­łecz­nych ap­te­kach. Po­sił­ki przy­go­to­wy­wał jej spe­cjal­ny re­stau­ra­tor, któ­ry mu­siał zło­żyć przy­się­gę, że swe obo­wiąz­ki bę­dzie wy­ko­ny­wać w spo­sób na­le­ży­ty. Na po­tra­wy prze­zna­cza­no dzien­nie 6 złp. czy­li aku­rat sto razy wię­cej niż na ska­za­ną z gmi­nu, bo dla tych staw­ka dzien­na wy­no­si­ła w tym cza­sie 6 gro­szy.

Do­gru­mo­wej, o któ­rej Kra­szew­ski na­pi­sał w cy­to­wa­nym już tu dzie­le, że „uży­wa­na była przez lu­dzi do dwo­ru kró­lew­skie­go na­le­żą­cych do róż­nych in­tryg mi­ło­snych i szpie­gow­skich, za któ­re ją wy­na­gra­dza­no”, rów­nież w wię­zie­niu gdań­skim, gdzie ją prze­wie­zio­no, mu­sia­ło po­wo­dzić się nie­źle. Pła­co­no bo­wiem na jej utrzy­ma­nie za po­śred­nic­twem ju­rys­dyk­cji mar­szał­kow­skiej znacz­ną sumę 540 zło­tych pol­skich rocz­nie.