Historia pisana pieniądzem ebook

Przedmowa

Powszechne hołdowanie przez polską inteligencję opacznie poj­mowanej zasadzie: „dżentelmeni o pieniądzach nie dyskutują” sprawia, że nasz obraz dziejów ojczystych wyprany jest na ogół kompletnie z wątków ekonomicznych. Drogowskazami w nauce historii są dla nas częściej postaci królów, hetmanów, znacznie rzadziej kanclerzy, z rzadka świętych, ale prawie nigdy – bankie­rów. Ze szkół i uczelni wychodzimy więc przeważnie nie skażeni jakąkolwiek znajomością dziejów pieniądza. A tymczasem dzieje waluty, to wszak dzieje systemu władzy w samej jej istocie: kto ma pieniądze, ten ma władzę. Zatem bez bladego pojęcia o tym, kto i na jakich zasadach bił i bije monetę, czy drukuje banknoty i obligacje; bez realistycznego wyobrażenia o tym, skąd właściwie i czyim tak naprawdę kosztem biorą się mityczne „środki” w rów­nie mitycznym „budżecie” – nic dziwnego, że polski inteligent słabo na ogół orientuje się, kto nim tak naprawdę rządzi.

Tę zasadę na szczęście bezceremonialnie łamią i tę zaległość doskonale pomagają nadrobić Jakub Wozinski i Wydawnictwo PROHIBITA dając nam do ręki pasjonującą książeczkę: Historia pisana pieniądzem. Jak rządzący Polską na przestrzeni wieków manipu­lowali walutą. W telegraficznym skrócie wykładając dzieje syste­mów finansowych w naszym kraju – od zamierzchłych czasów króla Ćwieczka, po współczesnych nam Sztukmistrzów z Londy­nu – Wozinski rysuje w istocie autorską, rewizjonistyczną wersję całej historii Polski. Rzetelne opisanie systemu emisji pieniądza, centralnej bankowości i wyzysku fiskalnego musi bowiem, jak się okazuje, skutkować dekonstrukcją wielu fałszywych mitów – za­równo tych wyprodukowanych przez komunistyczną propagan­dę, jak i tych piastowanych w patriotycznej legendzie. W konfron­tacji z przywołanymi przez autora, a przykrymi w wydźwięku faktami gruntownej rewizji i ostatecznie spisaniu na straty ulec muszą po wielokroć powielane klisze centralistycznych, kolekty­wistycznych, etatystycznych przesądów.

O ile bowiem większości czytelników obić się musiały wcze­śniej o uszy wiadomości o perfidnym psuciu polskiej monety przez ościennych władców czy nielojalnych lenników (co stało się np. specjalnością Hohenzollernów) – o tyle mało który Polak zdaje sobie sprawę, że paskudny proceder łupienia własnych podda­nych ukrytym podatkiem inflacyjnym uprawiała z premedytacją bodaj większość rdzennie polskich władców (od Mieszka do Lesz­ka [Balcerowicza]). Wozinski pisze o tym wszystkim bez ceremo­nii i sentymentów – kryterium pozostaje dlań bowiem wymierny dobrostan poddanych, nie zaś nierzadko gołosłownie abstrakcyj­ny „interes państwa”, służący za wieczną wymówkę dla zdzierstwa i rozkwitu biurokracji. Nie dziwota więc, że na kartach Hi­storii pisanej pieniądzem kompletnej i zasłużonej dewastacji ule­gają po kolei mity: króla Kazimierza III [Wielkiego – ?], księcia Druckiego-Lubeckiego, czy ministra Kwiatkowskiego – ich „wiel­kie projekty” wiązały się bowiem z zawsze autodestrukcyjnym dla państwa represywnym fiskalizmem.

Niekwestionowaną zaletą pracy Wozinskiego jest inkorporowanie do popularnej narracji historycznej perypetii finansowych zazwyczaj marginalizowanych lub wręcz ignorowanych, choć w istocie kluczowych. Skrótowość formy owocuje szeregiem ka­pitalnych skrótów myślowych – w rodzaju takiej np. rekapitulacji Kongresu Wiedeńskiego 1815: „nieformalny konserwatywny so­jusz oparty na standardzie złota, przeciwko rewolucjom emitują­cym papierowe banknoty” (!). Wozinski lapidarnie i klarownie wyjaśnia, dlaczego np. kryzys bankowy roku 1793 jest faktem nie mniej istotnym od samej Insurekcji 1794, a ówczesna emisja nic nie wartych kołłątajowskich banknotów ostatecznie pieczętuje los Rzeczypospolitej na równi z suworowowską rzezią Pragi; prze­konuje, że warto oczywiście pamiętać, iż wojskami szturmujący­mi Warszawę w roku 1831 dowodził Iwan Paskiewicz-Erywański, ale dla Polaka niemniej pouczająca może okazać się informa­cja, że kredytu na wydatki wojenne udzielił wówczas Rosjanom James Rothschild z Paryża.

Historia pisana pieniądzem to zatem lektura obowiązkowa pol­skiego polskiego państwowca i wolnościowca. Lektura dotyczą­ca w istocie nie spraw zamkniętych i należących do przeszłości – to doskonały materiał do przemyśleń nad przyszłością narodu i państwa. Zwłaszcza nieskrywany sceptycyzm autora wobec pie­niądza fiducjarnego, przy jednocześnie realistycznym traktowa­niu perspektyw powrotu do standardu złota – to gotowe ćwi­czenie intelektualne, którego nowoczesny patriota nie może sa­memu nie starać się przerobić. Wozinski wykazuje dowodnie, że kondycja skarbu państwa definiowana przez „ściągalność po­datków” nie jest bynajmniej wyznacznikiem pomyślności ogółu Polaków; metodycznie dementuje błędne mniemanie, czy też raczej demaskuje popularny przesąd, o nieodzowności i zbawien­nym wpływie centralnego banku państwowego (dziś NBP); opo­wiada się, ni mniej ni więcej, za wolnym rynkiem usług menni­czych. Wprawdzie najdalej idące wnioski, jakie sam autor wy­snuwa z dokonanego przeglądu tysiąclecia polskiej przedsiębior­czości vs. polskiego fiskalizmu, zdają mi się nadto ryzykowne – a niektóre jeżą mi włosy na głowie, jak np. postulatywna wizja decentralizacji posuniętej aż do dekompozycji terytorialnej pań­stwa – ale pozostaję szczerze wdzięczny za stworzenie tak wy­razistego punktu odniesienia, który pomaga mi ostrzyć własne państwowotwórcze poglądy.

Gdybym więc miał dziś polecić lekturę jednej zgrabnej ksią­żeczki, jako prolegomenów do nauki dziejów ojczystych – byłaby to właśnie Historia pisana pieniądzem Jakuba Wozinskiego. Co też niniejszym czynię – życząc Czytelnikowi, by dożył Polski wol­nej nie tylko od interwencji zewnętrznej, ale i od wewnętrznego ucisku i wyzysku opartego, jak przed wiekami, na monopolistycz­nych praktykach i zmowach kartelowych, do których grandziarze wprzęgają autorytet państwa. Jeśli przyszłe pokolenia zechcą położyć temu kres – będzie to niewątpliwie zasługą także i tej publikacji.

Grzegorz Braun

Wprowadzenie

Niniejsza książka stanowi próbę przedstawienia polskiemu czy­telnikowi historii bankowości centralnej oraz systemu pieniężne­go na ziemiach polskich od samego początku dziejów naszego kraju. Zrozumienie obecnych zjawisk bez tego rysu historyczne­go byłoby bowiem niemożliwe. Ustanowiony za czasów pierw­szych Piastów monopol w dziedzinie produkcji pieniądza trwa nieprzerwanie do dziś. O tym, jak bardzo istotne dla dzisiejszych włodarzy państwa polskiego są piastowskie początki sprawowa­nego przez nich monopolu, najlepiej świadczą podobizny pierw­szych królów Polski, zdobiące najwyższe nominały polskiej wa­luty. Przez wieki władcy Polski, kosztem całego społeczeństwa, czerpali ogromne zyski z produkcji i psucia pieniądza. Okres roz­biorów przeniósł jedynie centra decyzyjne do innych krajów, lecz funkcjonowanie banków centralnych państw zaborczych zasad­niczo nie różniło się co do istoty od schematu, który został wypra­cowany na przestrzeni ponad ośmiu wieków.

Mimo, iż zdecydowana większość Polaków jest dziś przeko­nana o dobroczynnym charakterze istnienia Narodowego Banku Polskiego, zapewne tylko niewielu ma świadomość, że najpraw­dopodobniej powstał on z woli Józefa Stalina. Przydawanie ja­kiejkolwiek mocy decyzyjnej marionetkowemu PKWN byłoby wyrazem daleko posuniętej naiwności. Gdy latem 1944 roku woj­ska sowieckie zajęły wschodnie ziemie polskie, grupka nikomu nieznanych komunistów, podających się za rząd, miała do wyko­nania ściśle określone przez Kreml zadania. Obok setek dekretów m.in. o zmianie konstytucji, kolektywizacji, nacjonalizacji prze­mysłu, jednym z kluczowych rozporządzeń było to, które prze­widywało ustanowienie nowego banku centralnego (mimo, że Londynie działał jeszcze przedwojenny Bank Polski). O znacze­niu, jakie NBP miał dla władzy sowieckiej, świadczy fakt, iż w już sierpniu 1944 roku do Lublina zaczęły przyjeżdżać transporty no­wych banknotów, wydrukowanych w Moskwie.

Odpowiedź na pytanie, dlaczego Stalin zdecydował się na utworzenie marionetkowego państwa polskiego z osobną walutą zamiast wcielenia ziem polskich do ZSRS, pozostawiam samemu czytelnikowi. Ówczesna sytuacja geopolityczna pozwalała mu przecież wybrać drugi z wariantów. Ostatecznie jednak NBP po­wstał i przetrwał aż do 1989 roku, kiedy to komunistyczny rząd Mieczysława Rakowskiego dokonał najbardziej istotnych, jak do­tąd, zmian w zasadach jego funkcjonowania. Mimo, że w Polsce już dawno wyburzono wszystkie pomniki Stalina oraz usunięto większość znaków dawnej epoki, zapomniano o zlikwidowaniu jednego z jego największych „dzieł”. Szkoda, bo NBP to instytu­cja sprawująca równie apodyktyczne rządy, co jej nieformalny założyciel.

Za pierwszy krajowy bank centralny uchodzi Bank Polski w Królestwie Polskim, założony w 1828 roku w Warszawie. W lite­raturze na ten temat bardzo często podkreśla się, że Polska stosun­kowo wcześnie założyła swój bank emisyjny. Ma to rzekomo sta­nowić o sukcesie porównywalnym do Konstytucji 3 Maja. Wpraw­dzie pierwszy nowożytny bank centralny założono w Anglii w 1694 roku, ale pozostałe kraje zachodu uczyniły podobnie w zbliżonym do Polski czasie lub nawet nieco później. Przy kła­dowo, Bank Francji powstał w 1800 roku a Szwajcarski Bank Na­rodowy w 1907 roku.

Aczkolwiek twierdzenie, że wcześniejsze ustanowienie usank­cjonowanego prawnie monopolu na emisję pieniądza świadczy o wyższym stopniu ucywilizowania, jest całkowicie mylne. Bank centralny nie jest instytucją, która wspiera gospodarkę oraz roz­wój społeczny – efekt jego działania jest wręcz odwrotny. Wszyst­kie banki centralne stanowią pasożytniczą narośl na systemie spo­łecznych wymian oraz przyczyniają się do silnych wstrząsów, któ­re nieustannie stwarzają dla ludzkości ogromne zagrożenie. Na poparcie tej tezy przytoczmy fakt, że mnóstwo doskonale prospe­rujących krajów przez wiele lat świetnie radziło sobie bez banku centralnego. W Stanach Zjednoczonych Rezerwa Federalna usta­nowiona została dopiero w 1913 roku, czyli w czasie, kiedy na Manhattanie roiło się już od wieżowców sięgających ponad 200 metrów nad ziemią. Z kolei w Niemczech pierwszy bank central­ny, obejmujący swym zasięgiem terytorium całego kraju, został powołany do życia dopiero w 1935 roku[1] , kiedy to władzę spra­wowali naziści. Upatrywanie w banku centralnym instytucji gwa­rantującej wzrost i stabilność jest zatem mylne chociażby ze wzglę­du na same historyczne fakty.

Każdy kraj ma własne dzieje bankowości oraz systemu mo­netarnego. Te historie to nieustanne pasmo intryg, mających na celu wykorzystanie ustanowionego przez państwo monopolu do celów rozmaitych grup interesów. W przypadku Wielkiej Bryta­nii i USA, historia funta i dolara oraz kontrolujących je banków centralnych stanowi tak naprawdę klucz do zrozumienia dziejów tych państw na przestrzeni ostatnich dwóch wieków. Rynek wy­dawniczy od dłuższego czasu jest zalewany książkami, które po­kazują finansowe tło wszelkiego rodzaju wydarzeń politycznych i społecznych. W przypadku Polski sprawa ma się nieco inaczej. Przede wszystkim dlatego, że nasz kraj nie osiągnął nigdy tak wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego, jak inne. Siłą rze­czy skala sektora bankowego oraz finansowego nie była nigdy na tyle duża, aby determinować wszystkie wydarzenia w taki sam sposób, jak w miejscach, w których doszło do bezprecedensowe­go wzrostu gospodarczego. Ponadto Polska od zawsze należała do krajów o wysokich podatkach bezpośrednich oraz sporym za­kresie interwencji państwa w gospodarkę. Fakt ten wpłynął na to, iż pobieranie podatków przy pomocy kontroli obiegu pie­niężnego odbywało się na mniejszą skalę. Niemniej jednak na­wet w Polsce nie brakowało osób, które potrafiły doskonale wykorzystać okazje stwarzane przez państwowy monopol men­niczy oraz bankowy do ogromnych nadużyć. W książce tej po­staram się pokazać najbardziej barwne postacie oraz nową in­terpretację wydarzeń historycznych, które według wielu osób zostały już ostatecznie wyjaśnione. Ponadto, przedstawię, jak po 1989 roku rola sektora bankowego w Polsce zaczęła zyskiwać na znaczeniu, wzorem najbogatszych krajów świata.

Znaczenie systemu bankowego i bezpośrednio z nim powią­zanego systemu pieniężnego rośnie niemal z każdym dniem. Według Banku Rozrachunków Międzynarodowych wszystkie ogólnoświatowe aktywa banków w grudniu 2006 roku były war­te 29 bilionów dolarów, co stanowiło 63% światowego PKB[2] . Więk­szość z nas patrzy na historię świata głównie przez pryzmat wład­ców państw, wojen, demokratycznych wyborów oraz ideologii. Stosunkowo niewiele osób ma świadomość tego, jak wiele wyda­rzeń dzieje się z przyczyn finansowych. Ściślej ujmując, jak wielki wpływ wywiera, stworzony przez państwa świata, system bankowo-pieniężny na prawdziwe motywacje aktorów światowej polityki. Na ogół znamy nazwiska królów, prezydentów oraz ge­nerałów, lecz nawet nie jesteśmy w stanie wskazać, kim byli lu­dzie z sektora bankowego i finansowego, którzy czasami posia­dali znacznie większą od nich władzę. Nie oznacza to oczywiście, że kwestie finansowe są w stanie wyjaśnić wszystkie wydarzenia. Wręcz przeciwnie, na kolejnych stronach książki nie znajdziemy szczegółowego wytłumaczenia „prawdziwych” przyczyn poszcze­gólnych konfliktów, wojen, czy też reform, lecz opis ewolucji sys­temu państwowego monopolu pieniężnego. Wszystkich detali, które miały wpływ na najważniejsze wydarzenia w historii Pol­ski, nie da się wyjaśnić ze względu na brak odpowiednich danych historycznych. Ponadto kwestie finansowe były przez władze ota­czane zawsze sporą tajemnicą ze względu na czerpane przez nie korzyści.

Ostatecznym celem tej pracy jest przekonanie jak najwięk­szej liczby ludzi, że Narodowy Bank Centralny, a ściślej: państwo­wy monopol produkcji pieniądza, jest instytucją szkodliwą, która powinna zostać jak najszybciej rozwiązana. Jego istnienie jest ko­rzystne jedynie o tyle, na ile pozwala na powstrzymanie zgubnej centralizacji władzy w Europie i na świecie. Mimo, że wszelkie narzucone siłą banki centralne są złe, zawsze lepiej jest, gdy ist­nieje ich jak najwięcej, gdyż wymusza to wzajemną konkurencję. W tym względzie korzystniejsze będzie, aby w Europie istniało więcej banków centralnych zamiast jednego obejmującego cały kontynent. Obecność równoważnych mu podmiotów, w natural­ny sposób ogranicza jego szkodliwe działanie.

W tym miejscu chciałbym tylko wyrazić nadzieję, że czytel­nik znajdzie w mojej książce wiele interesujących faktów. Ufam, że pozwoli mu ona lepiej zrozumieć otaczającą nas rzeczywistość, którą beneficjenci obecnego systemu pragną uczynić w naszych oczach bardziej skomplikowaną, niż jest naprawdę.

Rozdział I Nim nasłali Piastowie

Jestem pewien, że niejedna osoba zdziwi się na widok tak zatytu­łowanego pierwszego rozdziału. Ktoś mógłby przecież spytać: co ma wspólnego NBP z czasami tak dawnymi? Nie było przecież wówczas państwa polskiego ani żadnych banków. Wiemy o tych czasach bardzo niewiele. To prawda. Pisane źródła mówią nam o czasach najdawniejszych mało albo prawie nic. W przypadku Polski cała współczesna wiedza o naszych przodkach oparta jest wyłącznie na lakonicznych wypowiedziach arabskich bądź rzym­skich pisarzy, na przekazywanych ustnie podaniach lub na mate­riałach archeologicznych. Nie znaczy to jednak, że nie jesteśmy w stanie powiedzieć o zamierzchłej przeszłości ani słowa.

Książka ta traktuje o pieniądzu, który jest instrumentem zna­nym ludzkości od samego początku dziejów. Pieniądz jest narzę­dziem szczególnego rodzaju, gdyż bardzo ułatwia życie człowie­kowi. Czasami nawet nie wyobrażamy sobie, jak niezmiernie żmudna byłaby ludzka egzystencja, gdyby człowiek nigdy go nie wymyślił. Wyobraźmy sobie Słowian, zamieszkujących na począt­ku pierwszego tysiąclecia polskie puszcze oraz nieliczne wów­czas grody. Każdy z nich miał potrzeby, które występują u wszyst­kich ludzi bez względu na czas i miejsce. Musiał coś zjeść, gdzieś mieszkać, chciał czuć się bezpiecznie. Wyobraźmy sobie ponadto, że w pewnej osadzie zamieszkiwanej przez ludzi trudniących się rozmaitymi zajęciami, z jakiegoś powodu, ustanowiony zostaje zakaz posługiwania się pieniędzmi. Jakie byłyby tego skutki? Ta­kie, mianowicie że ludzie chcący kupić ryby, mogliby to uczynić tylko wtedy, gdyby rybak był zainteresowany tym towarem, któ­ry oni sami oferują, np. oszczepami. Absurd takiej sytuacji ciężko sobie wyobrazić, gdyż trudno jest liczyć na to, iż w momencie wymiany druga strona będzie zainteresowana nabyciem właśnie tego, a nie innego przedmiotu. Dlatego człowiek doszedł do wnio­sku, że zamiast liczyć na to, iż np. bartnik będzie chciał sprzedać miód za akurat dostępny u osoby zainteresowanej miodem pro­dukt, lepiej jest, aby istniał pewien przedmiot będący nośnikiem wartości. Dzięki niemu człowiek uwolnił się od konieczności za­istnienia podwójnej zbieżności potrzeb. To niezwykle rzadkie zja­wisko polega na tym, że obydwie strony wymiany są zaintereso­wane nabyciem właśnie tego przedmiotu, którego druga ze stron chce się akurat pozbyć. Zauważmy, że współcześnie mamy ten komfort, że możemy kupować lub zbywać rzeczy właśnie za pie­niądze i nie musimy się martwić o to, czy istnieje osoba, która np. chciałaby kupić nasz rower, w zamian sprzedając swoje drzwi. Istnienie pieniądza pozwala nam na dokonanie osobnego zakupu drzwi i sprzedaży roweru za pieniądze, które stanowią powszech­nie akceptowany środek wymiany.

Wracając do Słowian, dane historyczne oraz wykopaliska ar­cheologiczne świadczą dobitnie o tym, że jeszcze przed nadejściem Piastów ludność żyjąca na terenie dzisiejszej Polski posługiwała się pieniędzmi. Najpierw jako środek płatniczy służyły kawałki lnianego płótna, zwane „płatami”[3] . Dlatego też we wszystkich krajach północnych Słowian funkcjonuje dziś słowo „płacić”, za­czerpnięte właśnie od nazwy pierwszego pieniądza. Był to zaled­wie drobny pieniądz, gdyż do transakcji o większej wartości uży­wano kruszcu.

Tuż przed nastaniem państwa Mieszka I najbardziej popular­ne były arabskie dirhemy, które trafiały nad Wisłę wraz z kupcami, poszukującymi przede wszystkim niewolników[4] . Żądni srebrnych i złotych monet Słowianie urządzali więc na siebie polowania, a schwytanych jeńców sprzedawali na targach niewolników m.in. w czeskiej Pradze lub niemieckiej Ratyzbonie. Archeolodzy znaleź­li w Wielkopolsce dyby, obroże i łańcuchy, które służyły do trans­portu podbitych plemion w miejsca, gdzie przywódcy plemienni uzyskiwali za nich arabskie dirhemy. Kres temu procederowi przy­niósł dopiero chrzest Polski, który wymógł na Mieszku I zmiany na podległym mu terytorium. Chrześcijańskim władcom zwyczajnie nie wypadało handlować wolnością braci w wierze[5] .

Arabscy kupcy oprócz niewolników poszukiwali także bursz­tynu. A skoro o nim mowa, nie sposób nie wspomnieć o pełnionej przez niego roli pieniądza. Arabowie byli wówczas na znacznie wyższym poziomie rozwoju społecznego i już w I tysiącleciu po narodzinach Chrystusa posługiwali się pieniądzem kruszcowym. Jednakże na porośniętych gęstą puszczą terenach zamieszkiwanych przez Słowian funkcję pieniądza oprócz wspomnianego już lniane­go płótna pełniły różnego rodzaju towary. Takim właśnie pienią­dzem towarowym, czyli prymitywnym narzędziem służącym roz­wiązaniu problemu podwójnej zbieżności potrzeb, były początko­wo futra, skóry, bryły solne, wspomniany już bursztyn albo zboże[6] . Nie ma się temu zresztą co dziwić, skoro w czasie, gdy cywilizacja arabska i bizantyjska szczyciły się ludnymi miastami, po ziemiach zamieszkiwanych przez Polan biegały tury, a największe grody li­czyły kilka tysięcy mieszkańców[7] . Wymiany były więc mniej liczne i rzadsze, co pociągało za sobą niższy stopień zaawansowania pie­niądza. Wiele osad stanowiło samowystarczalne wspólnoty ple­mienne, które korzystanie z dóbr regulowały własnymi zwyczaja­mi. Nie dziwi więc, że pieniądzem w tamtych czasach mógł być bursztyn. Istniał na niego ciągły popyt u zagranicznych kupców, którzy za „złoto Bałtyku” byli zawsze gotowi sprzedać inne towa­ry. Podobnie w przypadku soli – osoba posiadająca jej grudkę mo­gła być pewna, że jej zbycie nie stworzy nigdy zbyt wielkiego pro­blemu. Kupcy z Czech i innych krajów, gdzie minerał ten należał do rzadkości, zawsze byli zainteresowani jej nabyciem. W soli pła­cono później także kary i dziesięciny oraz wyznaczano nadania książęce.

Ten krótki rys historyczny jest dla nas o tyle istotny, że poka­zuje wyraźnie, iż pieniądz jest spontanicznym dziełem rynku. Nikt przecież nie zadekretował, że do wymiany wykorzystywać moż­na tylko bursztyn albo grudkę soli. Prasłowianie oraz ludy pol­skie doszły do tego w sposób naturalny. Czasy, w których władca orzekał, że w obliczu prawa jako pieniądz może służyć tylko i wyłącznie bita przez niego moneta, jeszcze nie nadeszły. Nim lokalni wodzowie plemion podbili okoliczne ludy, tworząc w ten sposób pierwsze księstwa, ludność słowiańska zachowywała swo­bodę w wyborze środka płatniczego.

Z biegiem czasu okazało się, że najlepszym rodzajem pienią­dza są kamienie szlachetne. Na Śląsku i w Małopolsce od wielu wieków pozyskiwano rozmaite surowce. W Olkuszu i Bytomiu wydobywano srebro, na Śląsku złoto, a pod Kielcami miedź. Dzięki tym, a także zagranicznym źródłom kamieni szlachetnych, w obie­gu pojawiły się ich grudki, a potem bite monety. Sukces złota, srebra i miedzi polegał przede wszystkim na tym, że były one o wiele bardziej trwałe niż np. sól, która dawała się zwyczajnie rozpuścić. Poddane obróbce termicznej kamienie można było łatwo podzielić na jednostki o równej wadze i objętości, zachowując jed­nocześnie ich właściwości fizyczne. Były małe i ich przenoszenie nie stanowiło zbyt dużego problemu, jak chociażby transport zbo­ża, które również pełniło przez pewien czas rolę pieniądza. Wszyst­kie te właściwości wpłynęły na to, iż za najlepszy rodzaj pienią­dza zaczęto powszechnie uważać złoto, srebro lub miedź.

Różnica między Polską a wieloma innymi krajami jest jednak taka, że od samego początku jej dziejów rolę wytwórcy pieniądza przywłaszczył sobie sprawujący centralną władzę książę (a po­tem król). Charakter państwa Polan sprawiał, że władca sprawo­wał despotyczne rządy, które pozwalały mu na kontrolowanie niemal każdej dziedziny życia, w tym produkcji pieniądza. O tym, jak bardzo opłakane przyniosło to skutki oraz na jak długo opóź­niło rozwój polskiej gospodarki, opowiada już kolejny rozdział.

Rozdział IIZa króla Piasta

Jak powszechnie wiadomo, polityczna historia Polski zaczyna się wraz z rodem Piastów, który zjednoczył ludy zamieszkujące do­rzecze Wisły i Odry. Oficjalna wersja historii wykładana w szkol­nych podręcznikach głosi, że było to zjednoczenie, lecz w rzeczy­wistości najprawdopodobniej był to zwyczajny podbój[8] .

Ówczesne społeczeństwa oparte były na strukturze plemien­nej, której przewodził senior rodu. Był on nazywany księciem i przewodził całemu plemieniu w czasie wyprawy wojennej. Współczesność chce najczęściej widzieć książąt jako dzielnych i niestrudzonych bojowników o wolność ojczyzny, którzy wpraw­dzie mieli swoje przywary, wynikające z charakteru tamtych cza­sów, lecz w ostatecznym rozrachunku należy ich uznać za protagonistów. Jednakże gruntowne i rzetelne zbadanie tamtych cza­sów pod kątem struktury prawnej i ekonomicznej każe nam przy­jąć zgoła odmienne wnioski.

Wzorując się na zawiązanych niewiele wcześniej strukturach państwowych m.in. Czech, Piastowie postanowili zamanifestować swoją władzę produkcją własnego pieniądza. W 980 roku wyemi­towano pierwszą polską monetę państwową – był to srebrny de­nar[10] . Za czasów Mieszka I powstało ich zaledwie 15 tys. (ich łączna waga wynosiła zaledwie 22 kg srebra), co świadczy niewątpliwie o tym, jak skromnych rozmiarów była ówczesna gospodarka. Rzecz jasna, można było ich wybić znacznie więcej, lecz nie po­zwalała na to ówczesna struktura polityczna. Książę stojący na czele Polan sprawował bowiem władzę absolutną. Bardziej niż wykształconego monarchę, przypominał dzikusa, którego naj­większą pasją były wojny i gwałty.

Zachodniosłowiański książę był zarządcą całego szeregu mo­nopoli. Przede wszystkim wedle ówczesnego prawa jego własno­ścią była cała podległa mu ziemia. Oznaczało to, że na terenie swe­go kraju mógł on dowolnie pozwalać lub zabraniać osiedlania się. Z tego podstawowego przywileju wynikała cała reszta – były to tak zwane regalia. Do najważniejszych z nich należały: regale łowiec­kie – czyli wyłączny przywilej polowania przez księcia na grubą zwierzynę; regale górnicze – czyli monopol na prowadzenie kopalń srebra, złota, soli, miedzi, czy ołowiu; regale rybołówstwa – czyli monopol władcy na połowy wielkimi sieciami – reszta osób mo­gła łowić jedynie na mniejszą skalę; regale grodowe – czyli mono­pol budowy grodów; regale młynne – czyli monopol na budowę młynów na rzekach, które również należały do monarchy (regale wodne); regale targowe – czyli monopol na prowadzenie miejsc tar­gowych; czy wreszcie najbardziej nas interesujące regale mennicze.

Do niezwykle istotnych przywilejów księcia należał także tzw. powóz, czyli obowiązek dostarczania dla niego przez ludność ca­łego kraju koni i wozów, a także podwód, czyli identyczny obo­wiązek wobec licznych urzędników. Książę zawiadywał także wszystkimi sądami oraz pobierał liczne daniny (np. podymne, poradlne, daninę opolną)[11] . Silny w późniejszych wiekach Kościół, w państwach pierwszych Piastów, był poddany ścisłej kontroli władcy. To władca zachowywał dla siebie prawo mianowania dostojników kościelnych, a reguły religii chrześcijańskiej trakto­wał z dużym przymrużeniem oka. Świadczy o tym chociażby fakt posiadania nieślubnych dzieci czy też jawnie utrzymywanych metres...

W większości podręczników historii rzadko wspomina się tak­że o znaczeniu, jakie w państwie Piastów mieli jeńcy. Według nie­których źródeł w roku 1028 syn pierwszego władcy Polski, Miesz­ko II, przywiózł z Niemiec i terenów zamieszkałych przez Połabian około 10 tys. jeńców[12] . Inni władcy także nie próżnowali w swych polowaniach na niewolników, gdyż wszyscy pojmani stawali się ich własnością. Przed przyjęciem chrześcijaństwa książę sprzeda­wał ich żydowskim kupcom z krajów arabskich, lecz później pa­piestwo wywierało coraz większe naciski, aby skończyć z tym pro­cederem. Jeńcy po przetransportowaniu ich do kraju stawali się tzw. narocznikami, czyli przymusowymi pracownikami, mieszkającymi w osadach odpowiedzialnych za dostarczanie księciu odpowied­nich dóbr. Rozmaite naroki specjalizowały się np. w produkcji gli­nianych naczyń lub w rybołówstwie. W miastach Polski niektóre dzielnice lub miejscowości podmiejskie do dziś noszą nazwę na­wiązującą do osad służebnych z tamtego okresu (np. Winogrady, Łagiewniki, Winiary itd.). W latach 30. XI stulecia doszło nawet do powszechnego buntu naroczników, który przyczynił się do spore­go zamieszania w całym kraju zwanego dziś reakcją pogańską. W państwie niszczono miejsca kultu nowej religii, co nie budzi zdzi­wienia, jeśli weźmiemy pod uwagę to, jak bardzo niechrześcijań­skie było niewolnictwo. Chrystianizacja kraju Polan odbywała się z inicjatywy władców, dlatego sprowadzona przez nich nowa religia stanowiła dla wielu osób symbol ucisku.

Posiadając tak ogromną władzę, król z czasów piastowskich czuł się praktycznie bezkarny. Wyprawy książęce były zazwyczaj okazją do gwałtów lub rozwiązłości seksualnej. Wśród władców, którzy słynęli ze swej niepoprawności w tej dziedzinie byli m.in. Bolesław Śmiały oraz Władysław Łokietek[13] . Gdy ojciec Klary – Felicjan, do­wiedział się o tym, chciał ukarać Kazimierza. Ten jednak szybko ulotnił się z Węgier, więc zrozpaczony ojciec rzucił się z mieczem na króla i królową tego kraju. Król został raniony w ramię, a kró­lowa straciła cztery palce. W odwecie zamachowiec został zabity, a jego najbliższą rodzinę wraz z córką zamęczono. Wszystkich męskich potomków rodu do trzeciego pokolenia ścięto, dalszych krewnych oddano w niewolę, a powinowatych wygnano z kraju.

Przykładów świadczących o sporym zakresie władzy ksią­żąt i królów piastowskich można byłoby przytoczyć znacznie więcej, lecz nie taki jest cel niniejszego wywodu. Opis ogrom­nych przywilejów władcy posłużył jedynie do ukazania instytu­cjonalnego tła państwowego monopolu bicia monety. Gdyby nie wszystkie pozostałe przywileje i monopole przynależne księciu, produkcja pieniędzy tylko przez jeden podmiot w kraju byłaby niemożliwa.